"Heç bilmirəm bu altmış il necə keçdi..."

Müsahibimiz filologiya elmləri doktoru Şirindil Alışanlıdır

- Şirindil müəllim, geriyə baxanda ibrətamiz nələr var? Nəyisə dəyişmək olardımı?

- Bu məqamda istər-istəməz bir ideya əsas götürülməlidir. Ötənləri indinin müstəvisində dəyərləndirdiyimiz kimi, çağdaş günlərimizi də yaşadığımız ömrün təcrübəsi, belə demək mümkünsə dərsləri zəminində saf-çürük etmək gərəkdir. Heç bilmirəm bu altmış il necə keçdi. Yaddaşımda daha çox XX əsr bütöv bir epoxa kimi canlanır. XXI əsri dərk etmək üçün düşünüb daşınıram. Bəzən mənə elə gəlir ki, bəşəriyyət gələcəyə doğru hərəkətində nəyisə axtarır, lakin ümumi bir paradiqma, bütün xalqların və mədəniyyətlərin mənafeyini ehtiva edən magistral yol tapa bilmir. XX əsr Azərbaycan gerçəkliyinin daşıyıcısı kimi ötənlərin çoxu ilə fəxr edirəm. Tərbiyə aldığım ailəmlə, şair Hüseyn Kürdoğlunun mənə verdiyi halal çörəklə, vüqarlı, namuslu yaşamaq məktəbi ilə.

Ötən əsrin 60-70-ci illərində yaşamağın dadı damağımdan getməyib. Bakının 21 nömrəli məktəbində mənə dərs demiş Bibigül Almazovanı, eləcə də 19 və 111 nömrəli məktəbdə dərs aldığım günləri şirin bir yuxu kimi xatırlayır, təhsil sistemindəki o səviyyəni heç cür unuda bilmirəm.

Ali təhsil aldığım BDU-nun filologiya fakültəsi XX əsr Azərbaycan filoloji fikrinin beşiyi və mərkəzi olmuşdur. Mənə dərs demiş bütün müəllimlərimi minnətdarlıqla xatırlayıram. Əgər nəyə isə nail olmuşamsa buna görə Mir Cəlal, Əkbər Ağayev, Qulu Xəlilov, Seyfulla Əsədullayev, Firidun Hüseynov, Samət Əlizadə kimi müəllimlərimə qəni-qəni rəhmət diləyirəm. Universiteti bitirəndən sonra altı ay işsiz qaldım. Çox qapılar, çox sifətlər gördüm. Bircə onu bilirəm ki, romantik naturam məni sınmağa qoymadı. İki böyük ziyalı və şəxsiyyət - Qasım Qasımzadə və Mirzağa Quluzadə mənim taleyimi həll etdilər. Onların mərdliyi, saflığı və ləyaqəti qarşısında baş əyirəm. Mənim Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna gəldiyim vaxt bu nüfuzlu elm ocağının qızıl dövrü idi. Mirzə İbrahimov, Məmməd Arif, Məmməd Cəfər, M.H.Təhmasib, Mirzağa Quluzadə, Əkbər Ağayev, Mirəli Seyidov, Əziz Mirəhmədov, Kamal Talıbzadə, Kamran Məmmədov, Azadə Rüstəmova, Qasım Qasımzadə, Məsud Əlioğlu, Yaşar Qarayev, Nadir Məmmədov, Dilarə Əliyeva, Rüstəm Əliyev, Qulamhüseyn Beqdeli, Qafar Kəndli kimi ədəbiyyatşünasların yaratdığı elmi mühitdə işləmək və gələcəyə nikbin baxmaq üçün münbit mənəvi-əxlaqi zəmin vardı. Yadımdadır ki, çap olunan məqalələrim haqqında bu şəxsiyyətlərin hər birindən ürək dolusu söz eşitmişəm.

- Sizin ilk məqalələriniz geniş əks-səda doğurduğu kimi, mübahisələr də yaradıb.

- 70-ci illərin ikinci yarısında sağlam bir ədəbi mühit, qaynar ədəbi proses mövcud idi. Ədəbi tənqid üzrə Yazıçılar İttifaqında ayrıca katib vəzifəsi təsis edilmiş, Elçin bu vəzifəyə seçilmişdi. Obyektiv tənqidə meydan vermək üçün şərait var idi. Mən də ilk yazılarımı mətbuata, o cümlədən "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinə təqdim etdim. Hiss edirdim ki, İnstitutun rəhbərliyinə təzyiq edirlər. Mənim isə itirəcəyim heç nə yox idi. Baş laborant idim. Növbəti yazılarımdan birini rəhmətlik Yusif Əzimzadə qaytarıb dedi ki, oğlum, bir az gözlə, MK-dan göstəriş veriblər, səni çap edə bilmərik. Bir müddət sonra isə, elə həmin baş laborant vəzifəsində məni poeziya barədə Respublika müşavirəsinə məruzəçi təyin etdilər. Baş laborantın məruzəçi olduğu bu müşavirəni akademik Məmməd Cəfər aparırdı. Bu mənim üçün ədəbi aləmdə özümü təsdiq oldu. Həmin müşavirənin dərc olunduğu "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetini Moskvada aldım. Sonralar öyrəndim ki, mənə olan hücumların qarşısını M.Quluzadə, İ.Qasımov, Q.Qasımzadə, Elçin, Y.Qarayev, S.Rüstəmxanlı kimi namuslu qələm sahibləri almışlar.

- Moskvada təhsil aldığınız illərin yaradıcılığınızda rolunu necə dəyərləndirərdiniz?

- Əvvəla, 70-ci illərdə SSRİ-nin müxtəlif nüfuzlu ali məktəblərinə və elmi mərkəzlərinə təhsil almağa yüzlərlə gənc göndərilirdi. Bu, bizim respublika rəhbərliyinin uzaqgörən siyasəti idi. O gənclərdən biri kimi SSRİ Elmlər Akademiyasının M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsində təhsilimi davam etdirdim. Əslində namizədlik dissertasiyamı yekunlaşdırmaqdaydım. "Məmməd Cəfərin ədəbi-nəzəri görüşləri" mövzusunda universiteti bitirərkən yazdığım diplom işi yüksək qiymətləndirilmişdi və İnstitutda da bu mövzunu mənə namizədlik işi kimi təsdiq etdilər.

Moskvaya gedərkən Yaşar Qarayev məsləhət gördü ki, çalış professor Yuri Borev sənə rəhbər olsun. Şöbədə ilk söhbətdən sonra Y.Borev Azərbaycana və azərbaycanlılara böyük ehtiramı olduğunu bildirdi və rəhbər olmağa razılıq verdi. Lakin mövzunu daha geniş və nəzəri aspektdə işləməyi təklif etdi. Sözün düzü böyük ehtiram bəslədiyim M.Cəfər müəllimə bunu necə deyəcəyimi özümə aydınlaşdıra bilmirdim. Yaşar müəllimə zəng edib əhvalatı ona bildirdim. Onunla M.Cəfər müəllimin iş otağı bir idi. M.Cəfər müəllimin sözü qısa və konkret oldu: onlar necə deyirlər, elə də et. Romantizm probleminə həsr edilmiş namizədlik işimdə M.Cəfər müəllimin yaradıcılığı tam izlənilir. Lakin indi də özümü borclu bilirəm ki, vaxtı ilə yazdığım o kitabı nəşr edim, böyük ürək sahibi olan bu müdrik insanın xatirəsinə öz ehtiramımı bir daha bildirim.

Mənim çalışdığım M.Qorki adına Dünya Ədəbiyyatı İnstitutunun ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsində dünyada tanınmış alimlər işləyirdi. "Ümumdünya ədəbiyyatı tarixi" çoxcildliyi, tarixi poetikaya həsr edilmiş ilk kollektiv əsər, ədəbi üslublar, ədəbiyyatşünaslığın və tənqidin metodoloji problemlərinə həsr edilmiş kitablar hazırlanırdı. N.Gey, Y.Borev, V.Kojinov, S.Boçarov, V.Skvoznikov, D.Urnov, Q.Belaya, İ.Podqaetskaya, B.Qonçarov, A.Mixaylov və digər nəzəriyyəçilərin iştirakı ilə keçirilən hər bir müzakirə mənim üçün yeni dərs idi. Bu ilin iyun ayında İnstitutda oldum. Yuri Borevin 87-illiyini qeyd etdik. İnstitutla əlaqələrim davam edir. İki layihə üzərində işləyirik: "Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti" və "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi".

Ötən il məni Estetika və Azad Sənətlər Akademiyasına üzv seçdilər. Bu Akademiyanın orqanı olan "Akademiçeskiye tetradi" jurnalının redaksiya heyətinin üzvü kimi dərginin elektron versiyasını oxuyuram və nəşrdən qabaq fikir mübadiləsi edirik. Dünyanın tanınmış mütəxəssisləri ilə işləmək mənim üçün xoşdur.

Onu da qeyd etməyi lazım bilirəm ki, o zamanlar bizim ədəbiyyatşünaslıq daha çox ideoloji aspektdə işləyən K.Lomidze, Z.Kedrina kimi ədəbiyyatşünaslara sıx bağlı idi və ədəbiyyat haqqında elmimiz də sosioloji təhlilə üstünlük verirdi.

- Şirindil müəllim, siz 37 ildir ki, fasiləsiz olaraq Ədəbiyyat İnstitutunda çalışırsınız: baş laborant, kiçik elmi işçi, İnstitutun elmi katibi, şöbə müdiri. Elmi-təşkilati fəaliyyətdə nəyə üstünlük verirsiniz?

- Əvvəla, mən M.Quluzadə, M.Cəfər, Ə.Mirəhmədov, Y.Qarayev kimi görkəmli elm təşkilatçılarının təcrübəsini görmüşəm. Ə.Mirəhmədov kimi tələbkar bir kişiylə İnstitutun rəhbərliyində olmuşam. Düz iyirmi ildir AMEA-nın Rəyasət Heyətində nəşriyyat və poliqrafiya işlərinə rəhbərlik edirəm. Mənim üçün yeganə meyar ədalət prinsipidir. Axı, bizə himayədarlıq edənlər, əlimizdən tutanlar heç bir təmənna güdməyiblər. Kim onlara xəyanət edirsə bədbəxtdir.

- Ədəbiyyatşünaslığımızda hansı yeni istiqamətlər ədəbiyyat tariximizi yenidən yazmağa kömək edərdi?

- Otuz ildən artıqdır ki, ədəbiyyatşünaslığımızda kök salmış sosioloji təhlildən qurtarmağın yolu kimi tarixi poetika aspektində tədqiqatlara meydan açmağa çağırıram. 1989-cu ildə bu mövzuda ilk məcmuəni çap etdirdim. İndi üçüncü kitab çap prosesindədir. Bədii təsvir vasitələrinin təkamülünə həsr olunub. Tarixi poetika səpkisində araşdırmalar milli və dünya ədəbiyyatı anlamının daxili, immanent qanunauyğunluqlarını ortaya qoymaqda bədii əsəri mövcud təhlil üsullarının (semantik, struktural, bütöv-sistemli və s.) imkanlarından istifadə etməyə yol açır. Tarixi poetikanın mərhələləri, metodu, dövrləşdirilməsi sahəsindəki cəhətlər də bu istiqamətin ədəbiyyatşünaslığın ana xəttinə çevrildiyini təsdiq edir. Rusiyanın bir çox elmi idarələrində nəzəri və tarixi poetika ayrıca elmi-təşkilati vahid kimi təmsil olunur. Məhz tarixi poetika üzrə tədqiqatlar imkan verir ki, sosioloji məzmun daşıyan təlimlərdən milli ədəbi fikir tarixi təmizlənsin, onun yaranışı və təkamülü dövrlərində dini, siyasi və s. institutlarla bağlılıq, bu məqamdakı fərdiliyi üzə çıxsın.

- Hazırda XX əsr (sovet dövrü) ədəbiyyatı şöbəsinə rəhbərlik edirsiniz. Son iyirmi ildə ən çox təftiş və tənqidə məruz qalan da bu dövrün ədəbiyyatıdır. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatını obyektiv dəyərləndirmək üçün hansı istiqamətlərdə iş aparılır?

- Yenidən dəyərləndirmə məsələsini təkcə sovet dövrü ədəbiyyatı ilə məhdudlaşdırmaq doğru olmazdı. Son iyirmi ildə yaranan demokratik elmi meyarlarla bütövlükdə klassik irsə yanaşmada, təhlil və qiymətləndirmədə yeni metodoloji problemləri həll etmək gərəkdir. Çernışevskinin məşhur bir kəlamını təkrar etməyi xoşlayıram: "Elmin tarixi yoxsa nəzəriyyəsi də yoxdur, amma elmin nəzəriyyəsi olmazsa, onun tarixini xəyala belə gətirmək olmaz." Sovet dövrü ədəbiyyatını müasir demokratik elmi meyarlar və sənətin daxili inkişaf qanunauyğunluqlarına əsaslanan nəzəri metodoloji prinsiplər müstəvisində tədqiq etməyin və obyektiv dəyərləndirmə qənaətlərinin bərqərar olmasının bütün çətinliklərini aradan qaldırmaq istiqamətində şöbədə nəzəri-tarixi və praktik məzmunda araşdırma və nəşr işləri davam etdirilir. Bu baxımdan şöbədə iki istiqamətdə iş aparırıq. XX əsr ədəbiyyatının seçmə nümunələrini antologiyalar kimi nəşrə hazırlayırıq. "XX əsr Azərbaycan poeziyası antologiyası" silsiləsindən 20, 30, 40-cı illəri əhatə edən kitablar nəşr olunub, 50-ci illər mətbəədədir, 60-cı illər nəşrə hazırlanır. Bu layihənin başa çatması ilə XX əsr (sovet dövrü) poeziyası haqqında tam təsəvvür yaradan kitablar ortada olacaq. Antologiyada poetik prosesi təmsil edən bütün müəlliflər istisnasız təmsil olunurlar. Gələcəkdə digər janrlar da əhatə olunacaq.

Paralel olaraq nəzəri-tarixi aspektdə tədqiqatlar aparırıq. "XX əsr ədəbiyyatı məsələləri" seriyasından üç kitab nəşr olunub, dördüncüsü isə yaxın vaxtlarda işıq üzü görəcək. Bu kitablarda XX əsr ədəbiyyatının, həmçinin klassik ədəbi irsin dövrləşdirilməsi və yenidən dəyərləndirilməsinin nəzəri metodoloji problemləri, habelə konkret ədəbi şəxsiyyətlərin, məsələn, M.Arifin, Səməd Vurğunun, Mikayıl Müşfiqin və b. yaradıcılıqları fonunda sovet dövrü ədəbiyyatının tarixi inkişaf yolu tədqiq olunur.

Hazırda XX əsr ədəbiyyatının janrlarının qaynaqları, təşəkkülü, inkişaf mərhələləri, poetikası istiqamətində tədqiqatlar davam etdirilir. Hekayə janrına həsr edilmiş kollektiv tədqiqat müzakirə və redaktə prosesindədir. Roman janrına həsr olunacaq işin plan-prospektini hazırlayırıq.

Şöbədə həyata keçirilən digər layihə "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı kitabxanası" seriyasıdır. XX əsr mühacirət irsi dövriyyədə olmadan həmin yüzilliyin ədəbiyyatı, ictimai-siyasi tarixi haqqında bütöv, elmi obyektivliyə əsaslanan söz demək qeyri-mümkündür. Çağdaş siyasi, mənəvi institutlarımız öz başlanğıcını mühacirlərimizin yaratdıqları siyasi-mənəvi qurumlardan götürür. Rusiya, Almaniya, Polşa, Orta Asiya respublikaları kimi ölkələrdə də mühacirət irsinin yaşarılığını ehtiva edən tarixi-siyasi-mənəvi sərvətlər gündəmə gəlməkdədir. Emiqrantologiya xüsusi elmi sahə kimi təşəkkül tapmaqdadır və hər bir ölkədə fərdi çalarlar kəsb edir. Göstərdiyim seriyadan ilk kitab "Yeni Kafkasiya" dərgisinin transliterasiya edilmiş və çap prosesində olan cildidir. Bu cildi bizim sifarişlə ədəbiyyatımızın fədakar tədqiqatçısı Yavuz Akpinar hazırlamışdır.

Almaniyanın federal arxivində, Berlin kitabxanasında mühacirət irsimizlə bağlı öyrənilməmiş zəngin materiallar mövcuddur. XX əsrin siyasi tarixini, ədəbi-mədəni prosesini dəyərləndirməkdə bu irsin nəzəri-metodoloji tutumu diqqətəlayiqdir. fərqli baxış, fərqli dəyərləndirmə, təhlillərdə daha çox obyektivliyə, Avropa dəyərlərinə əsaslanan meyarlar böyük mübahisələrə səbəb olan klassik mənəvi sərvətlərimizi obyektiv şərh etməkdə həm praktik, həm də nəzəri təcrübə kimi misilsiz əhəmiyyətə malikdir.

Almaniya federal arxivində "Sovet Sosialist Cümhuriyyətləri Birliyi tarix və kulturunu tədqiq institutu"nun dərgisində (1958, № 12, səh. 12) Səməd Vurğunun Mirzə Fətəli haqqında, onun xarici təsirlər altında yetişdiyini iddia edənlərə cavabı dərc olunub və təqdir edilir. Berlin kitabxanasında öyrənmədiyimiz "Kafkasiya dağlıları" və "Şimali Kafkasiya" dərgilərində Azərbaycanın ədəbi və ictimai-siyasi həyatına dair zəngin materiallar var. Bunların tədqiqi şöbənin perspektiv planındadır.

Nəhayət, VI cildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin sovet dövrü və sonrakı dövr ədəbiyyatını əhatə edən cildlər üzərində on ilə yaxındır işləyirik. Mənə şöbəyə gələndə bu cildin heç nəyə yaramayan materiallarından ibarət kiçik bir qovluq verdilər. Bu cildin plan-prospektini uzun müddət müzakirə etdik, müəlliflər heyətini seçdik. Artıq redaktə və təkmilləşmə işləri gedir.

- Şirindil müəllim, nəşr etdiyiniz "Tarix" janrında kitablar - "Azərbaycan tarixi" (yeddi cilddə), "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" (altı cilddə, dörd cildi nəşr edilib), "Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi" (üç cilddə, iki cildi nəşr edilib) konsepsiyası və elmi-nəzəri səviyyəsi etibarı ilə sizi razı salıbmı?

- Bu çoxcildliklərin nəşrində mənim zəhmətim çox olub. Bu əsərlər mənim üçün əzizdir. Son otuz ilin Azərbaycan humanitar fikrinin olanı budur. Həmin çoxcildliklərin nəşrinin elmi əhəmiyyəti artıq tarixi fakt kimi götürülməlidir. Qeyd olunan çoxcildliklər müasir tarixi dövrləşdirmə və dəyərləndirmə üçün nümunə ola bilməz və belə bir missiyanı da öz üzərinə götürməmişdir. Həmin əsərlərdə mədəniyyət, elm, təhsil də daxil olmaqla bütün tariximiz ictimai formasiyalar nəzəriyyəsinin prinsipləri ilə araşdırılıb, hətta sovet humanitar fikrində mövcud olan digər nəzəriyyələr də axıracan nəzərə alınmayıb. "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin ilk dörd cildi tarixi ədəbi prosesi izləmək iqtidarında deyil. Birinci cilddə ayrıca oçerklə təmsil olunmuş böyük poeziya nümayəndələri (aşıq şeri) sonrakı cildlərdə öz yerini tapmır. Məsələn, Aşıq Ələsgər bu ədəbiyyat tarixinin öz tarixi dövrünə aid cilddə niyə olmasın və s. Təkrara yol verilsə də 6-cı cilddə aşıq ədəbiyyatının böyük nümayəndələri öz halal yerlərini tapmalı və ədəbi prosesdəki rolları aydınlaşdırılmalıdır.

- Siz ədəbiyyata kəskin tənqidi məqalələrinizlə gəlmisiniz. Müasir ədəbi prosesdə sizi narahat edən problem yoxdur?

- Var, özü də istənilən qədər. Mən ədəbi prosesi ardıcıl izləyirəm. Ədəbi orqanlara abunəçiyəm. Son onilliklərdə ədəbiyyatdakı proseslərə həsr edilmiş kitab üçün materiallar toplamışam. Mən sözün bu qədər urvatdan düşdüyü vaxtı görməmişəm. Az qala meyarlar pozulub və bu baxımdan ədəbi tənqidin də günahları var.

- Bir naşir kimi də kifayət qədər tanınmısınız. Kitabla bağlı hansı problemləri aktual hesab edirsiniz?

- Respublikamızda ilk özəl "Sabah" nəşriyyatını 1991-ci ildə mən yaratmış və qadağan olunmuş bir sıra ədəbiyyatın nəşrinə nail olmuşuq. Racinin "Seçilmiş əsərləri"ni on min tirajla, Sarı Aşığın "Bayatılar"ını, "Azərbaycan folkloru antologiyası"nın "Naxçıvan folkloru" cildini beş min tirajla nəşr etdik. Bu siyahını xeyli uzatmaq da olar. 1997-ci ildə Akademiyanın rəhbərliyi nəşriyyat, poliqrafiya işlərini mənə həvalə etdi. 15 ildə bu sahəyə sərf etdiyim vaxtla, zəhmətlə indi fəxarət duyuram. Bu illər elmimizin, mədəniyyətimizin müxtəlif sahələrinə həsr olunmuş yüzlərlə əsər nəşr etmişik. Yuxarıdakı çoxcildliklərdə "Azərbaycanın faunası"na həsr edilmiş üç cildliyi, çoxsaylı iki dilli, üç dilli, izahlı sahə lüğətlərini, dövri nəşrləri də yada salsaq təsəvvürünüz aydınlaşar.

- Şirindil müəllim, indi nə üzərində işləyirsiniz?

- "Nəzəri fikrin tarixiliyi və müasirliyi" adlı kitabım yaxın vaxtlarda çapdan çıxacaq. "Səməd Vurğunun estetikası və poetikası" adlı uzun illər üzərində işlədiyim kitabı tamamlayıb nəşr etmək də yaxın zamanın işidir. Mirzə İbrahimov, Məmməd Cəfər, Yaşar Qarayev haqqında yazdığım kitabları nəşr etməyi, "XX əsr Azərbaycan şerinin poetikası" kitabını tamamlamağı planlaşdırıram. Bir də ki, monoqrafiya yazmaq mənə daha münasib və rahatdır, nəinki kollektiv tədqiqatlara rəhbərlik etmək.

Ötən günlərə nəzər salır, adi məişət problemlərinə, dost-tanış, qohum-əqrəbanın qayğılarına sərf etdiyim vaxt və enerjinin miqyasını düşünəndə fikirləşirəm ki, elmi-təşkilati və naşir kimi fəaliyyətim səhhətimdən çox şey qopardıb. Ancaq, necə deyərlər, papağı yelə verməmişik.

- Həyatda nə istərdiz?

- Bircə onu bilirəm ki, Laçında, Əhmədli kəndində, babam Alışanın talasında qazılmamış qəbrim qalıb...

Müsahibəni qələmə aldı: Ələsgər Behbudlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 2 noyabr.- S.7.