Fikrət Qoca: Özünə-sözünə sədaqət

Onun çoxdankı şeiri yadıma düşdü:

Biz yer üzünə

Allahın qəzəbindən düşmüşük

Yerimiz dardı.

Başımızın üstündə quşlar,

Suların dibində balıqlardı.

Burda hər zərrəni bölüşmüşük.

Elə olur ki, çevirdiyin şeirlər öz şeirlərincə sənə məhrəm olur. Əlbəttə, bu nadir hallarda baş verir.

Fikrətlə mənim aramızda olduğu kimi. Ümdə səbəb poeziyasının orijinallığındadır. Fikrət müqtədir, özünəməxsus, paradoksal şairdir. Onun şeirlərində bütün bunlar, hətta biz tanış olmasaydıq da, mənə yəqin ki, aşkar olacaqdı. Amma çox şadam ki, Fikrətlə uzun illər boyu şəxsən ünsiyyətdə olmuşam və onunla hər görüşüm fərəh gətirib.

İnsan istedad sahibidirsə, hər yönümdə istedadlıdır.

İndi mənə elə gəlir ki, tanışlığımızdan əvvəl Toğrul Nərimanbəyovun çəkdiyi portretini görmüşəm. Fikrətin sifətinin az qala yarısın tutan zümrüd çalarlı iri gözləri, uşaqsayağı sadəlövhlüklə (portretdə 25 yaşı olar-olmaz) qovuşuq bir ixtiyar müdrikliyindən xəbər verən təəssürat. "Qoca" təxəllüsünü seçməsi də təsadüfi deyil.

Vallah, harada tanış olduğumuz yadımda qalmayıb. İstərdim ki, onun müdhiş azara düçar olması aşkarlandığı zaman özünü necə mətanətlə apardığından, tox tutmasından söz açım.

O, heç vəchlə, heç vaxt bir sarsıntısını, təşvişini, sadəcə qanqaralığını büruzə vermədi, hərçənd belə hallarda bu yaşantılar qaçılmazdır. İnsan içində sanki vaxtı ölçülmüş mina gəzdirir, mexanizm da tıqqıldayır…

Öz-özümlə savaşmışam,

Təpələr-dağlar aşmışam.

İndi ömrüm miyanadı,

Hər gün bir addım yanadı.

Mən qayanın qaşındayam,

Daha yolu o yanadı.

Mansur Vəkilovun tərcümə etdiyi həmin şeir belə bitirdi:

Qaranlıqlar çəkiləcək…

Yoluma nur səpiləcək…

Mən tamamilə əminəm ki, Fikrətin mətanəti dəhşətli mərəzin öhdəsindən gəlməsində böyük rol oynadı… O vaxtlar (otuz ilə yaxın öncə) bir çoxları onunla "vidalaşmış"dılar. Moskvada "Sovetski pisatel" nəşriyyatının redaktorları (orada mənim tərcümələrimdə Fikrətin kitabı çıxırdı), bir sözlə nigarançılıqlarını bildirməsələr də, yana-yana başlarını yellədirdilər. Söz demədən də bu toplunu şairin son kitabı sanırdılar. Xoşbəxtlikdən belə olmadı.

Fikrət isə öz "repertuarında" idi. Deyirdi: "Həkim mənə tapşırır ki, yelqovarda oturma! Sadəlövh adam! Elə bilir ki, mənim soyuq dəyəsi yerim var!" (o vaxtlar ağ ciyərinin birini kəsmişdilər).

…Mənim yazıçılar haqqında "qeydlərimə" aid rəylər içində "Sizcə, onların hamısı lap yaxşı, düppədüz, fərasətli, istedadlı, lap idealdılar. Nəyisə əcaibdir!" kimi səslər də gəlirdi.

Axı, ay möhtərəm cənablar, burada nə əcaiblik var? Mən sevdiyim adamlardan, uzun illər tanıdığım insanlardan yazıram.

Kimi dünyasını dəyişib, kimi isə, şükür ki, sağdılar. Heç biri də ideal deyil və "müsbət qəhrəmanlar" yaratmaq məni heç də maraqlandırmır.

Gəlin, dostlarımıza diqqətcil olaq, onları düşünüb gözəl, xoş sayaq, - Bella Axmadulinanın bu misraları mənim ifadə etmək istədiyim ovqata çox uyğundur.

***

Fikrətin mülahizələrindən: "Poeziya heç bir qanun-qaydaya, göstərişlərə tabe olmayan, sırf fərdi əməldir, ağrı kimi bir şeydir. Sən insana can yandıra bilərsən, amma onun acı-ağrısını özününkü kimi, şərti mənada yox, realcasına yaşamaq bizə müşküldür. Biz tənha, təklikdə yazıb-yaradır, təklikdə də ölürük.

Xalqa yaxınlıq varsa da, bizdən asılı deyil, illah ki, əlbəttə, hökumətdən… Bəlkə - zamandan, dövrandan?

Odur ki, sovet hakimiyyətinin ikibaşlı qondarmaları - bütün bu "xalq", "əməkdar" titulları hər hansı yaradıcı mənadan məhrumdur.

Hərçənd, özün bu adı daşıyarkən bu barədə danışmaq rəva deyil, amma mən bu barədə çoxdan demişəm, yazmışam, bu gün yox, çoxdan!"

Oğlum Roman gərək ki, yeddinci sinifdə oxuyarkən Fikrətdən onun məktəbində çıxış etməyi xahiş etmişdim. Səksəninci illərin əvvəlləri idi, yəni durğunluğun "çiçəklənən" vaxtı, Fikrətin görüşdə söylədiyi ilk sözləri: Biz sizlərə mazut içində çabalayan Xəzəri, zəhərli yağışlardan məhv olan meşələri qoyub gedirik. Avtomobil püskürtüləri nəfəs qaraldan şəhərləri qoyub gedirik. Əhalisinin üçdə iki hissəsi aclıq çəkən, üzərində ədalətsiz müharibələr gedən, haqsızlıq meydan oxuyan planetimizi qoyub gedirik.

Çoxları deyir ki, bəşəriyyət özü özünü qıracaq məqama yaxındır, - bax belə bir dünyanı sizlərə miras qoyuruq və siz bu dünyanı haraya aparacağınızı düşünüb-daşınmalısınız".

Müəllimənin təşvişdən alacalanmış gözləri yadımdadır. Lakin acı həqiqətləri canlı klassik, laureat, ünlü qələm sahibi açıqlayırdı. Əgər deyirdisə, deməli, burada bir əsas vardı. Uşaqlar isə tamamilə normal reaksiya verir, maraqla dinləyirdilər.

Fikrətlə tanışlığımız dövründə dəfələrlə vurğuladığı mətləbi xatırlayıram. Onun fikrini dəqiqliklə olmasa da, mənasını çatdırıram.

Bizi "şair xalq" adlandırırlar. Şübhə edirəm. Bundan belə çıxmalıdır ki, xalq şeiri oxuyur və anlayır. Bir də, düzdür, az qala hər kəs şeir yazır. Amma bu bir lətifədə deyildiyi kimi, "çukça ne çitatel, çukça-pisatel" iddiasını xatırladır. Hərdən mənə elə gəlir ki, Azərbaycanda daha oxucu qalmayıb, hamı qələmə sarılıb…

Əslində isə həqiqi poeziya nümunəsi çox azdır. Və onu anlayan, duyanlar da. Yazmağa gəldikdə isə, bəli, hamı yazır, qoşur…"

Bu barədə çoxdan yazdığı şeiri də var:

Ağaclar quruyur Kür qırağında,

Elə bil bir içim su tapmayıblar.

Gələn il bu yerə gələndə bahar

Sular nəğməsində oxuyacaqlar.

Qovaqlar yıxılır Kür qırağında,

Cavan pöhrələri, yaşıl budağı

Qara qovaqların üstə əyilir,

İndidən düşünür, indidən bilir

Həyatın, ömürün nə olduğunu.

Sonra da yarpaqlar pıçıldayırlar.

Ağaclar olubdur illər yorğunu

Qovaqlar quruyur Kür qırağında.

…Heç zaman yıxılmır böyürtkən kolu,

Qovaqlar yıxılır Kür qırağında.

…Fikrət Qoca rişğəndlə fikrini kəskinləşdirirdi.

…İnsan dünyaya gələndə sinəsində bir körpə mələk, bir körpə şeytan gətirir. İnsan yaşa dolduqca onlardan hansısa daha çox kömək edirsə, o da güclənir. İnsan yorulub zəifləyəndə onlardan hansına kömək edibsə, hansını gücləndiribsə, o da insanı idarə edir.

…Bir dəfə Fikrətlə avtomobil qəzasına uğradıq - üstündən neçə il keçsə də, o günü xatırlamaq ağırdır, Şüvəlanın dar küçəsilə "samosval" maşını sürətlə irəliləyirdi, saatda əlli-altmışla. Abşeron qəsəbələrinin köhnə məhəllələrini, dolanbac, əyri-üyrü, gözlənilməz döngələrini təsəvvür edin.

"Samosval" havalı-havalı gedərək dalbadal siqnal verirdi.

Sürücüsü yadımda qalmayıb. Yanımda Fikrət əyləşmiş, arxada ömür yoldaşım, dörd yaşlı oğlum Yaşka… Lyuda və oğlumla Fikrətin bağına qonaq gəlmişdik, dənizə, çimərliyə yollanırdıq.

Döngəyə çatar-çatmaz ehtiyatla maşının "burnunu" qabağa verərkən, "samosval"ın siqnalını eşitmədim… Şiddətli zərbə… "Samaosval" bizə çırparaq maşınımızı geriyə tolazladı, bizi bəladan qurtaran yaxındakı məktəbin qapalı darvazasına çırpılmağımız oldu - qıfıl zay olduğundan darvaza taybatay açılaraq təkanı "söndürdü", zərbənin gücünü səngitdi.

Allaha şükür ki, ciddi xəsarət alan olmadı. Bekara əzilmə, zədələr.

Düzü, taleyin bizə rəhmi gəlmişdi. Maşının nə kökə düşməsinə baxmaq isə dəhşətli idi.

Tamamilə çaş-baş qalmışdıq. Küçəyə tökülüşən sakinlər halımızı soruşur, kömək təklif eləyirdilər. Bizi dilə tutub öz evlərinə - bayram süfrəsinə çəkib apardılar. Və süfrə arxasında Fikrətin halı pisləşdi. Qəribədir ki, belə vəziyyətdə də ən çox onu düşünürdü ki, ətrafdakıları qayğılandırmasın.

Bir neçə gün sonra ona baş çəkdim. Adətinə rəğmən qaşqabaqlı görünürdü. "Yox əşşi, hər şey qaydasındadır" - deyə sorğu-sualımdan vaz keçdi. Sonra müəmmalı tərzdə soruşdu: "Bilirsənmi, "çıldağ" nədir?" Bilmirdim. İzahını tamamladı: "Sözün qısası, biz o bazar günü uğursuz keçdiyimiz yolu təkrarlamalıyıq, amma bu dəfə şağ-salamat, arxayınlıqla. Ürəyimizdə qorxu-filan qalmasın. Beləcə də biryolluq xoşagəlməz xatirədən, cansıxan sarsıntıdan üzülüşə bilək. Necə fikirləşirsən?"

O vaxtdan "çıldağ" kəlməsi yadımda qaldı. Və bəzən uğursuzluq baş verəndə, deyirdim öz-özümə: "çıldağın yeridir". Belə də eləyir, toxdaqlıq da tapırdım. Hərçənd, lüğətdə bu sözün dəqiq mənasını tapa bilmədim.

Yaşlı çağlarımda, uzun fasilədən sonra maşın sükanı arxasına keçəndə çətinliklə sürürdüm. Tər tökməli olurdum.

Müdrik Fikrət ürək-dirək verirdi: "Sən axı bilirsən ki, şoferlər ağıl dəryası deyil. Bax, gör. Di gəl, yaxşı sürürlər maşını. Qəm yemə, öyrənərsən!"

Və həmişə olduğu kimi, əsl şair qəribə şeylər söyləsə də, sözü haqlı çıxırdı.

Sovet dövründə "Ədəbiyyat təbliği bürosu" adlanan qurum vardı. Ayda bir-iki dəfə sovet yazıçıları dəstə-dəstə bir-birlərinə qoşularaq, necə deyərlər, xalqa yaxın olmaq, onların dərd-sərindən agah olmaq üçün əmək kollektivlərilə görüşlərə gedirdilər.

Biz Fikrətlə çox vaxt eyni qrupa düşərdik, - onun oxucularla ünsiyyətinə baxmaq həmişə xoş idi.

Heç bir gəlişigözəl söz, qılığa girmək cəhdi… Və başqasının daha hərarətlə, daha "gur" qarşılanmasına səmim-qəlbdən sevinməsi (Axı şairlərin hətta ən ağıllı-kamallı, ən istedadlılarında başqasının uğuruna qadınsayağı qısqanmağı var). Fikrətdə həsəddən əsər-əlamət yox idi.

Haçansa mənim şeirlərimdən bir silsilə çevirib çap etdirmişdi. Məncə, tərcümələr gözəl alınmışdı, - hərfi sözlər deyil, ovqat, havacat çatdırılmışdı…

"Torpaqda yarpaq ölüşü. Kölgələr xəstə. Tez-tez yeni il gələcək, bu ilin üstə. Bu il ağır ilim oldu…"

O zaman doğrudan da ömrümün çox çətin vaxtları idi. Şükür ki, yanımda dostlarım, hayanlarım var idi. Fikrət də o sırada.

Qocalıq haqlayanda biz başqalaşırıq. Boris Slutski yazdığı kimi:

Yox, səhv etməyə nə vaxt, nə təpər

qocaya yetər,

o son, keçilməz sədd yaxınlaşmaqdadı.

Odur ki, baş çəkir tez-tez qocaya

nurani ucalıq, münəvvər ziya…

Bu yaxınlarda Fikrətin müsahibəsində həmin ovqatdan xəbər verən sirayətedici sətirlər oxudum, onlarla da yazımı tamamlayıram. "Mən artıq o adamam ki, Allaha dua edəndə hansı tərəfə üz tutacağımın fərqinə varmıram. Hökm deyil ki, Kəbəyə, Qibləyə üz tutasan. Mən Tanrıya səcdə qılıramsa, hara baxıramsa da, ona üz tuturam. Mənim içimdə yaşayan təzə adam da bunu dərk edir".

Aleksandr Qriç

Tərcümə edəni: Səyavuş Məmmədzadə

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 23 sentyabr.- S.5.