Böyük dramaturq

Bu günlərdə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Rəyasət Heyətinin binasında AMEA Hüseyn Cavidin ev muzeyinin təşkilatçılığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, böyük şair və dramaturq Hüseyn Cavidin anadan olmasının 130 illiyinə həsr olunmuş "Hüseyn Cavid yaradıcılığı çağdaş təfəkkür işığında" mövzusunda beynəlxalq elmi konfrans keçirilmişdir. Qeyd edək ki, oktyabrın 24-də Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, böyük şair və dramaturq Hüseyn Cavidin (Hüseyn Abdulla oğlu Rasizadənin) anadan olmasının 130 ili tamam olurdu (1882-1941).

Tədbirdən öncə iştirakçılar foyedə bu böyük sənətkarın həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş sərgi ilə tanış olmuşlar.

Mərasimi giriş sözü ilə açan AMEA-nın prezidenti Mahmud Kərimov öncə tədbir iştirakçılarını salamlayaraq Hüseyn Cavidin əsərlərinin qiymətli söz inciləri kimi bədii fikir xəzinəmizdə layiqli yer tutduğunu vurğulamışdır. O qeyd etmişdir ki, Azərbaycan xalqının yetirdiyi ən böyük şəxsiyyətlərdən biri olan dahi şair və dramaturq Hüseyn Cavidin anadan olmasından 130 il ötür. Cavidin ilk şeirlərini hələ çox gənc ikən yazdığını nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, 100 ildən artıqdır ki, o, öz əsərlərində yaşayır və xalqına xidmət göstərir. 100 ildən artıqdır ki, ədəbiyyatşünaslar və bədii söz maraqlıları Cavid sözünün gözəlliyindən və müdrikliyindən həzz alır, onun yeni-yeni qatlarını üzə çıxarırlar. Bunun nəticəsidir ki, Azərbaycanda cavidşünaslıq elmi formalaşmışdır.

Bugünkü beynəlxalq konfransı da cavidşünaslıqda növbəti mərhələ kimi nəzərdən keçirə bilərik. Bu, həm də Hüseyn Cavid irsinə dövlət qayğısının bir təzahürü olan Prezident sərəncamından irəli gələn vəzifələrin uğurlu gerçəkləşdirilmə faktı kimi də qiymətləndirilə bilər.

Məlum olduğu kimi, Stalin repressiyasının qurbanlarından olan Hüseyn Cavid keçən yüzilliyin 50-ci illərinin ikinci yarısında bəraət alsa da, onun bir vətənpərvər şəxsiyyət və dahi sənətkar kimi həqiqi mənada bəraət alması Azərbaycan xalqının başqa bir dahi oğlunun - ulu öndər Heydər Əliyevin adı və fəaliyyəti ilə bağlıdır. Ötən əsrin 60-cı illərinin sonunda respublika hakimiyyətinə gəlmiş Heydər Əliyev Sovet İttifaqının ən geridə qalmış respublikalarından biri olan Azərbaycanı qısa müddətdə hər sahədə qabaqcıllar sırasına çıxarmağa nail oldu. Əlbəttə, mədəniyyət və ədəbiyyat sahəsi də bu baxımdan istisna deyildi. Böyük klassiklərin, o sıradan Cavidin də ədəbi irsini yüksək qiymətləndirən ümummilli lider 1981-ci ildə qəbul etdiyi qərarla Cavid əsərlərinin daha geniş yayılmasına və təbliğinə, eləcə də cavidşünaslığın yeni yüksək mərhələyə qalxmasına əlverişli zəmin yaratmış oldu.

Həmin tarixi qərarda H.Cavidin Sibirdə məzarının tapılması və nəşinin qalıqlarının Azərbaycana gətirilməsi, Naxçıvanda məqbərəsinin ucaldılması, Bakıda və Naxçıvanda ev muzeylərinin açılması haqqında göstərişlər verilmişdir.

1993-cü ilin sentyabrında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının ziyalıları ilə görüşündə Heydər Əliyev Cavidlə bağlı fəaliyyətini belə xatırlayırdı: "…Böyük filosof-şairimiz, dramaturqumuz Hüseyn Cavid həbs olundu, uzun illər əsərləri qadağan edildi. Ancaq tarix hər şeyi öz yerinə qoydu. Hüseyn Cavidin cənazəsi də Sibirdən öz vətəninə gətirildi, onun adı da yüksəldi. Ancaq təəssüf edirəm ki, 1981-ci ildə Hüseyn Cavidin 100 illiyi haqqında Kommunist Partiyasının qəbul etdiyi qərarı Azərbaycanda on il ərzində həyata keçirmədilər… İndi Hüseyn Cavidin əsərləri xalqa hava-su kimi lazımdır. Təkcə ədəbi baxımdan deyil, həm də fəlsəfi, elmi baxımdan lazımdır. Lakin bu əsərlər lazımi səviyyədə nəşr olunmuşdurmu?"

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin "Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında" 12 yanvar 2004-cü il tarixli sərəncamı ilə H.Cavidin 5 cildlik külliyyatı 25 min tirajla nəşr edilərək bütün ölkəmizdə cavidsevərlər arasında yayılmışdır.

1996-cı ilin oktyabrında Hüseyn Cavidin məqbərəsinin açılışında söylədiyi nitqdə Heydər Əliyev bu yolda sərf etdiyi titanik səyləri təvazökarcasına belə ümumiləşdirirdi: "Üç il yarımdır ki, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini möhkəmləndirmək, ölkəmizin ərazi bütövlüyünü bərpa etmək, respublikamızı Ermənistan təcavüzündən qurtarmaq üçün əlimdən gələni əsirgəmirəm və bu yolda gecə-gündüz çalışıram".

1995-ci ilin iyununda Hüseyn Cavidin məqbərəsinin və ev muzeyinin yaradılmasına həsr edilmiş müşavirədəki nitqini üç böyük işin həyata keçirilməsi istiqamətində quran ümummilli liderimiz bu işlərin hamısının müstəsna əhəmiyyətli olduğunu qeyd etmiş, Cavid məqbərəsinin, ev muzeyinin və abidəsinin açılışını bir nömrəli vəzifə kimi əlaqədar təşkilatların üzərinə qoymuşdur. Yalnız bundan sonra qısa bir müddət ərzində Heydər Əliyevin şəxsi nəzarəti və qayğısı altında nəhəng işlər görülmüş və özünün müəyyənləşdirdiyi kimi, böyük şairin anadan olmasının ildönümündə - 1996-cı ilin oktyabrında Naxçıvanda Hüseyn Cavidin məqbərəsi bütün gözəlliyi və əzəməti ilə xalqın gözü qarşısında ucalmışdır. Onu da qeyd etməyi lazım bilirəm ki, Heydər Əliyev bütün bu işləri ictimai-siyasi istedadının bütün potensialını sərf etməklə, sevə-sevə görmüş və nəticədə həm özünə, həm də Cavidə layiq gözəl abidələr qoyub getmişdir.

Bu abidələrdən biri də, şübhəsiz ki, yenə də dahi şairin anadan olmasının ildönümündə, daha doğrusu, 120 illik yubileyində ümummilli liderimiz Heydər Əliyev tərəfindən açılan Hüseyn Cavidin ev muzeyidir. Ulu öndərin qayğısı ilə fəaliyyətə başlayan ev muzeyi qısa bir zamanda cavidşünaslığın mərkəzinə çevrilmiş, Cavid yubileylərinə həsr edilən konfransların keçirilməsində həqiqi bir qərargah rolunu oynamışdır. 2007-ci ildə Cavidin 125 illik yubileyinin, bu il isə 130 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Prezident sərəncamlarının yüksək səviyyədə yerinə yetirilməsində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Hüseyn Cavidin ev muzeyi layiqincə fəaliyyət göstərmişdir. Zənnimcə, bugünkü konfrans da bu baxımdan istisna olmayacaqdır.

AMEA Hüseyn Cavidin ev muzeyinin direktoru, filologiya elmləri doktoru Gülbəniz Babaxanlı konfrans iştirakçılarının nəzərinə çatdırmışdır ki, bu gün böyük dramaturq-filosof şair Hüseyn Cavidin söz işığına toplaşdığınız üçün hamınıza öz dərin minnətdarlığımı bildirirəm. Təməli ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş Hüseyn Cavidin şəxsiyyətinə və sənətinə verilən yüksək qiymətin nəticəsi olaraq ölkə Prezidenti İlham Əliyev cənablarının Hüseyn Cavidin anadan olmasının 130 illiyinin keçirilməsi ilə bağlı imzaladığı sərəncamdan irəli gələn tədbirlər artıq start götürmüşdür. Bu tədbirlərin yerinə yetirilməsində AMEA-nın xüsusi rolu vardır. AMEA-nın reallaşdıracağı işlərdən bir neçəsini nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm:

1. Çoxcildli "Cavidşünaslıq" məqalələr toplusunun 10 cildinin nəşrə hazırlanması və çap olunması;

2. "Hüseyn Cavid: həyat və sənət yolu" (biblioqrafik, veblioqrafik, videoqrafik, audioqrafik göstəricilər) kitabı;

3. "Hüseyn Cavidin ədəbi-elmi irsi" adlı sənədli film;

4. Hüseyn Cavidin həyat və yaradıcılığına həsr olunmuş 5 ən yaxşı monoqrafiyanın yenidən nəşr olunması (artıq monoqrafiyalar müəyyənləşdirilmişdir);

5. "Sözləri Hüseyn Cavidindir" adlı mahnı albom artıq işıq üzü görmüşdür. Bu alboma Hüseyn Cavidin sözlərinə yazılmış 20 mahnı daxil edilmişdir ki, həmin albom iştirakçılara təqdim olunacaq;

6. "Hüseyn Cavidin ev muzeyinin izahlı kataloqu"nun elektron nəşri hazırlanıb muzeyin saytına yerləşdirilmişdir;

7. Hüseyn Cavidin "Şeyda" əsəri 11 xarici dilə tərcümə edilərək nəşrə hazırlanır (türk, rus, ingilis, fransız, belarus, bolqar, çex, polyak, alman, yunan və Ukrayna).

Onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Hüseyn Cavidin əsərlərinin xarici dillərə tərcüməsi davam etdirilir. Artıq onun seçmə şeirləri fransız dilinə tərcümə olunmuş və AMEA tərəfindən nəşr edilmişdir. Bu yaxınlarda ölkə Prezidenti İlham Əliyevin göstərişi ilə fransada açılan Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin fonduna Heydər Əliyev fondu tərəfindən məhz Hüseyn Cavidin "Məhəbbətdir ən böyük din" adlı (fransız dilində) kitabından 50 nüsxə fransız oxucularının ixtiyarına verilmişdir.

Bildiyiniz kimi, düz 130 il bundan öncə oktyabrın 24-də Hüseyn Cavid anadan olmuşdur. Məhz 24 oktyabr tarixində təməli ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş ənənəvi tədbirlə konfrans öz işini davam etdirəcək. Cavid yaradıcılığına həsr olunmuş bu konfransda Azərbaycan alimləri və tədqiqatçıları ilə yanaşı, dünyanın bir çox ölkələrindən cavidşünaslar uzun yollar qət edərək Cavid işığına toplaşmışlar. Qonaqlarımızı bir daha salamlayaraq uzaqdan gələn cavidşünasları sizə təqdim etmək istəyirəm:

- ABŞ-ın Massaçusets Amherst Universitetinin professoru Audrey Alstadt, Almaniyanın Berlin şəhərindəki "Muğam" Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru Əbdülqədir İnaltəkin, finlandiyadan Güntay Gencalp, Özbəkistanın Təsviri İncəsənət Qalereyasının direktor müavini, sənətşünaslıq doktoru Kamola Akilova, Türkiyənin İzmir şəhərindəki Ege Universitetinin Türk Dünyası Araşdırmaları İnstitutundan dos. dr. Ali Erol, Türkiyənin Balıkesir Universiteti fənn-ədəbiyyat fakültesi tarix bölümündən dos. dr. Səbahəttin Şimşir, Türkiyənin Abant İzzet Baysal Universitetindən yard. dos. Mələk Şahindokuyucu, Krımdan sənətşünaslıq namizədi İsmət Zaatov, Özbəkistan Milli Universitetindən filologiya fənləri namizədi Kazakbay Yoldaş, Türkiyənin Trabzon şəhərindən Duyğu və fatma Karahasanoğlu bacıları, Türkiyənin Atatürk Universiteti ədəbiyyat fakültəsi çağdaş türk ləhcələri və ədəbiyyatları bölümündən dos. dr. Sedat Adıgüzel, Türkiyənin Marmara Universiteti Türkiyat Araşdırmaları İnstitutundan yardımçı dos. dr. Mehdi Gəncəli, Türkiyənin Ardahan Universitetindən yardımçı dos. dr. Sevil Piriyeva, Türkiyənin Trabzon Universitetindən dr. Enver Uzun, Türkiyənin Balıkesir Universiteti fənn-ədəbiyyat fakültəsi tarix bölümünün başkanı prof. dr. Kenan Ziya Taş, Türkiyə Atatürk Universiteti ilahiyyat fakültəsi fəlsəfə tarixi başkanı prof. dr. H.Ömer Özden, Özbəkistanın Nizami adına Daşkənd Dövlət Pedaqoji Universitetindən f.e.n. Azimjon Şaimov, Müzəffər Məhəmmədcanov, f.e.n., dos. Gülbahar Aşurova, Bahadır Cəlalov, tar.e.n. Ozada Raxmatullayeva, Nilufər Botırova, Özbəkistanın Namanqan Dövlət Universitetinin aspirantı Nigora Ohundedayeva, Türkiyənin Nevşehir Universiteti Sosial Bilimlər İnstitutundan Qamzə Akbaş, Özbəkistan Milli Universitetindən f.e.n. Muxayye Yoldaşeva və Elyor Yoldaşev.

Bakı Metropoliteninin rəisi, Hüseyn Cavidin qohumu Tağı Əhmədov cavidlər ailəsinin faciəli taleyindən söz açaraq böyük ədibin ailə üzvlərilə bağlı xatirələrini bölüşmüşdür. O demişdir ki, Hüseyn Cavid tək bir nəfər, dörd-beş nəfər üçün deyil, bütün Azərbaycan üçün ən dəyərli və görkəmli mütəfəkkirlərdən biri olub, xalqımızın böyük simalarından biridir. Biz onu dünya dramaturqları ilə müqayisə etməli olsaq, qeyd etməliyəm ki, "İblis" kimi bir əsərin araya-ərsəyə gətirilməsi ancaq Hüseyn Cavid kimi böyük bir şəxsiyyətə məxsus ola bilərdi. "İblis" mən deyərdim ki, bütün dünyada analoqu olmayan bir əsərdir.

Yaxşı yadımdadır, Hüseyn Cavidin nəşi Azərbaycana gətiriləndə hamı elə fikirləşirdi ki, bu böyük şəxsiyyətin nəşi fəxri xiyabanda torpağa tapşırılacaq.Ancaq ümummilli lider, dünya şöhrətli siyasi xadim Heydər Əliyevin səyi və qətiyyəti sayəsində Hüseyn Cavidin nəşi uzaq İrkutskdan doğma Azərbaycana gətirilərək məhz doğulduğu Naxçıvan şəhərində torpağa tapşırıldı. Onun qəbrinin üstündə isə ulu öndərimizin öncədən nəzərdə tutduğu kimi, bir məqbərə ucaldıldı. Bu isə təbiidir ki, Heydər Əliyev tərəfindən böyük şəxsiyyətə göstərilən böyük diqqət və ehtiramın bariz təzahürü idi. Əlbəttə ki, ulu öndərimiz Heydər Əliyevin bu qərarının çox böyük tarixi və siyasi əhəmiyyəti vardır.

Bu da bizə məlumdur ki, Hüseyn Cavidin əsərləri vaxtilə xalqımızın düşmənləri, xüsusilə ermənilər tərəfindən məhv edilir və onları aradan çıxarmağa çalışırdılar. Məhz Turan xanımın ən böyük xidmətlərindən biri də bu idi ki, o, həmin əsərləri nəyin bahasına olursa-olsun əldə etmək və nəşrinə nail olmağa çalışırdı. Hətta illərlə yığıb topladığı vəsaitləri belə bu yolda xərcləyir və həmin əsərlərin ayrı-ayrı insanlarda olan əlyazmalarını əldə edirdi. O cümlədən "Xəyyam" əsərinin əlyazmasını İrəvanda olan bir şəxsdən almışdı.

T.Əhmədov çıxışında həmçinin böyük mütəfəkkir olan Hüseyn Cavidin bəzi əsərlərinin çap olunmasında belə yaxından iştirak etdiyini və bunu özünə mənəvi borc hesab etdiyini dedi.

ABŞ-ın Massaçusets Amherst Universitetinin professoru Audrey Alstadt öz çıxışında dedi ki, sovet dönəmində kommunist-bolşevik rejimi bütün Azərbaycan türk xalqına, xüsusilə də ziyalılara qarşı amansız mübarizə aparırdı. Bu baxımdan xüsusən 1937-ci ildə yazıçılara qarşı çox sərt ittihamlar irəli sürülməyə başlanıldı. O zaman həm mətbuatda, həm də yazıçıların yığıncaqlarında bəzi "xalq düşmənləri"nə qarşı müxtəlif ittihamlar irəli sürülürdü. Həmin vaxt kommunist rejimi yazıçıları məcbur edirdi ki, onlar bir-birlərini tənqid etsinlər. Mətbuatda bəzi yazarları pantürkizmdə, yaxud panislamizmdə günahlandırır və onlara qarşı təhqiramiz ifadələrin işlədilməsindən belə çəkinmirdilər.

Nə yaxşı ki, bu rejim çökdü və Hüseyn Cavid kimi böyük şəxsiyyətlərin əsərləri yenidən çap edilib xalqa çatdırıldı. Bugünkü beynəlxalq elmi konfrans da bir daha sübut edir ki, Cavid kimi böyük şəxsiyyətlər ölməzdir və onlar əbədi olaraq yaşayacaqlar.

Sonra Almaniyadakı "Muğam" Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru Əbdülqədir İnaltəkinin "Hüseyn Cavidin əsərlərində Türkiyə türkcəsi", Özbəkistan Təsviri İncəsənət Qalereyası direktorunun müavini Kamola Akilovanın "XX əsr Şərq mədəniyyətində Hüseyn Cavidin yaradıcılığı" və başqa məruzələr dinlənildi. Natiqlər Hüseyn Cavidin Azərbaycan ədəbiyyatındakı mövqeyindən, yaradıcılığının özünəməxsus məziyyətlərindən, sənətkarın irsinin öyrənilməsi və təbliğ olunması ilə bağlı görülən işlərdən söz açdılar.

Plenar iclası yekunlaşdıran AMEA-nın vitse-prezidenti Arif Həşimov bir daha beynəlxalq konfransın iştirakçılarına bu tədbirə qatıldıqlarına görə minnətdarlığını bildirib onlara uğurlar dilədi.

Daha sonra konfrans öz işini bölmə iclaslarında davam etdirmişdir. İclaslarda Azərbaycan alimləri ilə yanaşı, Türkiyə, Özbəkistan və başqa ölkələrdən gəlmiş cavidşünasların məruzələri dinlənilmiş və geniş fikir mübadiləsi aparılmışdır. Dərin fəlsəfi-estetik məzmuna malik yaradıcılığı ilə ədəbiyyatımızda yeni bir mərhələnin başlanğıcını qoymuş, romantizm ənənələri zəminində bəşəriyyətin mənəvi həyatı ilə bağlı axtarışlarının ifadəsi olan lirik əsərləri, mənzum faciə və tarixi dramlar yaratmış Hüseyn Cavidin 130 illik yubileyi daha sonra H. Cavidin abidəsi önündə "Cavid poeziya günü" adı altında davam etdirilmişdir. Tədbirə Azərbaycan Dövlət Akademik Milli Dram Teatrında Hüseyn Cavidin anadan olmasının 130 illiyinə həsr edilmiş təntənəli yubiley tədbiri ilə yekun vurulmuşdur.

Ələsgər Behbudlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 9 noyabr.- S.1-2.