Min yaşlı Qətran Təbrizi

Bu il XI yüzildə yaşamış, ədəbi-bədii yaradıcılığı ilə məktəb yaratmış, ictimai-siyasi və diplomatik fəaliyyəti ilə Qafqazda və Yaxın Şərqdə böyük nüfuz qazanmış Qətran Təbrizinin anadan olmasının min ili tamam oldu.

Araşdırıcıların etibarlı müəyyənləşdirmələrinə görə Qətran Təbrizi 403-cü ildə (1012-ci il) Qədim Azərbaycan şəhəri Təbrizin yaxınlığında (12 km) Şadiabad (Pinəşalvar) kəndində doğulmuşdur.

Doğulduğu yurdu şair özü də xatırladır:

Tanrı mənim canımı Şadiabadda yaratmış olsa da, Könüldə qəm şəhərdə sənə xidmət edirəm.

(Q.Təbrizi. Divan, B., 1967, s.4)

Şairin divanında o da qeyd olunur ki, atası Şadiabad kəndində əkinçiliklə və bağbanlıqla məşğul olmuşdur. Özü isə bədii yaradıcılığa 15-16 yaşlarından başlamışdır. Artıq 20 yaşında saraylara yol tapmağa nail olmuşdur.

Qətran Təbrizinin fəaliyyətini dəyərləndirmək üçün onun yaşadığı XI yüzildə Azərbaycanın ictimai-siyasi mənzərəsini müxtəsər yada salmaq daha vacibdir.

XI yüzilin əvəllərindən Azərbaycanda bir neçə dövlət müstəqil fəaliyyət göstərirdilər: Şirvanşahlar dövləti, Sacilər dövləti, Salarilər dövləti, Rəvvadilər dövləti, Şəddadilər dövləti. Bu dövlətləri əslində ərəb sülalələri idarə etsələr də, torpağın əsl sakinləri müxtəlif türk tayfalarından ibarət idi. Onların arasında yerli oğuzlar, qıpçaqlar, hun türkləri və başqa türk tayfaları çoxluq təşkil edirdi. Yüzilliyin əvvəlindən rusların, eləcə də ərmən və gürgülərin Azərbaycana qarşı tez-tez baş verən basqınları ölkənin dağıdılıb talan edilməsinə səbəb olurdu. Şimaldan axıb gələn həmin xristian təriqətli xalqları birləşdirir, onların qarşısını almaq mümkün olmurdu.

Türksoylu xalqlara hakimlik edən ərəb sülalələri - Təbriz, Gəncə, Naxçıvan, Şirvan hakimləri bir-biri ilə bəzən münasibət qursalar da, bu münasibətlər müxtəlif səbəblərdən tezliklə pozulur, münaqişəyə və nəhayət, müharibəyə də səbəb olurdu. Belə məqamlarda artıq dövlətlər arasında tanınmış və nüfuz qazanmış Qətran Təbrizi çox az hallarda diplomatik missiyanı da yerinə yetirir, hətta baş verən münaqişə və müharibənin bilavasitə iştirakçısı olur, eyni zamanda baş verən olayların təfərrüatlarını nəzmə çəkirdi.

Qətran Təbrizinin uşaqlığı doğulduğu Şadiabad kəndində keçmiş, atasının torpaq mülkündə onun əkinçilik peşəsini davam etdirmişdir. Bununla belə o, dövrün tələb etdiyi ərəb-fars dillərini, bu dillərdə geniş təşəkkül tapan müxtəlif elmləri - dini-fəlsəfi cərəyanları, poetikanı, müxtəlif ədəbi məktəbləri, Firdovsi, Rudəki, Əbül-Əla və başqa sələflərinin ədəbi-bədii irsini mənimsəmiş, özü də onların səviyyəsində dayanan yüksək məqamlara nail olmuşdur. Qətran Təbrizi daha çox Təbrizdə Rəvvadilər sarayında xüsusi hörmət və nüfuz qazanmışdır. O, burada bədii yaradıcılıqla yanaşı, bəzən Gəncəyə və Naxçıvana da səfərlər etmiş, bir müddət Gəncədə Şəddadilər sarayında da yaşamışdır.

Qətranın bu saraylara ayaq açıb tez-tez gedib-gəlməsi, həm də bu dövlətlər arasında diplomatik əlaqəni genişləndirmək, əmin-amanlıq yaratmaq, müharibələrin qarşısını almaq, daha çox dövrün tələb etdiyi elmlərə rəvac vermək məqsədi güdürdü. Qətranşünasların araşdırmalarına görə Qətranın Təbriz və Gəncə saraylarında nüfuzu yüksək olmuş, xüsusi hörmət qazanmış, lakin sonralar o da Əbül-Əla və Xaqani kimi paxılların toruna düşmüş, nüfuzdan salınmış, saraylardan uzaqlaşmış, ona verilən çox kiçik bir kəndə çəkilmiş, yoxsul həyat keçirmişdir.

Qeyd edək ki, yüzilliyin 30-cu illərindən başlayaraq Azərbaycana Səlcuq-Oğuz axını başladı. Oğuzlara qarşı müqavimət göstərilsə də, yerli oğuzlarla gəlmə oğuzların dil birliyi və qaynayıb-qarışmaları, xarici basqınların qarşısını aldı və hətta bütün yaxın Şərqi - İranı, İraqı, Azərbaycanı vahid bir dövlətdə birləşdirib imperiya yaratdı. Hətta Abbasilər xəlifəsi də onun tabeliyinə keçdi. Sonralar da, Oğuz-Səlcuq yürüşü davam edib böyük Səlcuq imperatorluğuna çevrildi. Artıq Azərbaycanda fəaliyyət göstərən Rəvvadilər, Şəddadilər, Şirvanşahlar dövlətləri Alp Arslan imperiyasına birləşdi. Bununla da Azərbaycana qarşı şimal basqınlarına son qoyuldu.

Həmin illərdə Qətran Təbrizi yaradıcılıq fəaliyyətini davam etdirir, Azərbaycanda baş verən bu olayları yazıya alır, nəzmə çəkir, bu tarixi missiyanı da yerinə yetirirdi.

Məqamında xatırladaq ki, elə Azər-türkçülük bu yüzildə təşəkkül tapdı.

Qətran Təbrizinin kimliyi, şəxsiyyəti, həyatı, ədəbi irsi, yaşadığı ictimai-siyasi mühit, özünün saraylara və bu mühitə münasibəti haqqında çox yazılıb. Bu yazılarda bir-birini təsdiqləyən və ya inkar edən fikirlər də çox olubdur. Əlbəttə, bu kiçik məqalədə onlara münasibət bildirmək imkan xaricindədir. Mənim məqsədim tam min il bundan əvvəl doğulub, dövründə böyük nüfuz qazanmış və hətta məktəb yaratmış bu əzəmi şairini minilliyi münasibətilə xatırlamaq, müasir ədəbi fikri bu istiqamətə yönəlməkdir.

Şairin yaradıcılığı min ildən bəri bütün mənbələrdə adı xatırlanır və dəyərləndirilir. Özünün müasiri Nasir Xosrov Ələvi səyahət zamanı Təbrizdə Qətranla görüşünü xatırlayıb yazır: "Təbrizdə Qətran adlı bir şairi gördüm ki, yaxşı şeir yazırdı. Ancaq fars dilini yaxşı bilmirdi. Mənim yanıma gəlib "Mencik" və "Dəqiqi" divanlarını gətirdi və oxudu. Ona çətin olan sözlərin mənasını soruşdu, söylədim, izahlarını yazdı. Öz şeirlərini də, mənim üçün oxudu".

Elə buradan aydın olur ki, Qətran Təbrizi türk imiş, ancaq şeirlərini dəri dilində yazırmış. Şeirlərində onlarla Azər-türk sözləri, xalq zərb-məsəlləri işlətmişdir.

Əbivərdi Ənvəri seçib tərtib etdiyi kitabında yazır: "Şairlərin fəsihi, fəsihlərin yaxşısı, gözəl natiqlərin kamili Əbumənsur Qətran çili Azərbaycani-nin şeirləri" əsərdə şairin adı və haralı olduğu dəqiqləşdirilmişdir.

Rəşidəddin Vətvat isə (1088-1182) onu "Həkim Qətran" adlandırıb demişdir: "Mən öz həyatımda ancaq həkim Qətranı əsas şair kimi tanıyıram, yerdə qalanlar, ümumiyyətlə, elm yox, təb-şeir sahibləridirlər".

XII yüzilin şairi Ruhi Vəlvəlaci özünü Qətranın şagirdi hesab etmişdir.

Məhəmməd Övfi isə demişdir: "Bütün şairlər qətrədirlər, Qətran dənizdir, bütün fəzilət sahibləri zərrədirlər, o günəşdir, şairləri ustadlıq və sənət nümunəsidir. Təfilələri başdan-başa sevilməlidir. Özü də Təbriz cömərdlərindəndir".

Professor Q.Beqdelinin tədqiqində deyildiyi kimi, Dövlətşah Qətranini ədəbi bir məktəbin banisi hesab edir. Qətranı şeir elminin ustadı sayır, "Qövsnamə" və ya "Quşnamə" adlı əsəri olduğunu yazır.

Rzaquluxan Hidayət (1800-1872) "Məcməül füsəha" əsərində Qətran haqqında daha geniş məlumat verir: "Həkim Qətran qüdrətli bir şair, məharətli bir ustaddır. Təbi fərqədeyinin (ən yüksək ulduzlar) fövqündə duran, təfəkkür gəlini, gözləri işıqlandırandır. Mənim zənnimcə, məşhur şairlərin heç birindən əskik olmamışdır".

Qətranın yaradıcılığına İran tarixşünaslığında daha dəyərli məlumatı Səid Nəfisi vermişdir. O, Qətranın Təbrizdən olduğunu dəlillərlə təsdiq edir, Rudəki ilə Qətranın şeirlərinin qarışıq salındığına aydınlıq gətirir və Rudəki divanı adlı şeirlərin Qətranın olduğunu dəlillərlə təsdiq edir və yazır: "Bu şübhəsizdir ki, Qətran azərbaycanlı və aranlı olmuşdur… Bütün qəsidələri Azərbaycan və Arran hökmdarlarının mədhindədir. Öz şeirlərində Azərbaycan, Təbriz, Gəncə, Ərdəbil o diyarın başqa-başqa yerlərinin adlarını tez-tez çəkmişdir". Səid Nəfisi təsdiq edir ki, Qətran uzun müddət - 45 il Azərbaycan və Arran hökmdarları sarayında yaşayıb-yaratmışdır. Onların bütün sülalələrinin və qoşun sərkərdələrinin adlarını çəkmişdir.

Q.Beqdeli yazır ki, Azərbaycan alimi və tarixçisi Seyid Əhməd Kəsrəvi üç cilddən ibarət olan "Şəhriyarani-komnam" əsərinin müəyyən hissəsini Qətran Təbrizi divanının əsasında tərtib etmişdir. Orada bir çox Azərbaycan şəxsiyyətlərinin həyatını müəyyənləşdirmişdir.

Qətran Təbrizinin "Divan"ını ilk dəfə çap etdirən Azərbaycan alimi və tədqiqatçısı Məhəmməd Əli Naxçivanidir. M.Naxçivani "Divan"a yazdığı ön sözdə Qətranın həyat və yaradıcılığı haqqında zəngin elmi məlumat verir. Əlbəttə, müəllifin qeyd etdiyi kimi, divanda bütün əsərləri əhatə olunmamışdır.

Azərbaycan araşdırıcıları Qətranın şeirlərindən bəhs edərkən onun Azərbaycan dilinin ifadə formalarından, xüsusən atalar sözlərindən, xalq deyimlərindən, hətta xalq sözlərindən dönə-dönə istifadə etmişlər.

Q.Beqdeli 1963-cü ildə Qətranın divanını çox ustalıqla Azərbaycan dilinə çevirmiş, geniş müqəddimə yazmışdır. Müqəddimədə Qətran haqqında araşdırmaçıların demək olar ki, hamısına diqqət yetirmiş, münasibət bildirmiş, müqayisələr aparmış, həqiqəti ortaya çıxarmağa çalışmışdır.

Beqdeli həm də Qətranın divanında işlətdiyi Azərbaycan sözlərinə və xalq zərb-məsəllərin, işlətdiyi ifadələrə xüsusi diqqət yetirmişdir.

Q.Beqdeli Divanın müqəddiməsində onlarla belə misallar göstərmişdir:

Tək başına hakim (qazı) yanına gedən şad qayıdar.

Qapıdan qovub, bacadan çağırar.

Min belə bayram görsən, ip gəlib həmişə doğanaqdan keçər.

Örkən nə qədər uzun olarsa, yenə gəlib doğanaqdan keçər.

Ömrü boyu kimsəni ilan çalsa, daima alaçası

onun gözlərinə ilan görünər.

Günəşi palçıqla suvarmaq olarmı?

Cidanı çuvalda gizlətmək olmaz.

Yaxşılıq edib Ceyhuna afsanda bar verəcək.

Sən yaxşılıq edib dənizə at, balıq bilməsə, xalıq bilər.

Zülm edən hər kəsə zülm yetər.

Zülm ilə abad olan axırı viran olar.

Sən birdəfəlik mənim gözümdən düşdün.

Qətranın əsərlərində eləcə də, şəhər və yer adları - Arran, Abxaz, Muğan, Xorasan, Xuzistan, Təbriz, Sarab, Şirvan, Gəncə, Şəki, Ərdəbil, Xalxal, Naxçıvan, Zəngan, İsfahan, Bağdad, Buxara, Bəlx, Xarəzm, Səmərqənd, Kəşmir, Kərbəla, Məkkə, Yəmən; ölkələrdən: Azərbaycan, İran, Yunan, Rum, Misir, Ərəbistan, Hindistan, Türküstan, Çin, Tibet və s., eləcə də dağ, bağ, çay, qala, kənd, şəhər, vilayət və s. yerləri əsərlərində işlədir.

Akademik Həmid Araslı üç cildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ndə (1960) Qətran Təbrizidən xüsusi bəhs etmiş, onun ədəbi məktəbindən söhbət açıb yaradıcılığını yüksək dəyərləndirmişdir.

Qətran Təbrizi haqqında ardıcıl araşdırma aparan müəlliflərdən biri Firuz Sadıqzadə olmuşdur. F.Sadıqzadə ayrı-ayrı məqalələrində Qətranın lirik şair kimi şeirlərindən, tarixi mənzumələrindən bəhs etmiş, onları Firdovsinin "Şahnamə"sindəki qəhrəmanlarla müqayisə etmişdir. F.Sadıqzadə həmçinin Oğuz-Səlcuq yürüşləri ilə Dədə Qorqud dastanları arasındakı oxşarlıqlara diqqət yetirmiş, maraqlı fikirləri söyləmişdir.

F.Sadıqzadənin vəfatından sonra yarımçıq qalmış işini qızı Nigar davam etdirmiş, "Qətran Təbrizinin tarixi mənzumələri" mövzusunda dissertasiya işi yazıb müdafiə etmişdir.

Qətran Təbrizi haqqında son və mükəmməl elmi araşdırmasını X.Hüseynov "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin ikinci cildində çap etdirmişdir. Bu dəyərli tarixi oçerk də ilk dəfə olaraq yerli türk-oğuz tayfaları ilə Oğuz-Səlcuq axını arasındakı münasibətləri doğru qiymətləndirmişdir. Bu birləşmə Azərbaycan xalqının gələcək taleyində həlledici rol oynamışdır.

Biz bu muxtəsər yazıda ulu sənətkarın min il bundan öncə doğulub, tarixin keşməkeşli yollarından keçib Azərbaycan və Şərq ədəbiyyatı və ictimai düşüncəsinə yeni fikirlər aşılayan Qətran Təbrizini yada salmaq istədik.

Qara Namazov,

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 28 dekabr.- S.4.