Milli
tarixşünaslığımızın uğuru
Tarix
yazıdan başlanır - deyirlər. Mən keçilən
yolu yox, tarix bilgisini nəzərdə tuturam. İnsanlıq
çox uzun yol keçib, ancaq bilinən və tarixə
dönən - daşa, ağaca, gil lövhəyə,
sümüyə, kağıza köçüb
yaşayanlardır. Qalanları unudulub gedib.
Biz
türklər zamana hökm edən xalq olsaq da, elədiklərimizi
yazıya almağın qayğısına
qalmamışıq, yaxud da bu işi başqalarına
tapşırmışıq.
Dünya
bu gün saralmış kağızlardakı yalanlara daha
çox inanır, nəinki hafizələrdə qorunan doğrulara...
Dəlil-sübut zamanıdır.
Buna
görə də tarix elminin əhəmiyyəti gündən-günə
artır. Mövcud tarix, tez-tez deyildiyi kimi, daha çox
hökmdarların və müharibələrin, başqa
sözlə, dövlətlərin və dövlətlərarası
müharibələrin tarixidir. Dünyanı İran-Yunan
müharibələri müstəvisində görən
Heredotdan - tarixin atasından üzü bəri belədir... Bir
də dinin və daha çox kilsələrin tarixi
yazılıb ki, çox hissəsinə kor təəssübkeşlik
hakimdir.
Dövlətlərin
tarixi yazılmalıdır, lakin bu tarixi bütöv görmək
və dəyərləndirmək üçün ictimai və
mənəvi həyatın başqa sahələrinin tarixi də
öyrənilməlidir. Ayrı-ayrı şaxələri,
qolları öyrənilmədən milli tarix haqqında təsəvvürlər
həmişə səthi, dayaz və məhdud olacaqdır.
Əkinçilik
tarixindən - yurdsalma tarixinədək, yazı tarixindən - ədəbiyyat
tarixinədək, diplomatiya tarixindən - ordu tarixinədək
onlarla belə əsas sahə var ki, onlarsız tariximizin
ümumi mənzərəsini təsəvvür eləmək
mümkün deyil.
Bu
baxımdan milli varlığımızı borclu olduğumuz ən
mühüm sahələrdən biri olan təhsilin yaranma və
inkişaf yolunu bilməyimiz və öyrətməyimiz son dərəcə
ciddi bir vəzifədir.
Təhsil
tarixi öyrənilmədən xalqın yaradıcılıq
və zəka gücünün, mədəni-mənəvi dəyərlər
sisteminin qaynaqlarını, yaşam tərzindəki inkişaf
mərhələlərini müəyyənləşdirmək
olmaz.
Professor Misir Mərdanovun uzun illər
davam edən araşdırmalarının, ağır zəhmətinin
nəticəsi olan və ilk iki cildi bu il "Təhsil" nəşriyyatında
buraxılmış "Azərbaycan təhsil tarixi"
adlı əsəri bu baxımdan milli
tarixşünaslığımıza böyük hədiyyədir.
Misir
Mərdanov təhsil naziri kimi bu sahənin təşkili və
idarəçiliyi ilə məşğul olur, bundan əvvəl
də təhsil müəssisələrinə
başçılıq edib, pedaqoji sahədə
çalışıb. Universitet rektorluğu da, nazirlik də,
xüsusən müstəqilliyin ilk illərində, hər
şeyin təzələndiyi və yenidən qurulduğu illərdə
çox çətin və məsuliyyətli işdir. Məhdud
və zəif adamlar bütövlüklə bu işin
içində itib-batır. Qabiliyyətli adam və əsl
alim üçünsə bu işlər araşdırma və
yaradıcılıq üfüqlərinin genişlənməsi
üçün əlavə imkandır. "Azərbaycan təhsil
tarixi"nin ilk iki cildini oxuyanda sevindim ki, Misir müəllim
bu imkanı düzgün dəyərləndirərək,
bütöv bir institutun işini təkbaşına
görmüşdür.
Ön
sözdə yazdığı kimi, "Azərbaycan təhsil
və pedaqoji fikir tarixi ilə bağlı" bir sıra
alimlərimiz "səmərəli tədqiqatlar apararaq,
maraqlı elmi əsərlər yazmışlar". Bunu inkar etmək olmaz və Misir Mərdanov da öz
alim dostları, sələflərinin zəhmətini hörmətlə
qiymətləndirir, ancaq bu əsərin əhəmiyyəti təhsilimizin
bütün tarixinin ilk dəfə belə geniş, fundamental,
sistemli şəkildə ortaya qoyulması ilə
yanaşı, Azərbaycan məktəbinin keçdiyi yola ilk
dəfə tarixi həqiqətlər müstəvisində,
kommunist ideologiyası buxovlarından azad və müstəqil
dövlətin verdiyi obyektivlik, millilik imkanları şəraitində
baxılmasındadır.
Şəxsən
mənim fikrimcə, bu cəhət "Azərbaycan təhsil
tarixi" ikicildliyinin ən başlıca keyfiyyətlərindən
və onun müəllifinin ən mühüm
uğurlarından biridir.
Aydın vətəndaş
mövqeyi, obyektivlik, yüz illərlə yaranmış basmaqəlib
təsəvvürləri dağıdaraq əsl həqiqətləri
ortaya çıxarmaq cəhdi, milli təəssübkeşlik
Misir Mərdanovun araşdırıcılıq və elmi
peşəkarlığına hörmət doğurur.
Əslində
təhsil təkcə məktəb, pedaqogika, savad işi deyil,
bütövlükdə milləti millət eləyən tərbiyə
mədəniyyətinin, bilik və intellekt potensialının
formalaşma "mətbəxi", milli xarakterimizin qaynaq və
köküdür. Bu baxımdan Misir Mərdanovun əsəri
təhsil sərhədlərindən çox geniş bir sahəni
əhatə edir və bu özəllik ön sözdə də
vurğulanır.
Əlimizdəki
cildlərdən birincisi keçdiyimiz yolun ən uzaq
başlanğıclarından 1920-ci ilin aprel ayınadək, yəni
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna, bolşevik
işğalına qədər olan dövrü əhatə
edir...
Çoxcildliyin
ən dəyərli cəhətlərindən biri budur: yəni
Azərbaycan təhsilinin ilk addımlarından bu günə -
neçə min illik yoluna bütöv baxmaq cəhdidir.
İkinci
mühüm xüsusiyyət Azərbaycan mədəniyyət
və təhsilinə tarixən bağlı olduğumuz
coğrafi genişlikdə baxmaq istəyidir. Kitabın ilk
cümləsi müəllifin bu mövqeyini aydın göstərir:
"Azərbaycan türklərinin bir neçə
min il ərzində yaratdıqları mədəniyyət, o
cümlədən təhsil və tərbiyə Baykal (Bay
göl) gölünün sahillərindən Aralıq dənizinə,
Balkanlara və Karpatlara qədər uzanan ərazilərdə,
Xəzər və Qara dəniz ətrafında məskunlaşmış
böyük türk etnosunun ümumi mədəniyyətinin
ayrılmaz bir hissəsidir". Bu cümlə
müəllifin bütövlükdə Azərbaycan
varlığına yanaşmasının nə dərəcədə
obyektiv və sovet dövründə xalqımızı
kiçiltmək məqsədilə ortaya atılan
yalançı stereotiplərdən uzaq olduğunu aydın
göstərir. Əslində, bütün ana dili, ədəbiyyat,
coğrafiya, tarix, mədəniyyət dərsliklərimiz
və bu sahələrimizdəki elmi araşdırmalar bu tezis əsasında
yazılmalıdır və hörmətli təhsil nazirimiz
öz dəqiq elmi-tarixi prinsipini başçılıq etdiyi
sahənin ümumi mövqeyinə çevirməlidir.
Kitaba, deyək ki, İbn Sina və
ya İsmayıl bəy Qaspıralı haqqında məlumatların
salınması, Azərbaycanın ədəbiyyatçı,
maarifçi zəka sahibləri sırasında onların da
xidmətlərinin qeyd olunması müəllifin Azərbaycan
fikir və düşüncəsinin, təfəkkür mədəniyyətinin
qaynaqlarına məhz belə coğrafi və tarixi
genişliklə yanaşmasının təsdiqidir.
Bu
fundamental cildləri bir məqalədə incələyib qiymətləndirmək
imkan xaricindədir. Əslində bu iş kitab
parça-parça dövri mətbuatda çap olunanda
görülməli idi.
İlk
iki cildin elmi, tarixi, pedaqoji əhəmiyyətindən ətraflı
danışmaq fikrimiz yoxdur. Yalnız diqqəti cəlb edən
və dəyərləndirilməsi vacib olan bir neçə məsələ
üzərində dayanmaq istədik ki, onlardan da birincisi
yuxarıda söylədiyimiz özəllikdir. Bu baxımdan
"Azərbaycan təhsil tarixi" öz müəllifinin
elmi yanaşmasının doğruluğu və vətəndaş
mövqeyinin aydınlığı ilə diqqəti cəlb
edir və yüksək qiymətə layiqdir. O, Azərbaycanın
mədəniyyət və təhsil tarixinə yanaşarkən
ideoloji və siyasi müstəmləkəçiliyin təsiri
olan bir sıra zehniyyət basmaqəliblərindən
uzaqlaşmağa nail olmuşdur. Bu, çağdaş dövlətçilik
prinsiplərinə və milli maraqlara xidmətdir.
İndi Azərbaycan
respublikasının siyasi sərhədlərindən kənarda
qalan tarixi ərazilərimizdə təhsilin keçdiyi yolun tədqiqata
cəlb edilməsi, adətən, diqqətdən kənarda
saxlanılan qədim və orta əsrlərin ənənəvi
dini təhsilinin ümumi təhsilin bir qolu kimi
araşdırması da müəllifin peşəkarlığının,
dəqiq elmi yanaşmasının göstəricisidir və
ayrıca qeyd olunmalıdır.
Təhsil
tarixi bir neçə xətt üzrə işlənilib: qədim
dövlətlərimiz və təhsil; din və təhsil,
böyük tarixi şəxsiyyətlər və təhsil, dəyişilən
ictimai quruluşlar və təhsil.
Tədqiqatın neçə
min ilin çox zəngin və mürəkkəb
materialları və sənədləri əsasında
aparılması və heç bir mühüm təhsil - məktəb
hadisəsinin, tarixi şəxsiyyətin gözdən
qaçırılmaması çox çətin,
böyük zəhmət tələb edən işdir və müəllif ona əsasən nail
olmuşdur. Əsasən ona görə deyirəm ki, xüsusən
qədim tariximizin təhsil tarixini bütün təfərrüatı
və özəlliklərilə canlandırmaq və ortaya
qoymaq hələ ki, real görünmür. Mədəniyyətimizin
bütün qaynaqlarını əhatə etmək də
çətindir. Məsələn, qədim mədəniyyətimizin
izlərini qoruyan yerlər sırasında (Qobustan, Gəmiqaya
və s.) Dəlidağ yazılı daşlarının
unudulması təəssüf doğurur. Halbuki bu gün
düşmən əlində qalmış həmin
açıq səma muzeyi adları çəkilən tarix
yadigarlarından daha qədim və daha zəngindir.
Təhsil
tarixinin ilk cildləri ensiklopedik xarakter daşıyır və
bu sahə ilə bağlı mövcud bilgi və məlumatların
mükəmməl şəkildə ümumiləşdirilməsi
nəticəsində yaranmışdır.
Yeri
gəlmişkən, kitabdan-kitaba adlayan bir
yanlışlığa münasibətimi bildirmək istəyirəm.
Müsəlman xalqları
aşağılamaq, onları qədim tarix və mədəniyyətlərindən
qoparmaq, rus işğalına mədəni dünyaya
qovuşmaq donu geyindirmək cəhdinin nəticəsi olaraq belə
bir fikir formalaşmışdır ki, guya azərbaycanlılar
1920-ci ilə qədər başdan-başa savadsız olublar və bunu faizlə hesablayanda biz
qonşularımızla müqayisədə qat-qat
aşağı pillədə görünürük. Əslində
isə bu faiz yalnız o vaxtın rus-Azərbaycan məktəblərini
bitirənləri göstərirdi. Ənənəvi mədrəsə
və molla məktəbi deyilən tədrisxanalarda oxuyan
azərbaycanlılar bu statistikadan həmişə kənarda
qalmışdır. Halbuki çarizm işğalına qədərki
bu təhsil sisteminin yetirməsi olan dahilərsiz böyük
Türk-İslam və Azərbaycan mədəniyyəti yarana
bilməzdi.
Misir
Mərdanovun bu yanlışlığı aradan qaldırmaq cəhdi
və köhnə tədris sistemlərinin tarixi əhəmiyyətini
göstərməsi də ayrıca qeyd olunmalıdır.
Tarix boyu yaranmış hər
bir məktəbin təhsil tariximizdəki yerini göstərmək,
onun qurucuları və yetirmələri haqqında ətraflı
məlumat vermək, o cümlədən Azərbaycan təhsilində
özəl yeri olan Qori seminariyası kimi məktəblərin
bütün məzunlarının siyahısını dəqiqləşdirmək, onların pedaqoji fəaliyyətləri
barədə ətraflı məlumat vermək, nadir fotoşəkillər,
geniş elmi aparat - ən mühüm hadisələrin
xronikası, adlar göstəricisi, ədəbiyyat
siyahısı... çoxcildliyin elmi dəyərini
artırır və əsərin bu sahədə hələ
ki, ən mükəmməl bir tədqiqat işi
olduğunu göstərir.
"Azərbaycan
təhsil tarixi"nin 700 səhifəlik iri həcmli II cildi
1920-1991-ci illəri - yəni Sovet hakimiyyəti illərini, bu
dövrdə təhsil sahələrində görülən
işləri əhatə edir.
Milli hökumətin yerinə gələn
Sovet rejimi 1920-30-cu illərdə azərbaycanlılara
qarşı apardığı amansız repressiya və
assimilyasiya siyasətinə, II Dünya müharibəsinin gətirdiyi
ağır fəlakətlərə, şəklini dəyişsə
də, davam edən erməni-bolşevik düşmənçiliyinə
baxmayaraq, Azərbaycanın inkişafı
dayanmamışdır. Bu illər təhsil elm və kitab mədəniyyətinə
ağır zərbə vuran iki əlifba islahatına (ərəbdən
latına, latından kirilə) baxmayaraq, Azərbaycanda
savadsızlıq ləğv edilmiş, orta icbari təhsil həyata
keçirilmişdir.
70 ildə
çar Rusiyasından fərqli olaraq təhsil şəbəkəsi
bütün ölkəni və əhalinin bütün təbəqələrini
əhatə etmiş, iri şəhərlərimizdə onlarla
ixtisas üzrə kadrlar hazırlayan ali məktəblər,
institut və universitetlər açılmışdır.
Dərslik
və proqramlara hakim olan sovet-kommunist ideologiyasının
bütün antimilli xüsusiyyətlərinə baxmayaraq, o
dövrün təhsil sistemi böyük ziyalı ordusu, elm və
mədəniyyət xadimləri yetişdirmişdir. Azərbaycan
Elmlər Akademiyası, onlarla elmi-tədqiqat mərkəzi və
institutu yaranmış, alimlərimizin
araşdırmalarının nəticələri beynəlxalq
miqyasda tanınmağa başlamışdır.
"Azərbaycan
təhsil tarixi"nin II cildi belə bir ideoloji, milli, dini
qarşıdurmalar, savaş, depressiya, bütöv millətləri
vətənindən qoparan deportasiya, hakimiyyət uğrunda
mübarizə burulğanları dövrünü əhatə
etdiyinə görə müəllifi ciddi çətinliklərlə
üzləşdirmişdir. Üstəlik, bu dövrə
münasibətlər bir-birindən köklü şəkildə
fərqlənir: bir tərəfdə o dövr
ideallaşdırılır, digər tərəfdə tamamilə
inkar edilir.
Misir Mərdanovun
fundamental tədqiqinə uğur qazandıran, elmi, təcrübi
və milli əhəmiyyətini artıran cəhətlərdən
biri radikal fikir ziddiyyətlərinə obyektiv yanaşaraq
zamanın xaosundan dəyərli və yaşamaq, öyrənilmək
haqqı olanları üzə çıxarmasındadır.
Heç
bir dövrdə təhsilin keçdiyi yolları hakimiyyətin
ümumi siyasətindən, ölkədə baş verən
ictimai, iqtisadi, mədəni proseslərdən kənarda, hakim
ideologiyanın məktəblərə təsirini nəzərə
almadan araşdırıb təhlil etmək olmaz. Bu baxımdan
müəllifin mövqeyi aydın və ardıcıldır.
Buna görə də ikicildliyə yalnız təhsil tarixi
kimi baxmaq olmaz. Bu kitabları, həm də Azərbaycanın
ümumi tarixi və mədəniyyət tarixi haqqında dəyərli
araşdırmalar adlandırmaq olar.
II cild Azərbaycanda
"ümumi orta təhsilin inkişafı", "internat
tipli təhsil müəssisələrinin, xüsusi məktəblərin
təşəkkülü və inkişafı",
"peşə təhsilinin inkişafı", "orta
ixtisas təhsilinin inkişafı", "ali təhsilin
inkişafı", "pedaqoji mətbuatın, elmi-pedaqoji
kitabxananın, xalq maarifi muzeyinin təşəkkülü və
inkişafı" adlı altı fəslə
ayrılmış, ingilis və rus dilində xülasələr,
ad göstəricisi (1768 ad) və istifadə olunmuş ədəbiyyatın
siyahısı ilə tamamlanmışdır.
Təkcə
fəsillərin adları və elmi aparatura müəllifin nə
qədər ağır bir işin öhdəsindən gəldiyini
aydın göstərir. Bu cilddə eyni zamanda Ermənistan,
Gürcüstan və Dağıstanda Azərbaycandilli təhsil
də ətraflı təhlil olunur. Məncə, prof. Misir Mərdanov
təhsil tariximizi qələmə alarkən öz
qarşısında bir əsas tələb qoymuşdur: təhsilimizə
aid heç bir önəmli hadisəni, faktı, bu işdə
rol oynamış heç bir şəxsiyyəti unutmamaq, hər
dövrün və irəliyə doğru atılan hər
addımın layiqli qiymətini vermək. O, bu istəyinə
nail olmuşdur.
İkicildlik
dövlət müstəqilliyinin verdiyi milli cəsarətlə
yazılmışdır.
Millilik,
tarixi reallılıqları obyektiv şəkildə nəzərə
almaq, sələflərinin işinə səmimi ziyalı mədəniyyəti
ilə qiymət vermək, təhsil işinə böyük məhəbbət,
yüksək nəzəri hazırlıq... Bir müəllif
kimi Misir Mərdanovu səciyyələndirən əsas
xüsusiyyətlər, məncə, bunlardır. Təhsil
tariximizin yazılması böyük pedaqoji, mədəni və
elmi hadisədir. Bu münasibətlə həm müəllifi,
həm də bu işdə əməyi olanları,
bütün təhsil işçilərimizi ürəkdən
təbrik edirəm.
Hər
nazir tarixçi ola bilməz, şübhəsiz. Amma hər
nazir sahəsinin tarixini yazdırıb nəşr etdirə bilər.
Dövlətdən yardım gözləmədən. Misir
müəllim bu cəhətdən gözəl nümunə
göstərmişdir.
Sabir RÜSTƏMXANLI
Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 16
sentyabr.- S.5.