Bir daha Mirzə Fətəli Axundzadənin Füzuliyə münasibəti haqqında

M.F.Axundzadə milli dramaturgiyanın və realist nəsrin əsasını qoymuşdur. Azərbaycan ədəbi-mədəni fikir tarixində o, həm də professional ədəbi tənqidin banisi kimi yer tutur.

“Fehristi-kitab”, “Nəzm və nəsr haqqında”, “Mollayi-Ruminin və onun təsnifinin babında”, “Kritika. Yüksək İranın “Millət” qəzeti munşisinə”, “Mirzə Ağanın pyesləri haqqında kritika”, “Tənqid risaləsi”, “Türkcə “Təmsilat”ı tərcümə edən Tehran sakini Mirzə Məhəmməd Cəfərə” adlı məqalələri onun ədəbi tənqid sahəsindəki fəaliyyətinin nəticəsi olaraq yaranmışdır.

Bu məqalələrdə, ilk növbədə, tənqidçinin şeir haqqında nəzəri mülahizələri diqqəti cəlb edir. Bütün bədii yaradıcılıq növlərində olduğu kimi, Axundzadə şeirdə də məzmunla formanın vəhdətini, bir-birini tamamlamasını əsas götürür, eyni zamanda məzmunun birinciliyini önə çəkirdi. “İki şey şeirin əsas şərtlərindəndir: məzmun gözəlliyi və ifadə gözəlliyi” deyən tənqidçi, “məzmun gözəlliyinə malik olub ifadə gözəlliyinə malik olmayan” şeiri “məqbul nəzm”, “ifadə gözəlliyinə malik olub, məzmun gözəlliyindən məhrum olan” şeiri isə “kəsalət artırıcı nəzm” hesab edirdi.

Axundzadə şeirlə nəzm arasında sərhəd qoyur, onların tamam fərqli anlayışlar olması fikrində israr edirdi. Tənqidçi əsl şeiri həqiqi zövq və təsir vasitəsi kimi alır, onun “laməhal ziyadə ləzzətə və hüzndə və fərəhdə ziyadə təsirə bais olması”nı vacib şərt hesab edirdi. O, şeirdən məzmunun yüksək sənət dili ilə obrazlı və təsirli ifadəsini tələb edir və belə düşünürdü ki, bu cür şeirin yaranması üçün şairdə gərək Allah vergisi olsun. Belə şairləri “maddə sahibləri” hesab edən Axundzadə yazırdı: “Şeir əlahiddə bir bəxşi-ilahidir ki və maddeyi-qabiliyyəti-şair xudadədir və təhsil və tərbiyət o maddənin ancaq inbisatına və əşarın artıq zinətinə bais olar”. Axundzadəyə görə, müasir terminologiya ilə desək, sənətkarın öz üzərində işləməsi, nəzəri savada, dünyagörüşünə malik olması ancaq bu “bəxşi-ilahi” ilə birlikdə böyük sənətə yol aça bilər.

Tənqidçi öz estetik konsepsiyasına uyğun olaraq şeirdəki ləzzət və təsiri, ilk növbədə, onun həyati məzmununda, real həyatla bağlılığında axtarır.

Klassik Şərq ədəbiyyatında Firdovsi, Nizami, Sədi, Cəlaləddin Rumi və Hafizi belə sənət sahibləri hesab edən Axundzadə müasirləri arasında M.P.Vaqifi və Qasımbəy Zakiri həqiqi şair hesab edərək təqdir edir. “Amma mən əyyami-səyahətimdə səfheyi- Qarabağda Molla Pənah Vaqifin bir para xəyalatını gördüm ki, zikr etdiyim şərt bir növ ilə onda göründü” - deyən tənqidçi Q.Zakir haqqında yazır: “Bunun xəyalatı binəzirdir. Ancaq bunun əşarını oxuyanda müstəme inana bilir ki, şeir vaqiən ləzzətə bais olurmuş”.

Onun M.P.Vaqif və Q.Zakir yaradıcılığına bu qədər böyük əhəmiyyət və qiymət verməsinə K.Talıbzadə aşağıdakı kimi izah verir: “Vaqifin real həyat və təbiət hadisələrini ədəbiyyata gətirməkdə böyük xidməti vardı, o öz poeziyası ilə Azərbaycan ədəbiyyatında realizmin gələcək inkişafı üçün gözəl zəmin yaratmışdı. Zakir isə bu realizmi bir qədər irəli aparmış, onun tənqidi istiqamət almasında xeyli iş görmüşdü. Müasir cəmiyyəti tənqid Zakir şeirində çox qüvvətli idi. Azərbaycan realizminin ilk müjdəçiləri olan iki görkəmli şairin yaradıcılığındakı bu cəhətlər Axundovu heyran qoymuşdu”.

Axundzadənin realist tənqid konsepsiyası kontekstində bu cür təfsir tamamilə məntiqi və inandırıcıdır. Hətta bu kontekstdə onun “Füzuli şair deyil və xəyalatında əsla təsir yoxdur, ancaq nazimi-ustaddır” - deməsi də başa düşüləndir. Təsadüfi deyil ki, ədəbiyyatşünaslıqda onun bu mülahizəsi realizmi qəbul və müdafiə konsepsiyası işığında təfsir olunmuşdur.

K.Talıbzadə Füzuliyə münasibətdə Axundzadənin “açıq-aşkar ədalətsizlik” etdiyini, bu mülahizələrin son dərəcə “subyektiv qiymət” olduğunu, bu məqamda onu tənqid edənlərin haqlı olduğunu qeyd etsə də, “Axundova şərti bəraət qazandıran bəzi obyektiv-tarixi məqamlar” da tapıb ortalığa çıxarır. K.Talıbzadənin təfsirinə görə, Füzulini inkar Axundzadəyə “əsası qoyulmaqda olan realizm məktəbinin gələcəyini təmin etmək, onun nəzəri prinsiplərini əsaslandırmaq və yaymaq üçün əsrlərlə davam edib gələn möcüzəli poeziya təsirini (elə təsir ki, bir çox hallarda epiqonçuluqdan uzağa getmirdi) qırmaq, romantik ədəbiyyatın bəzi kök salmış estetik müddəalarına qarşı çıxmaq üçün lazım olmuşdu”. K.Talıbzadə fikrini əsaslandırmaq üçün dünya ədəbiyyatı tarixindən nümunə gətirərək, vaxtı ilə V.Hüqonun romantizmin nəzəri prinsiplərini əsaslandırmaq üçün klassizmin nəzəri prinsiplərini alt-üst etdiyini göstərir.

Y.Qarayev də məsələyə demək olar ki, K.Talıbzadə ilə eyni mövqedən yanaşır: “Lakin Axundovun elan etdiyi estetik mübarizənin proqramı bilavasitə Füzuliyə yox, Füzuli bütünə, üç əsrdən bəri bu bütə sitayiş qılanlara - “poeziya möminləri”nə qarşı çevrilmişdi. Odur ki, sözün əslində Axundov poeziyada Füzuliyə qarşı yox, Füzuli bütünün və böyüklüyünün poeziyaya saldığı “Füzuli boyda” kölgəyə, kabusa qarşı çıxmışdır” (Y.Qarayev. Realizm: sənət və həqiqət. Bakı. “Elm”, 1980, s.72).

Böyük mütəfəkkirin Füzuliyə münasibətinin bu cür təfsirləri bizi razı salmır. Füzuli ədəbi tarixi prosesi təmsil edir. Ədəbi tarixi prosesin nümayəndəsi kimi onun böyüklüyünü hər iki tənqidçi təsdiq edir. “Büt”ün yaradıcısı Füzuli deyil, ondan sonra ədəbi prosesin təmsilçisi olan, belə deyək ki, “poeziya möminləri”dir. Füzuli özündən sonra gələn ədəbi prosesə cavabdehlik və məsuliyyət daşıya bilməz. Füzulinin böyüklüyü onun üçün ittiham aktına çevrilə bilməz. Füzuli yaradıcılığını “Füzuli boyda” kölgəyə, kabusa müncər etmək ədəbi tarixi prosesdə Füzulinin yerini təhrif etmək deməkdir.

Füzuliyə inkarçı münasibəti “romantik ədəbiyyatın bəzi kök salmış estetik müddəalarına qarşı çıxmaq” (K.Talıbzadə) mövqeyindən izah etmək məntiqi düşüncənin müqaviməti ilə rastlaşır. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, klassik Şərq ədəbiyyatında Axundzadənin təqdir etdiyi və yaradıcılığını Allah vergisi hesab etdiyi sənətkarların hamısı (Firdovsi, Nizami, Cami, Sədi, Mollayi Rumi, Hafiz) romantik idi. Bədii yaradıcılıq üsuluna görə Füzuli məhz bu romantik məktəbin davamçısı idi. K.Talıbzadə Firdovsi və Nizaminin romantik sənətkar olmalarına rəğmən “Şərq realizminin ilk rüşeymlərini hazırlayan sənətkarlar” kimi Axundzadənin rəğbətini qazanmasını önə çəkir. Bəlkə də burada müəyyən həqiqət var. Ancaq elə bu məqamda da onun nə üçün romantik və lirik sənətkar Hafizi həqiqi şair, romantik və lirik şair Füzulini “şair deyil və xəyalatında əsla təsir yoxdur; ancaq nazimi-ustaddır” deyə qiymətləndirməsi bütün məntiqi ilə cavabsız qalır. Axundzadə realist sənəti təbliğ və təqdir edirsə də, romantik şeiri də inkar etmir. Yüksək sənət dili ilə ərsəyə gələn romantik şeir onun üçün həqiqi sənətdir; təsir və zövq mənbəyidir: “Və şeir təbaye və adata və istilaha qərib əlfaz və məzamin ilə deyiləndə ləziz və müəssir düşəcək və ləvazimatdandır hüsni-əlfaz və təşbihat və təmsilat və tövzih və təsrih və sair mühəssənat”. Tənqidçinin şeirdən tələb etdiyi və bizim kursivlə fərqləndirdiyimiz bu keyfiyyətlər daha çox klassik romantik şeirə məxsus xüsusiyyətlərdir. Və bu da təsadüf hesab edilə bilməz ki, o öz fikirlərini qəzəl janrına (klassik romantik şeirin ən aparıcı janrına) münasibətdə aydınlaşdırır: “Bu cəhətdəndir ki, əksək qəzəliyyat məzaci-insanidə hərgiz bir şövq və vəcd əmələ gətirmir”. Axundov mülahizələrini əsl sənət və qeyri-sənət müstəvisinə gətirir. Ümumiyyətlə, qəzəli yox, “əksər qəzəliyyatı” inkar edir. Bu məqamda onun üçün qəzəl “şeir”, “əksər qəzəliyyat” isə “nəzm” hesab edilir. Tənqidçi qəzəl janrında yazılmış qəzələ qarşı deyil, qəzəl janrında yazılmış nəzmə qarşı çıxır. Geniş götürdükdə isə demək olar ki, həqiqi romantik şeirə yox, nəzm qismində yazılan romantik şeirə qarşı çıxır. “Bəs məlum oldu ki, şeir əgərçi nəzm ilə olur, amma hər nəzm şeir deyil” - qənaəti də bunun ifadəsidir.

Axundzadənin Füzuli sənətinin böyüklüyünü görə bilməməsi, onun təsir gücünü inkar etməsi və Füzulini “nəzm ustası” adlandırması ədəbiyyatşünaslıqda dönə-dönə qeyd edildiyi kimi, obyektivlikdən kənar və tam yanlış qiymətləndirmədir. Burda mübahisə ediləcək bir məsələ yoxdur. Mübahisə edilə biləcək məsələ onun hansı səbəbdən inkarçı mövqe tutmasıdır.

Tənqidçinin Füzulidən başqa adını çəkdiyi klassik romantik şairlərin hamısı onun öz təbiri ilə desək, “əhli-fürs”dür, yəni fars şairləridir (Onun Nizamini də birmənalı olaraq fars şairi hesab etməsi diqqətdən yayına bilməz). Diqqət yetirəndə görmək çətin deyil ki, irad məqamında və tənqid təriqi ilə deyilən fikirlərini Axundzadə “milləti-islam”a aid edir. “Tarixi-hicridən bu zamana qədər milləti-islam arasında bir kimsənə şeir ilə nəzmə fərq verməyib, hər nazimin adına bərxilafi-həqq şair deyiblər” və s.

Söhbət böyük şairlərdən gedəndə isə “milləti-islam” ifadəsi yox, “əhli-fürs” ifadəsini işlədir. “Əhli-fürs” ifadəsi “milləti-islam” ifadəsindən fərqli olaraq “türklüyü” öz içərisinə ala bilmir. “Bəhər surət, türk arasında dəxi bu zamana qədər mütəqəddimindən şair olmayıbdır”. Məhz bu fikrin ardınca Füzulini inkar fikri gəlir. Axundzadənin mülahizələri bu kontekstdə analitik təhlildən keçirildikdə onun Füzulini türk (Azərbaycan) ədəbiyyatına məxsus sənətkar kontekstində inkar etdiyi aydın olur. K.Talıbzadənin “…Füzuliyə münasibəti biz Axundovun ədəbi görüşlərində təsadüfi hadisə hesab etmirik” mülahizəsinə biz də müəyyən mənada şərikik. Lakin tədqiqatçının dediyi kontekstdə yox, K.Talıbzadə Axundzadənin Füzulini “romantik poeziya” kontekstində inkar etdiyini vurğulayır. Nədənsə, Y.Qarayev də, K.Talıbzadə də tənqidçinin təkcə Füzulini deyil, onunla bərabər türk şeirinin XIX əsrə qədərki tarixini inkar etməsi faktına münasibət bildirmirlər. “Bəhər surət, türk arasında dəxi bu zamana qədər mütəqədimindən şair olmayıbdır. Füzuli şair deyil və xəyalatında əsla təsir yoxdur, ancaq nazimi-ustaddır” fikri Axundzadənin Füzuliyə inkarçı münasibətinin türk şeirinin XVIII-XIX əsrlərə qədərki tarixinə inkarçı münasibət kontekstində meydana çıxması haqqında mülahizələr irəli sürməyi qaçılmaz edir. Bu halda, Axundzadənin mülahizələrində Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatının tarixini müasirləşdirmək meyli onun ədəbiyyat və tənqid konsepsiyasının ciddi qüsurlarından biri hesab edilməlidir.

İkinci halda, Axundzadənin Füzuli haqqındakı yanlış mülahizəsini ədəbi-tənqidi görüşlərindəki ziddiyyətlərin, qeyri-ardıcıllığın tərkib hissəsi də hesab etmək olar. Onun ədəbi-tənqidi mülahizələrində belə ziddiyyətlərlə, hətta öz-özünü inkar faktları ilə rastlaşmaq mümkündür.

* * *

Professor Q.Paşayev yazır: “M.F.Axundzadənin anadan olmasının 175-ci ildönümü 1987-ci ildə Azərbaycanda dövlət səviyyəsində qeyd edilərkən əcnəbi qonaqlar arasında ehtiramla qarşılanan iki nəfər vardı. Onlar Axundovlar nəslinin nümayəndəsi Pərirux xanım və onun həyat yoldaşı, Tokio Universitetinin professoru İrəc Parsinecad idi. Görkəmli alim Azərbaycandan dönəndən sonra M.F.Axundovun ədəbi tənqidə həsr olunmuş “Kritika”, “Risaleyi-irad” (“Tənqid risaləsi”), “Mollayi Ruminin və onun təsnifinin babında”, “Nəzm və nəsr haqqında” və s. kimi on məqaləsini ingilis dilinə çevirərək “M.F.Axundzadənin ədəbi tənqidi” adı altında ABŞ-da nəşr etdirmişdir”. Prof.Q.Paşayev onu da əlavə edir ki, ilk dəfə ingilis dilinə tərcümə olunan bu kitaba İrəc Parsinecad iri həcmli, sanballı giriş məqaləsi yazmışdır. Prof.Q.Paşayev İ.Parsinecadın bu məqaləsini ingilis dilindən tərcümə edib birinci dəfə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə (23 dekabr 1994, 6 və 13 yanvar 1995), ikinci dəfə isə “Azərbaycan” jurnalında çap etdirmişdir.

İ.Parsinecadın məqaləsində M.F.Axundzadə tənqidinə çox yüksək qiymət verilmiş, bununla belə onun tənqidinin “ciddi xətalardan xali” olmadığı da qeyd edilmişdir. İ.Parsinecad yazır: “Axundzadənin türk poetikası (oxu: poeziyası - T.S.) barədə fikirləri də arzu olunan səviyyədə deyildir. Burada onun bu sahəni dərindən bilməməsi üzə çıxır.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, o yalnız beş klassik İran şairinin yaradıcılığıni qiymətləndirir. Türk şairlərindən danışarkən Füzuli kimi klassik şairi qiymətləndirməməsi, o zaman nisbətən az tanınmış Vaqif və Qasım bəy Zakir kimi müasir şairləri bol-bol tərifləməsi bu baxımdan səciyyəvidir” (“Azərbaycan” jurnalı, 2012, №2, s.175-176).

Rus nəzəriyyəçisi Lixaçov yazırdı ki, “Ədəbiyyatşünaslıq elmi kimi qalmaq istəyirsə dəqiqliyə meyl etməlidir”. Bu dəqiqlik və milli mənafe naminə hətta uzaq Yaponiyada (Tokio Universitetində) etiraf olunan bir həqiqəti biz də deməyi bacarmalıyıq. Həm də ona görə ki, İrəc Parsinecadın da xüsusi vurğuladığı kimi, “bu xətalar... Axundzadənin xidmətlərini azaltmır”.

Təyyar Salamoğlu,

filologiya elmləri

doktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 28 dekabr.- S.5.