Epos poetikasına təzə baxış

Dünya epik sənətinin zirvələrindən olan "Dədə Qorqud" və "Koroğlu" eposları iki yüz ilə yaxındır ki, Azərbaycandan kənarda və Azərbaycanda tədqiqat obyekti kimi daim diqqət mərkəzindədir. Bu da onunla bağlıdır ki, hər iki eposun poetikası çox zəngindir, tədqiqatçılar üçün açdığı imkanlar geniş və tükənməzdir. "Dədə Qorqud" və "Koroğlu" eposları dönə-dönə öyrənilsə də, araşdırılsa da, onlara yenidən müraciət etmək, hər dəfə təzə fikir söyləmək mümkündür. filologiya elmləri doktoru, professor Kamran Əliyevin "Eposun poetikası: "Dədə Qorqud" və "Koroğlu" (Bakı, "Elm və təhsil" - 2011) kitabını tərəddüd etmədən məhz köhnə materiala yeni tədqiqatçı baxışının bəhrəsi adlandırmaq olar.

Kitabın "Dədə Qorqud"la bağlı bölümündə əsas diqqət eposun poetik strukturunun bütövlüyü, tamlığı, ayrı-ayrı boyların təcridolunmazlığı kimi çox mühüm bir məsələyə yönəldilmişdir. Bu da təbiidir, çünki "Dədə Qorqud" eposu vahid mexanizm halında götürüldükdə boyların ayrı-ayrı təhlili ilə müqayisədə nəhəng və möhtəşəm görünür və əzəmətli ideyaların daşıyıcısına çevrilir". Bir vaxtlar boyları bir-birindən və eposun ümumi strukturundan ayırmaq, təcrid etmək cəhdlərinin bu möhtəşəmliyin üstünə kölgə salmaq niyyətindən doğmadığını desək də, onlarda xoş niyyət də duyulmurdu. Qorqudşünaslıqda ilk dəfə V.V.Bartold tərəfindən söylənmiş, sonralar P.A. Falev və V.M.Jirmunski tərəfindən təkrarlanmış, hətta Türkiyə və Azərbaycan alimlərindən bir çoxunun da razılaşdığı belə bir fikir kök salmışdır ki, guya "Dəli Domrul" boyu eposun qalan boyları ilə uyuşmur, əsərin ümumi strukturu ilə bağlanmır, yad görünür və kənardan gəlmədir. Təxminən eyni fikirlər "Buğac" və "Təpəgöz" boyları haqqında da söylənmişdir. Doğrudur, M.H.Təhmasib bu fikirləri vaxtında təkzib etmişdir, lakin mübahisələrə hələ də son qoyulmamışdır. Bu baxımdan Kamran Əliyevin kitabı xüsusilə dəyərli və əhəmiyyətlidir. Kitabdakı "Dəli Domrul" boyu: təsadüf, yoxsa zərurət?" və "Çoban oğlu Təpəgöz" başlıqlı yazılar demək olar ki, bu iki boyun eposun ümumi strukturu ilə bağlılığı məsələsinə həsr edilmişdir. K.Əliyev özü doğru yazır ki, "Təpəgözün əsl mahiyyətinin açılması və elmi izahı onun mənşəyinin nə dərəcədə və nə qədər bəlli olmasından asılıdır". Əslində hər bir süjetin, motiv və obrazın mənşəyi bütövlükdə eposun poetikasının mayasını, nüvəsini təşkil edir. Ona görə də nəinki hər bir süjet, motiv və obrazın, hətta ən kiçik poetik elementin belə oğuz epik təfəkküründən yarandığını, yaxud kənardan alındığını, onların digər oğuznamələrlə bağlanıb-bağlanmadığını, nüvəsində Oğuz düşüncə və həyat tərzini səciyyələndirən detalların olub-olmadığını doğru-dürüst müəyyənləşdirmədən eposun poetikası haqqında sanballı elmi fikir söyləmək mümkün deyil. Hər bir məsələnin düzgün həlli onun yolunun düzgün tapılmasından asılıdır. Sevindirici haldır ki, K.Əliyevin kitabında "Dədə Qorqud" və "Koroğlu" eposlarının poetikası ilə bağlı tədqiqatçının qarşısında duran məsələlərin həlli yolları düzgün tapılmışdır.

K.Əliyev tədqiqat zamanı özünəməxsus bir yol seçmiş, birbaşa "Dəli Domrul" boyunu eposun boyları və ümumi strukturu ilə bağlayan faktlara keçməmiş, məsələyə əks qütbdən yanaşaraq əvvəlcə bu boyu digər boylardan təcrid etməyə imkan verən fərqli cəhətləri üzə çıxarmışdır. Bu cür qabarıq nəzərə çarpan yeddi zahiri fərqi geniş şəkildə səciyyələndirdikdən sonra belə qənaətə gəlmişdir ki, "Dəli Domrul" boyunun əleyhinə olan və bu boyu "Dədə Qorqud" eposunun strukturundan çıxarıb atmağa, onu "oyundankənar" duruma salmağa rəvac verən həmin müddəaların sayını artırmadan da yanlış qərar çıxarmaq, "Dəli Domrul" boyunu eposa "pərçimlənmiş" bir boy elan etmək mümkündür. Lakin fəhmlə, qeyri-iradi olaraq "Dəli Domrul" boyunu eposdan, "Dədə Qorqud" eposunu isə "Dəli Domrul" boyundan kənar təsəvvür etmək, sadəcə, ağlasığmazdır". Yuxarıdakı prinsiplərlə yanaşaraq bütün boyları bir-birindən təcrid edib "Dədə Qorqud" eposunun strukturunu dağıtmaq çox da çətin olmaz, çünki bu cür zahiri fərqlər bütün boylar arasında mövcuddur. Boylardan hər birinin ayrıca süjet və kompozisiyası var, onlardakı hadisələr, motivlər və təsvirlər də müxtəlifdir. Dastan ənənəsinə görə, bu, mütləq belə də olmalıdır.

İndi K.Əliyevin qarşısında "Dəli Domrul" boyunu eposa və digər boylara bağlayan faktları üzə çıxarmaq vəzifəsi durur. Bunun üçün ən ümdə məsələ "Dədə Qorqud" eposunun mətnini dərindən, bütün incəliklərinə qədər duymaqdır və K.Əliyevin mətni istənilən səviyyədə duyduğu tədqiqatdan aydın görünür. Ona görə də onun arqumentləri inandırıcı və tutarlıdır. Dədə Qorqud özünün ad vermə səlahiyyətindən istifadə edərək hərəyə öz keyfiyyətinə uyğun ad verir, ancaq Allahın igidə yaş vermək işinə qarışmır. Eposdakı bu ənənə "Dəli Domrul" boyunda özünün zirvə nöqtəsinə çatır və boy eposun strukturunda daha da möhkəmlənir.

Bir çox tədqiqatçıların "Dədə Qorqud" eposunun ümumi strukturundan ayırmağa çalışdıqları ikinci boy "Təpəgöz" boyudur. Bu boyun süjetinin yunanların "Odisseya"sından götürüldüyünü söyləyənlər də olmuşdur. Doğrudur, K.Əliyevin kitabında bu məsələlərə toxunulmur, lakin Təpəgöz obrazının mənşəyinin müəyyənləşdirilməsi dolayısı ilə bu obrazın və süjetin Oğuz eposuna kənardan gəlmədiyinin təsdiqi deməkdir.

"Dədə Qorqud" boylarını bir-birinə bağlayan elə zərif tellər var ki, onları çox zaman adi gözlə görmək olmur. K.Əliyev eposdakı bu zərif telləri yaxşı gördüyünə görə, Təpəgözlə bağlı hələ də qaranlıq qalmış müəyyən məsələləri aydınlaşdıra bilmişdir. Bunlardan ən başlıcası Bayandır xanla bağlıdır. Eposun bütün boylarında Bayandır xan öz iqamətgahındadır, taxtında oturmuşdur, Oğuz bəyləri onun başındadırlar. Yalnız "Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy"da Bayandır xan öz iqamətgahından və taxtından ayrılmışdır, ondan uzaqlaşmışdır. Öz iqamətgahından və taxtından ayrılmaq onu Təpəgözlə qarşılaşdırmış, Təpəgözü də ilk dəfə Bayandır xanın özü görmüşdür. Bayandır xan xanlar xanıdır, Oğuzun qoruyucusudur. Təpəgöz Oğuz üçün real təhlükədir. Deməli, epos təfəkkürünə görə, Oğuz üçün real təhlükəni məhz elə Oğuzun qoruyucusu görməliydi. Belə də olur. K.Əliyevə görə, hətta "bu qorxu hissi Bayandır xanın ürəyinə dammış, onu ayağa qaldırıb taxtından çox-çox uzaqlardakı Təpəgözün yanına gətirmişdir". Bütün bunlar Təpəgöz obrazının və boyunun eposun strukturundan və poetikasından ayrılmaz olduğunu aydın göstərir. Bu da onun mənşəyi haqqında tam təsəvvür yaradır.

Təpəgöz Oğuzun ən qorxulu, məğlubedilməz düşmənidir. Oğuzun ən adlı-sanlı igidləri onun əlində həlak olurlar. Oğuz-Təpəgöz qarşıdurmasında qələbə ikincinin tərəfindədir. Oğuz "olum ya ölüm" dilemması qarşısındadır. Ona görə K.Əliyevi haqlı olaraq aşağıdakı sualların cavabları maraqlandırır: "Bəs onda xalq təfəkkürü belə bir bədheybət, idbar və qaniçən obrazı yaratmaqla nəyə işarə edir?" Hətta nəzərə alsaq ki, həmişə qalib gələn igidlərin bu cür ardıcıllıqla məğlub olması faktının özü belə dastan düşüncəsinə tamamilə yaddır, onda məsələ bir az da çətinləşir və ciddi bir sual yaranır: "Bəs Təpəgöz nə üçün dastana daxil edilmişdir?" Təpəgöz obrazının mənşəyi və eposun strukturundakı funksiyası da məhz bu sualların cavablarından sonra aydın olacaq.

Təpəgözün atası Sarı Çobandır, oğuzdur, anası Pəri qızıdır, oğuz deyil. K.Əliyev doğru deyir ki, Təpəgöz yarıməfsanəvi bir obrazdır, reallıqla mifin müştərək təcəssümüdür. Onun reallığı atası Sarı Çobandan, mifikliyi anası Pəri qızından gəlir. Təpəgözün adlı-sanlı, güclü-qüvvətli Oğuz igidlərinə qalib gəlməsi onun mifik yarısı ilə bağlıdır. Üstəlik anası ona bir sehrli üzük də vermişdir. İndi Təpəgözü qılınc kəsmir, ona ox batmır. Təpəgözlə yalnız Dədə Qorqud danışığa gedə bilər. Belə də olur, çünki Dədə Qorqud İlahi mənşəyə malikdir. Eposdakı "aslan südü ilə bəslənmə" faktı artıq Təpəgözün yarıməfsanəvi rəqibinin mövcud olduğuna açıq-aydın bir işarədir. Nəhayət, sonda belə də olur. Basat Təpəgözün üstünə gedir, aslan südü ilə onun canına keçmiş mifik gücün hesabına Oğuzun ən qorxulu düşməninə qalib gəlir. Boyda epik təfəkkür hadisələri o qədər mükəmməl hazırlanıb, zərgər dəqiqliyi ilə elə ardıcıllıqla düzüb-qoşulmuşdur ki, anlaşılmayan, sual doğuran bircə məqam qalmamışdır. K.Əliyev bu məsələləri hərtərəfli çözələyərək araşdırmasının sonunda boyu qısaca olaraq belə səciyyələndirmişdir: "Təpəgözün eposun poetikasında tutduğu yer və mövqe nə qədər möhkəmdirsə, daşıdığı funksiya da bir o qədər çoxşaxəlidir. Təpəgöz həm öz düşmənçiliyi, həm də Basata məğlubiyyəti ilə Oğuz elinin gücünü əks etdirir. Çünki Təpəgözün simasında ən böyük düşmən, Basatın simasında isə Təpəgözü məğlub edən ən qüdrətli qəhrəman Oğuz elindən olandır. "Dədə Qorqud" eposunda Oğuz təfəkkürü Oğuzdan başqasını qəbul etmir".

"Dədə Qorqud" eposunda ən qabarıq nəzərə çarpan və dönə-dönə təkrarlanan motivlərdən biri Dədə Qorqudun Oğuz igidlərinə ad verməsidir. Buğanı öldürdüyünə görə, Buğaca Buğac, at basdığına görə, Basata Basat adı verilməsi eposda öz əksini tapmışdır. Bu motiv eposun ruhuna hopmuş və bir ənənəyə çevrilmişdir. K.Əliyevin kitabında da bu motivin araşdırılmasına xüsusi diqqət yetirilmiş, geniş yer ayrılmışdır. Tədqiqatçı Buğac və Basat adlarının verilmə faktının eposdakı təsvirinə söykənərək belə qənaətə gəlmişdir ki, "yəqin Beyrəyə də ("börü" qurd mənasındadır) qurdu basdığına görə ad vermişlər. Ehtimal ki, həmin boyun belə bir variantı mövcud olmuşdur". Boyun belə bir variantının olub-olmaması o qədər də önəmli deyil. Önəmli olanı Beyrək adının Dədə Qorqud tərəfindən verilməsidir ki, bu da eposun ümumi poetik ruhuna uyğundur və deməli, K.Əliyevin qənaəti tamamilə ağlabatandır. Burada Koroğlu dəlilərinin adlarından bəzilərini xatırlamaq yerinə düşər: Halaypozan, Toxmaqvuran, Tanrıtanımaz və s. Bu adların verilməsi haqqında "Koroğlu" dastanında ümumiyyətlə söhbət getmir. Lakin adların mənalarından aydın görünür ki, onların heç biri yoxdan yaranmayıb.

Eposda Dədə Qorqudun ad vermədiyi qəhrəmanlardan biri Uruzdur. Uruz üç boyun iştirakçısıdır. Bu üç boyu bir-biri və digər boylarla müqayisəli şəkildə araşdıraraq K.Əliyev belə nəticə çıxarmışdır ki, "Uruz, hər şeydən qabaq, eposda epik ənənənin qoruyucusudur. Həyatda sayılıb-seçilən nəsil ənənəsi, yəni şəcərəsi olan və həyatda şəcərəsini qorumağı bacaran eposda da epik ənənəni qorumağa daha çox səlahiyyətlidir. Belə bir səlahiyyət sahibi məhz Uruzdur, çünki Uruz Qazan xanın oğlu, Bayandır xanın nəticəsidir!". Deməli, Uruz anadangəlmə adı olan igiddir, epik təfəkkür yalnız onun bu adı doğrultmağına, təsdiqləməyinə xidmət etməlidir. Eposda da hadisələr məhz bu axarda gedir və sonda Uruz doğrudan da öz qəhrəmanlığını, bununla da Uruz adına layiq olduğunu təsdiqləyir.

Uruz və Qazan xanın timsalında K.Əliyev eposda geniş yer tutan ata-oğul münasibətlərini təhlil süzgəcindən keçirmiş, onları bir silsilə şəklində ardıcıl izləmişdir. Əgər Uruz Qazan xanın oğlu, Bayandır xanın nəvəsi kimi hakimiyyət şəcərəsinin ağır yükünü daşıdığına görə eposdakı epik qəhrəmanlar sırasının başında durursa, onda eposa epik təfəkkürdən süzülüb gələn bütün ata-oğul münasibətlərinin kökündə də Uruz-Qazan münasibəti dayanır. K.Əliyev də apardığı müqayisəli təhlillərdən sonra doğru olaraq bu qənaətə gəlmişdir ki, "eposun mətnindəki digər ata-oğul münasibətləri müstəqil olmayıb, Uruzla Qazan xan arasındakı münasibətlərin təkrarıdır".

K.Əliyevin kitabının ikinci bölümündə "Koroğlu" dastanının poetikasında mühüm yer tutan, lakin az öyrənilmiş bir sıra məsələlər araşdırılmışdır. "Dəli" sözünün Koroğlu başda olmaqla bütün dəlilərin epiteti olduğunu bilirik. Ona görə də bu sözlə dastanın mətnində tez-tez rastlaşırıq. Bundan başqa, dastanda "dəli aşıq", "dəli könül", "dəli nərə" ifadələri də işlənmişdir. Bütün bunlarda "dəli" sözünün bir neçə məna çalarından istifadə edilmişdir. K.Əliyev "dəli" sözünün işləndiyi bütün ifadələri seçib toplamış, onların hər birinin işlənmə yerini, vaxtını və daşıdığı mənanı hərtərəfli araşdırmışdır. Onun "dəli nərə" ilə bağlı fikirləri daha çox maraq doğurur: "Koroğlunun igidliyini, dəliqanlılığını ifadə edən dəli nərəsi ondan ayrılmazdır. Başqa sözlə, dəli nərə dəliqanlılığın ən qabarıq, ən nümayişkaranə və ən parlaq ifadə formasıdır".

Məsələ burasındadır ki, dəli nərə çəkəndə Koroğlunun qollarının gücü-qüvvəsi birə min qat artırdı. Əgər belə olmasaydı, Koroğlu təkbaşına Ərəb Reyhanın və Bolu bəyin qoşununu pərən-pərən sala bilməzdi. Burada dəli nərə fiziki gücün ən mühüm atributuna çevrilir. Fiziki güc isə igidliyin, qəhrəmanlığın ən birinci şərtidir. Bu məsələ K.Əliyevin kitabındakı "fiziki gücün semantikası" başlığında bütün incəliklərinə qədər öyrənilmişdir. Tədqiqatçı araşdırmadan öncə qəhrəmanlıq dastanlarını qısaca olaraq belə səciyyələndirmişdir: "Qəhrəmanlıq dastanları yalnız xalqın təfəkkür tərzinin, düşüncə sisteminin və yaradıcılıq imkanlarının inikası deyil, həmçinin bundan daha artıq dərəcədə xalqın, etnosun fiziki gücünün nümayişidir". Bu fikrin təsdiqini dastanın bütün qollarında görmək olur. "Durna teli", yaxud "Bağdad səfəri" qolu isə bu baxımdan daha səciyyəvidir: Aslan paşa Eyvazı, Dəmirçioğlunu və Bəlli Əhəmdi tutur. Koroğlu və dəliləri onları qurtarmaq üçün Bağdada gedirlər. Burada qoca biçinçi ilə rastlaşırlar. Qoca ağlayır və bəlli olur ki, onu ağladan Aslan paşanın namərdliyidir. Koroğlu ilə qoca biçinçi arasında belə bir dialoq gedir. Qoca biçinçi deyir:

- Bala, düzdü, mən nə Rüstəm Zal olmuşam, nə Giziroğlu Mustafa bəy deyiləm, nə də Koroğluya tay olan deyiləm. Amma cavanlığımda mən də özümə görə bir kişi olmuşam".

Söhbətin məğzindən aydın görünür ki, qoca biçinçinin canında cavanlığındakı kimi kişilik eşqi, igidlik, qəhrəmanlıq duyğuları da yaşayır və dünyadakı haqsızlıqlarla, namərdliklərlə bu qoca yaşında da barışa bilmir.

K.Əliyev bu səhnənin ona oxşar digər səhnələrlə çox uğurlu və elmi cəhətdən inandırıcı müqayisəsini aparmışdır. Belə səhnələrə ilk dəfə "Koroğlunun İstanbul səfəri"ndə rast gəlinir. Evində qonaq qaldığı qarı Koroğlunu əvvəlcə Rüstəm pəhləvana, sonra Ərəb Reyhana, Giziroğlu Mustafa bəyə bənzədir və sonda Koroğlu olduğunu deyir. Müəllif qoca biçinçinin və qarının sadalamasında güclərin aşağıdan yuxarıya doğru sıralandığını yaxşı duymuşdur. Ən zəif gücün adı birinci çəkilir və güclər artan sıra ilə davam edərək bütün hallarda ən böyük gücdə - Koroğluda dayanır. Qoca biçinçinin öz sıralamasının sonunda "Nə də Koroğluya tay olan deyiləm" vurğulaması bunu təsdiqləyir. Qarıdan fərqli olaraq qoca biçinçinin sırasında üçüncü yer boş qalmışdır. K.Əliyevin Eyvazın Ərəb Reyhanla qarşılaşdığı və ona qalib gəldiyi səhnədən sonra bu boşluğu doldurub, ora Eyvazın adını yazmağı tamamilə yeni baxışdır və elmi cəhətdən doğru fikirdir, dastanın poetikasına da uyğundur.

K.Əliyevin kitabında geniş şəkildə tədqiq olunmuş mövzulardan biri də Çənlibellə bağlıdır. Çənlibel haqqında indiyə qədər çox yazılıb, müxtəlif fikirlər söylənib. Ona müxtəlif aspektlərdən yanaşılıb. Çənlibel həm real məkan, həm qeyri-real məkan, həm də vətənin rəmzi adlandırılıb. Bunların hamısı doğrudur və Çənlibelin atributları ilə üst-üstə düşür.

Çənlibel "Koroğlu" dastanında mühüm yer tutur. Koroğlunu Çənlibelsiz, Çənlibeli də Koroğlusuz təsəvvür etmək mümkün deyil. Birinci qolu çıxmaq şərtilə dastanın bütün qolları Çənlibeldən başlanır və Çənlibeldə sona çatır. Birinci qol Çənlibeldən başlamasa da, onun seçimi və Alı kişi və Koroğlunun burada yurd salması ilə tamamlanır. Ona görə K.Əliyev yazır: "Koroğlu" eposunda baş qəhrəmanın hərəkəti ilə bağlı olaraq məkanlar tez-tez dəyişir və müxtəlif istiqamətləri əhatə edir. Şübhə yoxdur ki, bu, bilavasitə epos poetikası ilə bağlı məsələdir. Amma eposda bir məkan da var ki, həmişə dəyişməz qalır. Belə bir məkan Çənlibeldir". "Koroğlu" eposunda bizə tanış olmayan, yaxud uydurma təsiri bağışlayan qeyri-real məkan yoxdur: İstanbul, Bağdad, Dərbənd, Naxçıvan, Qars, Ərzincan, Rum və s. İlk baxışda yalnız Çənlibel qeyri-real məkan, mifik yer adı təsiri bağışlayır. Lakin bu yalnız ilk baxışda belədir. Birinci qolda Rövşənin Alı kişiyə hərtərəfli nişan verdiyi və Alı kişinin də "mən bu yerləri yaxşı tanıyıram" - dediyi Çənlibel real məkandır. Ata-oğul bu real məkanda yurd salırlar. Koroğlu da hələlik yalnız Həsən xandan atasının intiqamını almışdır və real qəhrəmandır. Onun ideal qəhrəmana çevrilməsi birbaşa Çənlibelin ideal məkana çevrilməsi ilə bağlıdır. Çənlibeli isə yalnız Nigar xanımın gəlişi ideal məkana çevirmişdir və bundan sonra bütün xanların, paşaların, bəylərin qızları real məkana sığışmadıqlarına görə, ideal məkana can atmışlar. Hər bir real məkanda ideal qəhrəmanlar var. Lakin onlar bu məkanlarda heç cür ideal qəhrəman ola bilmirlər. Ona görə ideal məkana - Çənlibelə, Koroğlunun başına toplaşırlar. K.Əliyev bütün real məkanları ideal məkana qarşı qoymuş, onları reallaşdıran və ideallaşdıran özünəməxsus xüsusiyyətləri diqqətlə çözələmiş, apardığı hərtərəfli müqayisələrdən sonra maraqlı fikirlər söyləmişdir.

K.Əliyev öz araşdırmalarında dastanda tez-tez rast gəlinən, lakin diqqətdən kənarda qalmış üçüncüsü bir məkan da tapıb üzə çıxarmışdır. Bu da əksər hallarda münasibətlərin aydınlaşdırıldığı yerdir. Koroğlu "İstanbul səfəri"ndə Bürcü Sultanla, "Bağdad səfəri"ndə Giziroğlu Mustafa bəylə, "Eyvazın Çənlibelə gətirilməyi" qolunda Ərəb Reyhanla, Dəmirçioğlu və Hasan paşa ilə məhz ara məkanda qarşılaşır. Torpaq güclü olur - deyirlər. Bu sözü, eyhamı eşitməmək üçün Koroğlu ara məkan kimi həmişə Çənlibeldən çox uzaq yerləri seçir. Bu, Koroğlunun igidliyinin, qəhrəmanlığının üstünə kölgə salmamaq məqsədi daşıyır. Yəni Koroğlu hər yerdə Koroğludur.

Aşıq Cünunun aşağıdakı sözləri də ideal məkan kimi Çənlibeli yaxşı səciyyələndirmişdir: "Koroğlu, mən sənin haqqında çox sözlər eşitmişdim. Sənə pis deyən də vardı, yaxşı deyən də vardı. Amma mən gördüklərimi gördüm. Burada, sənin yanında qalmaq oraya getməkdən çox yaxşıdır". Cəfər paşanın Çənlibeldən qayıdan kimi, Aşıq Cünunu zindana saldırması da real məkanla ideal məkanın fərqini aydın göstərir.

K.Əliyevin "Eposun poetikası: "Dədə Qorqud" və "Koroğlu" kitabında araşdırılan problemlər təkcə bunlar deyil. Onların hamısı haqqında danışmağa ehtiyac yoxdur. Əsər bütövlükdə hər iki eposun mətninə baxışın yeniliyi, tədqiqat üslubunun orijinallığı və söylənən fikirlərin həm elmiliyi, həm də təzəliyi ilə seçilir. Kitab qorqudşünaslığa və koroğluşünaslığa dəyərli töhfədir.

İslam SADIQ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 9 noyabr.- S.7-8.