Çağdaş meyarlar mövqeyindən
Azərbaycan
ədəbiyyatının iyirminci əsr mərhələsi,
bu mərhələyə məxsus ədəbi-bədii və
nəzəri-estetik fikir görkəmli tənqidçilərimiz
tərəfindən ardıcıl və obyektiv təhlilini
tapıb. Kamal Talıbzadə, Yaşar Qarayev, Bəkir Nəbiyev,
Elçin kimi tanınmış simalarla bir vaxtda ədəbi
tənqidə Nadir Cabbarlı, Şirindil Alışanlı,
Nizami Cəfərov, Rəhim Əliyev, Vaqif Yusifli kimi
istedadlı cavanlar da gəlib. Tənqidçilər sülaləsinin
70-ci illər nəslinə mənsub Şirindil
Alışanlının o illərdə yazdığı məqalələr
tamamilə yeni bir təfəkkürdən və ədəbi
duyumdan xəbər verirdi. Hiss olunurdu ki, janrından
asılı olmayaraq hər hansı ədəbi-bədii
nümunənin dəyərləndirilməsində
Ş.Alışanlı intellektual bazaya, geniş erudisiyaya və
intuitiv qabiliyyətə malikdir. Onun tənqid və ədəbiyyatşünaslıq
sahəsindəki sonrakı fəaliyyəti və xidmətləri
dediklərimizi bir daha təsdiq etdi. Lakin sovet sistemi dağılandan sonra ədəbi sistemin
özündə də bir "dağıntı" baş verdi. Belə çıxdı ki, demokratik cəmiyyətlərə
tənqid lazım deyil, kim nə istəyir,
necə istəyir yaza bilər və bunlara ədəbi meyarlar
baxımından yanaşmağa ehtiyac yoxdur. Nəticədə
"kitab" bolluğu, söz yoxsulluğu mövcud oxucu
auditoriyasını çaş-baş qoydu, həqiqi
yazıçı həqiqi oxucunu itirdi, bununla da sadə
insanlar söz sənətinin estetik enerjisindən məhrum
olmağa başladılar.
Ötən əsrin ədəbi mənzərəsinə
tənqid müstəvisində yanaşma (müəyyən
illər üzrə - A.C.) Ş.Alışanlının
bu yaxınlarda çapdan çıxmış "Ədəbi-bədii
düşüncənin sərhədləri" məqalələr
toplusunda (Bakı, "
XX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatı: tarixi dövrləşdirmənin
nəzəri-metodoloji aspektləri, XX əsr poeziyasının
müasir dərkində "ədəbi mif" amili, lirik
şerin imkanları, poema janrının poetik sərhədləri,
təbiətin poetik obrazı, milli-tarixi ənənələr
və müasir ədəbiyyatda şəxsiyyət problemi təhlil
olunan məqalələrdə toplunun ideya istiqaməti və
leytmotivi açıqlanır.
XX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi dövrləşdirmənin
nəzəri - metodoloji aspektlərinə çağdaş
meyarlar mövqeyindən yanaşan tədqiqatçı
haqlı olaraq belə qənaətə gəlir: "Dünya
ədəbi-nəzəri fikrinin gündəlikdə duran əsas
problemlərindən biri humanitar fikrin tarixi dövrləşdirilməsinin
nəzəri-metodoloji problemləridir. İctimai
formasiyalar nəzəriyyəsinin və poststrukturalizmin
böhranından sonra ədəbi-tarixi dəyərlərin
dövrləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi
artıq qlobal elmi tutum qazanır". (səh.4.)
Ötən əsrin poeziyasında "ədəbi
mif" amilindən bəhs edən müəllif öz
mülahizələrini xalq şairi Səməd Vurğunun
yaradıcılığı üzərində ümumiləşdirir. Klassiklərə
birmənalı yanaşmanın olmadığı indiki zamanda
klassik irsin müasir dərki və dəyərləndirilməsini
Ş.Alışanlı zərurət kimi ortaya qoyur.
"Poeziya - 77" məqaləisndə müəllif
1977-ci ilin poeziyasında müasirlik probleminə toxunur,
müxtəlif ədəbi nəsillərin
yaradıcılığında bu keyfiyyət tənqidçi-ədəbiyyatşünas
həssaslığı ilə izlənilir və ilin poetik
ovqatı elmi ümumiləşdirmədən keçir. R.Rza, Ə.Cəmil, N.Xəzri,
B.Vahabzadə, V.Azəroğlu, A.Babayev, Ə.Kürçaylı,
M.Araz, H.Kürdoğlu,
S.Tahir, F.Qoca, F.Sadıq, M.İsmayıl,
Ə.Salahzadə, M.Yaqub,
M.Şükür, Ə.Elbrus, V.İbrahim, N.Kəsəmənli,
S.Rüstəmxanlı kimi şairlərin
yaradıcılığından nümunələr ənənə
və müasirlik baxımından dəyərləndirilir,
obrazlı sözün estetik mahiyyəti açıqlanır.
Alimin çağdaş poeziya haqqında qənaəti belə
vurğulanır: "Müasir lirikada hissi və rasional, fərdi
və ictimai, şəxsi və ümumi arasında məsafə
çox yaxındır, bəzən bunları qəti sərhədlərə
ayırmaq çətin olur…" (səh.67.)
Sözügedən məqalədə 70-ci illərdə
ədəbi aləmə qədəm qoymuş V.Bəhmənli,
A.Cəmil, S.Mərzili,
A.Əhmədov, F.Müslüm
kimi gənc şairlərin də yazılarına münasibət bildirilir. Yəni,
Ş.Alışanlı il ərzində mətbuat
üzü görmüş heç bir ədəbi məhsula
biganə yanaşmır.
Topluda yer
alan məqalələrin bəziləri
ümumi ədəbi prosesə tənqidçi müdaxiləsi
olmaqla bərabər bəziləri konkret ədəbi şəxsiyyətlərin
yaradıcılıq imkanlarına həsr olunub. M.H.Şəhriyar, H.Arif, O.Sarıvəlli, A.Babayev,
M.İsmayıl poeziyasındakı dil-üslub, ifadə tərzi,
milli-mənəvi düşüncədən,
yurddaşlıq yanğısından qaynaqlanan
axtarışlar, tapıntılar bir örnək kimi dəyərləndirilir.
Ş.Alışanlı belə nəticəyə
gəlir ki, ənənəyə müasir estetik tələblər
baxımından yaradıcı münasibət istər-istəməz
uğurlu poetik nümunələrlə nəticələnir.
"Ədəbi-bədii düşüncənin sərhədləri"
toplusu sərhədsiz hesab etdiyimiz sözün də əslində
müəyyən sərhədlərini və hədlərini
dəqiqləşdirmək baxımından yazarlarımız
üçün dəyərli və gərəkli bilgi mənbəyidir. İnanırıq
ki, söz sənətinə ciddi yanaşanlar bu kitabdan yetərincə
bəhrələnəcək.
A.Cəmil
Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 20
yanvar.- S.6.