Elçinin önə çəkdiyi həqiqətlər

70 il ədəbiyyatımızın başı üstündə dayanan, ədəbi yaradıcılığa istiqamət verməyə çalışan sosrealizmin yenilməz gücü var idi. Bu metodun arxasında o dövr üçün güclü Kommunist Partiyası dayanmışdı. Bu, sadəcə ədəbi metod deyildi, siyasi mahiyyətli metod idi, ədəbi yaradıcılıq yolu ilə Sovet ədəbiyyatı fonunda Azərbaycan ədəbiyyatı da bu yolla getməyə məhkum idi. Ancaq Azərbaycanın ədəbi mühiti, yüz illər zəngin inkişaf yolu keçmiş Azərbaycan ədəbi həyatı, Nizami, Füzuli, M.Axundov, Mirzə Cəlil kimi dahiləri olan Azərbaycan ədəbiyyatı heç də bütünlüklə bu metoda tabeçilik göstərmirdi. Güclü axına malik sulu çaylar öz təbii və qeyri-təbii yataqlarına sığmadığı kimi, qurulan bəndləri uçurub kənara çıxdığı kimi, Azərbaycan ədəbiyyatı da bir sıra hallarda sosializm çərçivəsindən çıxırdı.

Sosrealizm ehkam kimi qəbul edilirdi, təriflənirdi, onun bəzi fəsadları ürəkləri bulandırsa da, nəzəri cəhətdən, yaradıcılıq (bütün sahələrdə) bəzən yadına salmırdı ki, hansı metodla hərəkət edir, mahiyyətini bilmədən də yazıb-yaradanlar olurdu. Belələri arasında təriflənən də, tənqid edilənlər də olurdu, ancaq onlara demirdilər ki, sənin yazdığının sosrealizmə dəxli yoxdur. Ya adını qoyurdular zəifdir, ya da siyasi cəhətdən uyğunsuzdur.

Bir məsələni də nəzərə almaq lazımdır ki, realizm realizmdir. Bu, yaradıcılığın yol yoldaşıdır. Onun yanında hansı sözü işlətsən də (sosrealizm, tənqidi realizm…), onsuz dövrün sənəti anlaşılmaz olurdu. Romantik əsərlər də realizmdən xalı deyil. Mübahisə edilir, Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin banisi Vaqifdir, yoxsa M.F.Axundov? Bu mübahisənin cavabından asılı olmayaraq belə çıxır ki, Xaqanidən, Nizamidən başlamış Vaqifə və ya M.F.Axundova qədər Azərbaycanın böyük klassik ədəbiyyatı realist əsaslara malik olmayıb. Bəzi yaradıcılıq sahəsi o qədər qüvvətli olur ki, digərinə kölgə salır, digəri görünməz olur. Geniş oxucu mənasında Şekspiri şair kimi, Üzeyir bəyi dramaturq kimi tanıyan, demək olar ki, yoxdur. Hüseyn Cavid də, C.Cabbarlı da şair kimi. Biz başa düşürük ki, "realizm" istilahının tətbiqi məsələsi başqa məsələdir. Nizami romantik ədəbiyyatın dahi nümayəndəsidir, demirik ki, əsərləri realizm metoduna əsaslanır, deyirik ki, bu əsərlərdə romantika dumanı altında real həyat var, onu görmək çətin olsa da, o var. Biz bəzən zahiri görünüşü irəli çəkir, onun altında yatan həqiqətə diqqət vermirik. S.Vurğunun "Zamanın bayraqdarı" poeması Kommunist Partiyası haqqındadır. Bu, mübahisə obyekti deyil. Əlinə qələm alan bu poemanı sosializm ideyasını təbliğ edən əsər sayır. Bunu da etiraf etmək lazım gəlir. Ancaq bunu da inkar etmək olmaz ki, o zamanlar uşaqdan böyüyə hamı kimi, S.Vurğun da bu poemanı partiyaya - Kommunist Partiyasına inam və məhəbbət hissi ilə yaradıbdır. Əsərin vüsəti də buradan gəlir. Bütün bunlarla bərabər, desək ki, "Zamanın bayraqdarı" insan haqqında, xalqımız haqqında, doğma vətənimiz haqqında poetik düşüncələrin məhsuludur - səhv etmərik. Burada sosrealizm çərçivəsinə sığmayan milli və bəşəri fikirlər var, fəlsəfə var ("Zaman yaşa doldu, insan ağıla"), romantik vüsət var. Rəsul Rzanın "Lenin" poeması da ölməz sənət əsərlərindəndir və yaşamağa layiqdir. Burada da poetik vüsət var, sosrealizm tələblərinə o qədər də uyğun gəlməyən sərbəstlik var.

Elçin belə cəhətləri vurğulayaraq yazır: "Sistem güclü idi və onun həmləsinə tab gətirmək üçün həmin gücə də ekvivalent istedad tələb olunurdu. Bəzən qəribə bir mənzərə yaranırdı: eyni bir əsərdə həm sosrealizm tələbləri, həm də istedadın təhriki ilə sosrealizm tələblərinə o qədər də doğma olmayan bədiyyat tələbləri öz ifadəsini tapırdı". Dəqiqliklə deyilmişdir ki, "İstedadı tam şəkildə ram etmək mümkün deyil". Məhz buna görədir ki, Azərbaycan Sovet ədəbiyyatı yarandı. Yarandı və inkişaf etdi. Heç bir siyasi doqma onun qarşısını ala bilmədi.

Elçin yazır: "Ədəbi cərəyan, metod kimi, sosrealizmin bədii-estetik əmsalı çox aşağı idi və bunun səbəbi də aydındır: dünya ədəbiyyatı tarixində siyasət, rəsmi ideologiya heç bir ədəbi cərəyana sosrealizm dərəcəsində müdaxilə etməyib". Sosrealizmdə ədəbi yaradıcılıqdan çox-çox kənara çıxmaq, yaradıcılar arasında, yazıçılarla tənqidçilər arasında nifaq salmaq çaları da var idi. Bu da böyük-kiçik münasibətlərinin pozulmasına səbəb olurdu. Professor Mikayıl Rəfili kimi böyük alimin və mütərcimin klassik tərcümələrini ("Səfillər", "Ata Qario") lağa qoymaq halları baş verirdi. Xalq ifadəsi ilə desək, "Sözdən söz çıxarmaq" tənqid meyarına, "qlavlitin" iş metoduna çevrilməkdə idi. S.Vurğunun "Yevgeni Onegin"in tərcüməsi münasibəti ilə yazdığı şeirdə belə misralar var: "Yanmadım ömrümün iki ilinə, - Rusiya şerinin şah əsərini Çevirdim Vaqifin şirin dilinə". 30-cu illərin tənqidçisi yazır: "Bəyəm acı dil də var?" S.Vurğunun "Rəhbərə salam" şerində işlətdiyi "Çadrasız, boyasız türk qızlarından" misrasına Stalin kimi antitürk irad tutmamışdı, bizimkilər "türk qızları" ifadəsini "şən qızlar"la əvəz edirdilər. C.Cabbarlının "Ey, dan ulduzu" şeri istifadədən çıxarılmışdı.

Sosrealizm təkcə "nədən yaz" - demirdi, həm də "necə yaz" - deyirdi. Bu metod bədii əsəri romantikadan kənar etməyə, bədii dili oçerk dilinə çevirməyə aparırdı. Ədəbi yaradıcılıq isə buna dözmürdü. S.Vurğun "romantika" yanına bir "inqilabi" sözünü artırmaqla (inqilabi romantika)vəziyyətdən çıxmağa çalışırdı. Şairlər şeirlərinə bir siyasi yamaq vururdular ki, irad tuta bilməsinlər. S.Vurğun kimi, sözü keçən sənətkar 1944, ya 1945-ci ildə yazdığı "Şair, nə tez qocaldın sən!" şerini meydana çıxara bilməmiş, bir neçə ildən sonra eyni adda yazdığı gözəl şerinə "Bilirəm ki, deməyəcək - bir sevgilim, bir də Vətən, - Şair, nə tez qocaldın sən!" sözlərini əlavə etməklə özünü qorumağa məcbur olmuşdur. Yeri gəlmişkən deyək ki, bu cəhətdən Moskva bizə nisbətən demokrat idi. S.Vurğunun bu şerinin rusca tərcüməsi "Pravda"da çap olunandan sonra onun Azərbaycanda çapına imkan verildi. S.Vurğunun "İnsan" pyesinin tənqid obyektində birinci yerdə "Qalib gələcəkmi cahanda kamal" misrası dururdu və bu, Sovet ideologiyasına zidd fikir kimi izah olunurdu. Bir vaxtdan sonra "Pravda" bu adda rubrika açdı. Qadağalar yuxarılardan aşağılara gəldikcə eybəcərləşirdi. Sistem insanları, bir növ, robota çevirirdi. Payızın soyuq günündə çörək növbəsində dayanan ac uşaq ayağının birini götürüb, birini qoya-qoya "Bu gözəl həyatın, Bu şən həyatın" mahnısını oxuyurdu.

"Altmışıncılar"ın meydana gəlməsini SSRİ-də siyasi iqlimin yumşalması ilə əlaqələndirirlər. Bu tezisdə həqiqət var. Ancaq tam deyil. Bu dövrdə tək Stalin yox idi. Qalan hər şey qalırdı. Bir etiraz çıxışı üstündə Abbas Zamanovu partiyadan (və işdən) çıxardılar. Özbəkistan KP MK-nın birinci katibi, siyasi büronun üzvlüyünə namizəd olmuş, görkəmli yazıçı Şərəf Rəşidov gözdən salındı. Ondan sonra gələn birinci katib və neçə vəzifəli şəxs həbs edildi. Eyni məqsədlə erməni mafiyası Azərbaycana əl qatmaq istədi, ancaq bacarmadı. Demək istəyirəm ki, "altmışıncılar"ı siyasi iqlimə bağlamaq birtərəfli olardı. Daxili gənclik temperamenti, xalq, vətən sevgisi, azadlıq düşüncələri onları meydana gətirdi. Və bunlar sosrealizm məsələsini nəzəri problem kimi müzakirəyə qoymadılar. Özlərini belə göstərdilər ki, bu metoddan xəbərləri yoxdur. Bu metoda toxunmadılar, metod da onlara toxunmadı. Ədəbi yaradıcılıqda yenilik axtarışına çıxdılar, ürəklərindən nə keçirirdilərsə, eləcə də yazmağa başladılar. Təəccübə də, tənqidə də məruz qaldılar. Ancaq öz yollarından dönmədilər. Və həyat göstərdi ki, sənətdə zaman-zaman belə dönüşlər olur. Bu, praktik olaraq, sosrealizmə laqeydlik idi, lakin bir yaradıcılıq metodu kimi onun meydandan çıxması demək deyildi. O yaşadı, təsir göstərdi. Ötən əsrin 80-ci illərin sonlarının azadlıq hərəkatı onu heçliyə atmağa başladı. Azərbaycanın müstəqilliyi bu metodu birdəfəlik arxivə atdı. Artıq 20 ildir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı sosrealizm buxovlarından azad olub, öz yolu ilə irəliləyir.

Bir şey qalırdı. Bir nəzəri metod kimi, sosrealizmin daxili mexanizmini, onun tarixi missiyasını açıqlamaq lazım idi. Bunu filologiya elmləri doktoru, professor, görkəmli yazıçı Elçin etdi. Bəlkə də, bunu Elçindən yaxşı edən olmazdı. Bunun üçün elmi və bədii yaradıcılıq qələminin birliyi gərək idi. Digər tərəfdən, bu prosesin içində olmaq lazım idi, hər iki halda bu prosesə hərəkət verənlərdən olmalı idi. Elçin "Sosrealizm bizə nə verdi?" məsələsini bir qədər də geniş aspektdə - "Sovet dövrü ədəbiyyatı haqqında məsələnin qoyuluşuna dair" kontekstində təqdim edir.

Sual oluna bilər: - Nə üçün 20 ildən sonra?

Müəllif bu suala necə cavab verər? - Bilmirəm. Mən belə düşünürəm: Əvvəla, belə proseslərə zamanca uzaqdan baxmaq lazım gəlir. Görmək lazım idi ki, sosrealizm hökmü olmadan ədəbiyyat necə yaşayır? Həqiqi sənət əsərləri yarana bilirmi? Qoy həyat özü göstərsin ki, sosrealizm yeganə yaradıcılıq metodu deyil. Məhz indi bu problemin verdiyi yola nəzər salmaq, onun nəzəri və ictimai-siyasi əsaslarını açmaq, nə verdiyini, nə aldığını elmi əsaslarla araşdırmaq olar. Belə də oldu.

Elçin 70 illik Azərbaycan ədəbiyyatının yaranması, inkişafı yollarına nəzər salır, kölgəli halları da, uğurları da qeyd edir, ümumən, bu dövrün ədəbi mənzərəsini çəkir. Bu mənzərədə çox şey görünür. O görünür ki, ədəbi əsərlər bədii vüsətinə görə, sənət nümunəsi olduğuna görə deyil, sovet varlığına xidmətinə görə qiymətləndirilsə də, bu hər şey demək deyildi. Sosrealizmin tələbləri çərçivəsinə sığmayan, bədii orijinallığı ilə ədəbiyyatımızda özünəməxsus layiqli yer tutan əsərlər də yaranırdı. Elçin eləsinə də, beləsinə də nümunələr göstərir. Və bu əhatəli və zəngin ekskursdan sonra, problemi yeni qüvvətlə təkrar edir: "Sosrealizm bizə nə verdi?"

Ədib sualı bir qədər dəyişdirir: "70 illik bir dövrdə sosrealizm Azərbaycan ədəbiyyatına nələr verdi (yəni nə qazandıq) və bu ədəbiyyatı nələrdən məhrum etdi (yəni nə itirdik)?" Cavabı belədir: "Qazandıqlarımızın ağırlığı itirdiklərimizdən az olmayacaq, bəlkə də, əksinə, çox olacaq". 50 ildən çox bu ədəbiyyatın oxucusu və təəssübkeşi olan mən ürəyim əsə-əsə bu cavabı gözləyirdim. Bu düzgün və obyektiv cavabı gözləyirdim. Axı bizim nəsil bir ziyalı kimi, bu ədəbiyyatla yetişmişik, nəinki lirik şeirləri, hətta poemaları əzbərləmişik, nəsr əsərlərindən zövq almışıq. Bunlarsız bizim həyatımız, mənəvi aləmimiz, duyğularımız boş görünərdi.

Bəlkə də, daha yaxşı olardı. Ancaq olanımız budur. Amma bu da az deyil. Elçin təhlilini davam etdirir və bunu da deyir. Yəni daha yaxşı olmaq üçün lazım olan nələri itirdik? Elçin bu istiqamətdə də problemlər qoyur və nə deyirsə, bizim məqalənin həcmi imkan versəydi, onları bir-bir sadalayıb, hər birinin yanında "doğrudur", "doğrudur" sözlərini yazardıq. Ancaq yenə də bunlardan bəzilərini qeyd etməyi lazım bilirik: 1) Sosrealizm yeganəliyini saxlamaq üçün "heç bir ədəbi cərəyanı yaxına buraxmadı", "Bu da əlbəttə, həm bədii-fəlsəfi, həm də bədii-estetik rəngarənglik baxımından ədəbiyyatımıza yeknəsəqlik gətirdi"; 2) "Sosrealizm istedadsız ədəbiyyatın meydana çıxması (və meydan sulaması) üçün münbit zəmin, əlverişli şərait yaratdı", "bədii-estetik meyarları siyasi meyarlar əvəz etdi"; 3) "İnsanın (xislətin) bədii təsvirini iki zidd qütbə böldü - "müsbət" surətlər və "mənfi" surətlər" və s.

Son iki məsələ haqqında bir-iki söz demək istəyirəm. Dünya yaranandan bəri həyatda xeyir və şər qüvvələr olub və onlar müxtəlif qütblərdə dayanıb, bir-biri ilə mübarizə aparıblar. Bu, inkişafın təkanverici qüvvəsi olan böyük fəlsəfi anlamdır. Ancaq bu anlayışın çox primitivcəsinə ədəbiyyata gətirilməsi və ona siyasi baxışdan münasibət sosrealizmin kəşfidir. Buradan da Elçinin dəqiqliklə gördüyü belə bir münasibət meydana gəlirdi: "Hakim ideologiyanı təcəssüm etdirən surət "müsbət" idi və o "mənfi" ola bilməzdi, bu ideologiyaya yad hərəkətlərə yol verən isə heç vəchlə "müsbət" surət ola bilməzdi". Tamamilə doğrudur ki, sosrealizm ədəbiyyatın uçuş surətini zəiflətməyə, ədəbiyyatı, bacardığı qədər, yerlə süründürməyə çəkirdi. Bu halda istedadsız "əsərlər" də meydana çıxırdı. Bunlar təkraredilməz həqiqətlərdir. Ancaq mən bunu da deməyə cəsarət edirəm ki, indi də belə "əsərlər" baş alıb gedir.

Bir məsələyə də toxunmaq istəyirəm. "Molla Nəsrəddin" və "Füyuzat" haqqında Elçinin dediklərinə əlavə etməyə ehtiyac yoxdur və mümkün də deyil. Həmin ideologiya bu jurnalları üz-üzə qoymuşdu. Bir həqiqəti də, bəlkə, birinci dəfədir ki, Elçin deyir: "Birtərəfli münasibətlərin çoxu bilavasitə "Füyuzat"ı oxumadan (bəzən hətta "Molla Nəsrəddin"i də oxumadan) söylənirdi". Bu da sosrealizmin ehkamı idi. Belə demək lazımdırsa, daha fakta arxalanmaq, həqiqət dalınca yürümək lazım deyildi. Elçin o həqiqəti də deməyi lazım bilir ki, uzun zaman zidd cəbhələrin nümunələri kimi təqdim edilən bu jurnallar müxtəlif üsullarla, müxtəlif ifadələrlə eyni amala xidmət edirdilər. "Füyuzat" o zaman düşmən ideologiya kimi damğalanan pantürkist jurnal hesab olunurdu. Ancaq bilmirdilər və ya bilmək istəmirdilər ki, elə bu ideya ətrafında "Füyuzat"la "Molla Nəsrəddin" arasında gözə çətin görünən səsləşmə var idi. "Füyuzat" türk dünyasından Azərbaycana, "Molla Nəsrəddin" isə Azərbaycandan türk dünyasına baxırdı.

Elçin sosrealizm dövründə əldə edilənlər haqqında da ətraflı danışır və ədəbiyyatımızın uğurlarını müfəssəl şəkildə nəzərdən keçirir. Roman janrının "Azərbaycan ədəbiyyatının milli faktına" çevrilməsi; "Hekayə janrının… tam şəkildə formalaşması, estetik mənada ətə-qana dolması, ədəbiyyatımızın aparıcı janrlarından birinə çevrilməsi"; Azərbaycan ədəbi tənqidinin formalaşması. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin, folklor əsərlərinin tədqiqi və nəşri; ədəbiyyat nəzəriyyəsi problemlərinə diqqət, tərcümə məsələləri və s. Bunlar XX əsrin - sosrealizm dövrünün nailiyyətləri idi.

Azərbaycan ədəbi dilinin formalaşması, inkişafı və tədqiqi haqqında Elçinin dediklərinə əlavə etməyə ehtiyac yoxdur. Elçin ümumi filoloji baxışla bu məsələnin mahiyyətini açıbdır. Nəticəsi də budur ki, bu sahədə çox iş görülübdür. Yazıçılarımızın, alimlərimizin səyi ilə 1930-cu illərdən başlayaraq, bu günün ədəbi-bədii, elmi-nəzəri səviyyəsinə cavab verən, müasir dünya təfəkkürünü ifadə etmək imkanı olan vahid, zəngin Azərbaycan ədəbi dili formalaşmışdır. Çox qəribədir, SSRİ-də milli dil məsələsi, daha doğrusu, praktik olaraq, milli dillərin sıxışdırılması məsələsi dövrün, bəlkə də, birinci məsələsi idi. Elə bu gərginlik içində Azərbaycan dili bir an da öz inkişafını dayandırmadı, o, inkişaf etdi, tədqiq olundu. Bu, Azərbaycan həqiqəti ilə bağlı idi. Bu, Azərbaycan ziyalılarının fədakarlığı ilə əlaqədar idi. Burada 1970-ci illərin xüsusi qeydə ehtiyac var: Respublikanın rəhbəri - Mərkəzi Komitənin birinci katibi Heydər Əliyevin bütün SSRİ miqyasında əks-səda və təəccüb doğuran, milli dildə - Azərbaycan dilində çıxışı, 1974-cü ildə Azərbaycan dili dərsliklərinə görə onların altı nəfər müəllifinə Dövlət mükafatı verməsi, 1978-ci il Azərbaycan Konstitusiyasına dövlət dili haqqında ayrıca maddənin salınmasına nail olması...

Mövzudan kənara çıxsam da, bir məsələyə ötəri toxunmaq istəyirəm. Biz elə bilirdik ki, milli dillərin sıxışdırılması, dillə əlaqədar ruslaşdırma siyasəti türk xalqlarına, bir qədər geniş mənada, müsəlman xalqlarına aid idi, slavyanlara aid deyildi. Bu, yanlış təsəvvür indi də qalır. Bircə misal göstərmək istəyirəm, 1980-ci illərin ortalarında V.Orlov yazırdı ki, az qala milyonlarla belarus ana dilində kitab oxuya bilmir. Bu cəhətdən Azərbaycan yaxşı vəziyyətdə idi. Səbəblərini Elçin daha yaxşı izah edib, mən də dedim.

Elçin bir qəzet səhifəsi həcmində olan 4-cü məqaləsini "altmışıncılar"a həsr etmiş və Azərbaycan sovet ədəbiyyatında istər ədəbi-estetik, istərsə də ictimai-siyasi baxımdan xüsusi istiqaməti olan bu cərəyanın geniş təhlilini vermişdir. Bu haqda bir-iki söz demək istəyirik. Mən yaşıma görə 1960-cı ilə qədər bir oxucu kimi, sovet ədəbiyyatının, necə deyərlər, içində olmuşam. Altmışıncı illərdəki dönüşün də, bu illərdə ənənə ilə yeniliyin üz-üzə gəldiyinin də, barışdığının da şahidi olmuşam. Kitablardan oxumamışam, özüm görmüşəm ki, "altmışıncılar"ın aparıcı nümayəndələrinin intellektual potensialı onların istedadını tamamlayırdı və onlar ən yüksək partiya tribunalarında belə, mövqelərini müdafiə etməyi bacardılar, həmin yüksək instansiyaları özləri ilə hesablaşmağa məcbur etdilər. Görmüşəm ki, "altmışıncılar"ın, "aparıcı nümayəndələri çox az zamanda məşhurlaşdı və böyük oxucu dəstəyi qazandı. Onların əsərləri böyük tirajlarla çap olundu", başqa dillərə tərcümə edilərək yayıldı, ümumittifaq nüfuzu qazandı, daha geniş miqyasda etiraf olundu". "Altmışıncılar", əgər belə demək olarsa, nadinc, yaxşı mənada şıltaq uşaqlar idilər. Həm yaşca, həm də yeni düşüncə baxımından. Onların başında inqilabi tələbəlik ab-havası var idi. 1960-cı ildə Elçinin cəmi 17 yaşı, Anarın 22 yaşı var idi. Başqaları da belə odlu-alovlu cavanlar idilər, ancaq istedadlı cavanlar idilər, vətənlərini sevən, ana dilini sevən cavanlar idilər. Açıq-açığına sistemə qarşı çıxmasalar da, bu sistemin təbliğatçısı olan sosrealizmə qarşı kin-küdurət bildirməsələr də, ona hörmət də göstərmirdilər; belə bir şeyin varlığını görmürmüşlər kimi, laqeydlik göstərir, özlərini onda qoymurdular.

Əslində "Sistemə qarşı bədii-estetik müxaliflik, belə demək olarsa, bədii-estetik kin-küdurət, bədii-estetik düşmənçilik (!) "altmışıncılar"ın yaradıcılığının mayasına hopmuşdu". Sonrakı 30 il (1990-cı ilə qədər) və azadlığın 20 ili "altmışıncılar"ın yolunun həyatiliyini sübut etdi. 1960-cı illərin əvvəllərindən (bir az əvvəl və ya sonra) yarıdıcılıq startı götürən "altmışıncılar" indi klassiklər sırasına keçiblər, ancaq yenə cavanlıq eşqi ilə yazıb-yaradırlar. "Altmışıncılar" olmasaydı, ədəbiyyatımızın son 50 ili xeyli solğun görünərdi.

Elçinin "Sosrealizm bizə nə verdi?", "Sovet dövrü ədəbiyyatı haqqında", "Məsələnin qoyuluşuna dair" adlı silsilə məqalələri bir sıra cəhətdən qeydə layiqdir; obyektivlik, hər şeyi öz adı ilə çağırmaq; yaxşıya yaxşı, pisə pis demək. Gözləmək olardı ki, (belə şeyləri çox görmüşük) sosrealizmə ancaq qara eynəklə baxılacaq, onun uğurları inkar ediləcək. Bütün həyatı boyu, bütün işlərində, eləcə də ədəbi yaradıcılığında dürüstlük meyarını əsas tutan ədib, tarixi keçmişə də eyni meyarla yanaşır - elmilik, nəzəri ümumiləşdirmə. Nailiyyətlərə milli vətəndaş mövqeyi, Azərbaycan ədəbiyyatını yaradanların və inkişaf etdirənlərin hörmətlə yad edilmələri, ədəbiyyata verdiklərinin qiymətləndirilməsi. Müasir yazıçı həmkarlarım, eləcə də gənclərin uğurlarına münasibət, ədəbi prosesə, elm aləminə bu qədər mütəxəssis bələdçiliyi. Bunlar hamısı oxucunu düşündürür və tədqiqat nümunəsi göstərir.

Yusif Seyidov,

Professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 14 yanvar.- S.1, 3.