Dağlar çiçək boyda kiçilən yerdə

Rəşad Məcid: ”10 sentyabr”

Min illərdi ki, Şərq təfəkkürü elnən gələn bəlanın toy-bayram olması təskinliyilə yola verir urcah olduğu qəzavü-qədəri. Və elə həmin o minilliklər boyudur Qərb düşüncəsi fikir babası olduğu olayların "matryoşka" mahiyyətini qlobal miqyasda qitədən-qitəyə, ölkədən-ölkəyə "bal ayı"na çıxarmaqda davam edir. Baş verənlərin möhtəşəm aldanışı hər şeydən öncə ədəbiyyatın canından keçir. Siyasi şərhlərin haçalı dilinə, talegüzgülərin fərqli təqdimatlarına maraq azaldıqca, ədəbi faktın dəqiq hədəfi daha qabarıq görünməyə başlayır, yazıçı münasibəti daha çox ötürücü mahiyyəti kəsb edir. İrəlidəki zaman baş vermişlərə bu münasibətin aydınlığından baxmalı olur, beləcə, ədəbiyyat "tarixin yol yoldaşına dönür".

Belə olmasaydı, istedadlı yazıçı, tanınmış şair Rəşad Məcidin "10 sentyabr" hekayəsinə olan oxucu marağı elə o ilkin təəssüratların nastoljisi içindəcə əriyib gedər, öləziyərdi. Amma yox, ruhun yaddaşı cismin yaddaşından daha etibarlı çıxdıqca, yaddaşın da gözü əsl mahiyyətə yönəlir və məhz həmin məqamda "10 sentyabr"a yenidən qayıdış zərurəti də araya gəlir. Beləcə, bu uğurlu hekayə bütün gələcək zamanlar üçün "xoş bir gözlənilməzlik (Elçin) olaraq qalır.

Xalq yazıçısı Anar üçün "10 sentyabr"ın ən uğurlu tapıntısı əli boş qalan sürücünün boyun olduğu qonaqlığı verməsidir. Məhz bu tipik hərəkət əsl azərbaycanlı xarakterinin önə çıxmasına yardımçı olur. Bu, ustad yazıçının dəqiq müşahidəsidi. Ancaq tapıntı öz yerində, bütövlükdə isə "10 sentyabr"ın ən başlıca uğuru onun bəşəriyyəti təhdid edən Domokl qılıncının diş qıcatdığı bədnam aqibətdən agah etmək missionerliyidi. Bu hekayə bütün mahiyyətilə 11 sentyabrın - qiyamət gününün həyəcan təbili kimidi. Burada ilk titrəyişlər, "Allah dünyamızı 11 sentyabrdan qorusun" (Seyran Səxavət) təlaşı apaydın görünür.

Rəşad Məcid "10 sentyabr"da əslində dəhşətin, faciənin özündən daha çox, "bu faciəni yaradan və bu faciənin özündən də dəhşətli olan səbəbin" (Aqil Abbas) nədənliyini təqdim edib, bu nədənliyin köksündə dayanan laqeydlik, biganəlik sindromunun gec-tez hara aparıb çıxaracağının kontrlarını cızıb. İlk növbədə "istedadlı bir vətəndaş" (Elçin) olması R.Məcidin "10 sentyabr"dakı uğurunu təmin edib.

Lissabon zəlzələsi baş verən günün səhəri tanınmış şair Fetin qəzet səhifələrini bəzəyən məhəbbət şeirlərini görəndə dahi yazıçı Dostoyevski təəssüflə "bu gün xalq öz şairini dəfn etdi" - deyib. Yəni insanlığın, bəşəriyyətin üzləşdiyi problem anında göstərdiyi biganəlik hər bir halda söz adamını xalq gözündə ölümünə aparır, təbii ki, ictimaiyyət öz ziyalısından əlini üzür. Bütövlükdə "10 sentyabr" hekayəsi Rəşad Məcidin istedadlı bir vətəndaş olaraq cəmiyyət həyatında baş verənlərə biganə qala bilməmək durumunu özündə etiva edir, oxucu yaddaşında "qəribə, ilıq, aydın bir boşluq" (Afaq Məsud) qoyur. Bu hekayə öz "həqiqət anı"na (Nadir Cabbarov) sadiqliyilə seçilən, dünyanın və fərdin taleyi sarıdan dərin, zəruri narahatçılıq keçirən bir yazıçının yetkin qələmindən çıxıb. "Aydınlıq, sadəlik, sadəlikdə ciddilik və realizm" (Bəsti Əlibəyli) R.Məcidin fərdi xarakterindən süzülərək "10 sentyabr"ın canına hopub. Bu hal Rəşadın təkcə nəsrinə, publisistikasına xas olaraq qalmır, müxtəlif illərdə yazıb çap etdirdiyi şeirlərinin də ovqatı belədi. Onun təkcə "Qırx il irəlidə güllə açıldı - qəlpəsi dilimdə bir sözə dəydi" misrası "10 sentyabr" hekayəsinin bütöv mahiyyətini özündə ən incə çalarlarına qədər əks eləyir.

R.Məcidin yazdıqları "dünyamızı kainatın işıq gələn səmtinə" aparmaq cəhdinin prototipləri kimi yadda qalır. Ən çox yaddaşa, ən çox vaxta və bəxtə işləyir; istər "10 sentyabr" hekayəsi olsun, istər çeşidli publisistikası, istər də iynəboyu şeirləri. Yığcamlıq, lakoniklik bu yazılanların başlıca məziyyətləridi. Onun yazdıqlarını aydın vətəndaş qayəsi şərtləndirir. Elə bu səbəbdən də Rəşadın istər nəsr, poeziya nümunələri, istərsə də publisistik düşüncələri, səfər qeydləri, yurd itkisinin ifadəçisi olan yazıları eyni ovqatla oxunur - təbii ki, daxili təbəddülatları, təəssübkeşliyi, hirsi-hikkəsi, ən başlıcası, dünyagörmüşlüyü ilə bir arada. Təkcə "Surətin surəti" məqaləsinin ehtiva etdiyi göynəyi, vətəndaş ağrısını fəhm etmək bəsdir ki, R.Məcidin özünəməxsus publisist qələminin hansı qaranlıqları, örtülü məqamları aydınlığa çıxarmaq məramını duyub dərk edə biləsən. Təkcə "Sənə görədir" şeirinin poetik ovqatını yaşamaq bəs edər ki, Rəşad Məcidin ruhunun davasının kimə görə olmasının, hamını nəyə görə sancmasının nədənliyini birdəfəlik özün üçün kəsdirə biləsən. Onun gözünün önündə yellənən və hər dəfə durmadan üstünə yeridiyi kəndirə, sağsız-solsuz yola, sona yetirən yola xofdan, ağrıdan daha çox məhrəmanəlik duyğusu ilə baxırsan. Oxuyursan və bu zərif misralar əbədi olaraq zehninə hopur, yol yoldaşına dönür, lap elə öz könlünün pıçıltısı kimi dilinə gəlir:

Dərədə möcüzə, dağda möcüzə,

Torpağa bu qədər vurulmamışdım.

Gözəllik önündə heç vaxt, heç vədə

Belə təzələnib durulmamışdım…

İnsan durulduğu yerdən aydınlaşır. Axar su üçün bu məkan vaxtdı, zamandı. Düşüncəyə hesablananda isə gərək sözdən keçəsən. O sözün lap göz çəpərində Rəşad Məcidin qələmindən süzülüb gələnlər oxucuya qəribə bir simsarlıqla əl edir. Dönüb baxmaya, yerə, göyə, Tanrıya öz doğma münasibətinin ifadəçisi kimi qəbul etməyə bilmirsən. Tutaq ki, bu misraları:

Dağlar çiçək boyu kiçilib, enib -

Yaylaqlar təkliyi dərd eyləyəndə;

Hüznlü ah kimi payız mehini

Çaylar dərələrə səpələyəndə

Bir oğlan gəzəcək yurd yerlərini -

Qəlbində, könlündə, gözündə bahar…

Hər birimiz qan qardaşımız kimi, ruhən dartınırıq o gənc, bəxtəvər oğlana sarı. O gözəl oğlanın, o gül oğlanın havası eyni zamanda da Rəşad Məciddən, bir az da yaxına getsək, "10 sentyabr" kitabından gəlir.

Sərvaz

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 23 sentyabr.- S.6.