Vətən
və hürriyyət şeirləri
Məlum
olduğu kimi, Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi roman məktəbinin
banisi kimi böyük şöhrət qazanmış Məmməd
Səid Ordubadi bədii yaradıcılığa hələ
XIX əsrin axırlarında şeirlə
başlamışdır. Daha doğrusu, böyük ədib
XIX əsrin sonlarından etibarən ömrünün
axırına qədər şeir
yaradıcılığı ilə məşğul
olmuş, çoxsaylı ictimai məzmuna malik lirik şeirlər
və qiymətli satirik şeir nümunələri
yaratmışdır. Lakin çox təəssüf ki, Məmməd
Səid Ordubadinin publisistikası kimi, şeirləri də
yazıçının vəfatından sonra toplanılaraq
ayrıca kitablarda nəşr olunmamışdır. 1964-cü
ildə çıxan "Əsərləri"nin birinci
cildində verilmiş şeirlər isə Məmməd Səid
Ordubadinin zəngin şeir yaradıcılığını
tam əhatə etmir.
Heç
şübhəsiz, Məmməd Səid Ordubadinin şeir
yazmaqla bədii yaradıcılığa başlamasında
dövrünün tanınmış şairlərindən
olan, divan yaratmış atası Hacağa Fəqir Ordubadinin böyük təsiri
olmuşdur. Doğrudur, Məmməd Səid atası Fəqir Ordubadinin şeirlərinə
ictimai mühitin haqsız münasibətindən mütəəssir
olmuşdu. Atasının şeirlərinin "palçıq
içinə atılması", fəqirin "şeir sənətindən
nə kimi fəlakətlər çəkməsi" Məmməd
Səidin uşaq qəlbinə çox təsir etmişdi.
Ancaq, fikrimizcə, elə bu acı hadisələrin sərt təsiri
Məmməd Səiddə şeir yazmağın ilkin həyəcanlarını
doğurmuşdur. Sonralar övladın cavan yaşlarından
yazdığı şeirlər və bütövlükdə
Məmməd Səid Ordubadinin çoxcəhətli
yaradıcılığı həm də "ağlar qələm
əlimdə" deyib fəryad çəkən, qəlbi
"samovar kimi" alışıb-yanan atası fəqirə
olan haqsız münasibətlərə ədəbiyyat dili ilə
ifadə olunmuş ədəbi bir cavabdır.
Bundan
başqa, XX əsrin axırlarından Ordubadda fəaliyyət
göstərən "Əncüməni-şüəra"
ədəbi məclisinin fəaliyyətinə həmin məclisin
üzvü olan atası Fəqir
Ordubadinin timsalında gənclik illərindən maraq bəsləməsi
də Məmməd Səidi şeirlər yazmağa həvəsləndirmişdir.
Eyni zamanda, dövrünün görkəmli şairi və
böyük maarifçisi Məhəmməd Tağı
Sidqinin Ordubad şəhərindəki "Əxtər" məktəbində
təhsil alması da, geniş mənada, onun ədəbi
dünyagörüşünün inkişafında
mühüm rol oynadığı kimi, cavan ədəbiyyat
maraqlısının şeir yaradıcılığına
istiqamətləndirilməsinə də ciddi təkan
vermişdir. Diqqət edilsə, "Həyatım və
mühitim" memuarında öz əksini tapmış
şeir parçalarının əksəriyyəti XIX əsrin
ikinci yarısının ədəbi məclis şeirlərinin
ənənəsində qələmə
alınmışdır. Hətta memuarından aydın olur ki,
Məmməd Səid Ordubadi özü də gənc
yaşlarında Ordubad mədrəsəsində
keçirilmiş bir şeir müsabiqəsinin qalibi
olmuşdur. Müəllimi axund Mirzə Baxışın Məmməd
Səidin özündən söylədiyi şeirin hər
hansı bir kitabda olub-olmamasına dair müsabiqə zamanı
yaranmış mübahisəni kəsmək üçün
dediyi aşağıdakı sözlər əslində mədrəsə
şagirdinin şairlik istedadına verilmiş qiymətin ifadəsidir:
"Madam ki, şeirdə məzmun vardır, madam ki, qafiyə,
ölçü vardır, madam ki, şeirə bədii şəkil
verə bilmişdir, o halda şeirin bir kitabda
olub-olmamasının əhəmiyyəti yoxdur".
XX
əsrin əvvəllərindən etibarən Məmməd Səid
Ordubadinin şeirlərində bu epoxanın ədəbiyyatda
gücləndirdiyi maarifçi ideyalar və milli
düşüncə üstünlük qazanmağa başlamışdır.
Cavan ədibin 1903-cü ildə, 31 yaşında ikən
yazıb "Kərbəlayi Məhəmməd Hacağazadə
təxəllüsi Səid Ordubadi" imzasıyla çap
etdirdiyi "Şərqi-Rus" qəzetinə" adlı
şeir onun ilk mətbu əsəri kimi də mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Şeirdəki xabi-qəflətdən qurtuluşa
çağırış sədaları, "etməz tərəqqi
elmsiz millət" nidası Məmməd Səidin artıq tədricən
yeni əsrin şeir ənənələri üstündə
kökləndiyini nümayiş etdirir. Böyük ədibimiz
Cəlil Məmmədquluzadənin Tiflisdə
açdığı "Qeyrət" nəşriyyatında
Məmməd Səid Ordubadinin çap etdirdiyi "Qəflət"
(1906) və "Vətən və hürriyyət" (1907)
adlı şeir kitablarındakı bədii nümunələr
əsasən klassik şeir formalarında olsa da, yeni əsrin
çağırışlarının ifadəsindən
yoğrulmuş şeirlər kimi ədəbi mühitin diqqətini
cəlb etmişdir. Dövrünün tanınmış
ziyalılarından Ömər Faiq Nemanzadənin "Qeyrət"
nəşriyyatında çıxan "Qəflət"
kitabına kiçik də olsa "Bir-iki söz" adlı
bir müqəddimə yazması təsadüfi olmayıb,
kitabda toplanan şeirlərin timsalında yeni əsrin ədəbiyyatını
yaratmağa dəvətin ifadəsi idi. Müqəddimədə
ifadə olunan aşağıdakı sözlər Məmməd
Səid Ordubadinin "Qəflət" kitabının
nümunəsində ədəbi prosesdə
başlanmış tənqidi-realist hərəkatın ana xətlərinin
bəyannaməsi kimi səslənirdi: "Bugünkü
halımızda camaatı oxumağa həvəsləndirməyin
ən böyük yolu bizcə, açıq dil ilə
yazılan kiçik-kiçik faydalı kitablardır".
Ömər Faiq bu
fikirdə idi ki, Məmməd Səid Ordubadinin "Qəflət"
kitabı bu qəbildən olan kitabların, "nəşri-savad
qəsdilə çıxarılan əsərlərin əvvəlincisidir".
Bu mətndəki "əvvəlinci" ifadəsi "Qəflət"
şeir toplusunun Məmməd Səid Ordubadinin çap edilən
birinci kitabı, hətta "Qeyrət" nəşriyyatının
ilk çap məhsullarından biri olmasını bildirməkdən
başqa, həm də həmin kitabdakı şeirlərin
ideya-bədii dəyərinə verilmiş qiymətin ifadəsi
idi. Həqiqətən, "Qəflət" kitabı
bütün Orta əsr boyu da nəzərə çarpan, fəqət,
XIX əsrdən başlanıb XX əsrin əvvəllərində
daha da qüvvətlənən "dadi-qəflət"
motivinin yeni ədəbi-ictimai mərhələyə
keçid səviyyəsində təqdimatı idi. Əvvəlki
əsrlərdəki cəhalətdən didaktik şikayətlər
motivi "Qəflət" kitabında bir qədər ciddi
şəkildə qəflətdən qurtuluşun zəruriyyəti
notları ilə əvəz olunmuşdur. Məmməd Səid
Ordubadi "Qəflət" kitabında geniş mənada
artıq qəflət fəlakətindən qurtuluşun
açarının hürriyyətdə olduğu barədəki
düşüncələrini də gündəmə gətirmişdir.
Bu cəhətdən "Qəflət" XX əsrin əvvəllərində
Azərbaycan ədəbiyyatında qəflət əleyhinə
yönəlmiş cəsarətli kitablardan biri idi:
Dur, ey
qafil yatan könlüm, oyan bu xabi-qəflətdən,
Sənə
yoxdur səmər hərgiz bica bu istirahətdən.
...Gözün
var isə hürriyyət ziyasından götür hissə,
Yaşa
insanca, insanlartək azad ol əsarətdən.
Təlaş
əyyamı, hürriyyət zamanı, iş məqamıdır,
Mənə
söylə görüm kim müstərih olmuş səfalətdən?
Nə
yatdın ey müsafir? Sübh açıldı, karvan
köçdü,
Özüntək
pürxətər mənzil, səmər yoxdur bu rahətdən.
... Gəl,
qardaş, ataq qəfləti bilmərrə kənarə,
Bir az
da qəflət qala, olmaz dəxi çarə...
Hər
bir işimiz getdi, qalıb qəlbdə həsrət,
Avarə
qoyan bizləri qəflətdi, bu qəflət.
"Qəflət"
kitabı 32 səhifədən ibarət olub, "Bismillah-tala"
müqəddiməsindən başqa, "Xabi-qəflət"
adlı 362 misralıq mənzum bir əsər əsasında
hazırlanmışdır. "Bismillah-tala" müqəddiməsi
Orta əsr klassik Şərq və Azərbaycan poeması ənənəsindən
gəlmə bir meylin ifadəsi kimi daha çox poemaların
başlanğıcındakı "əsərin yazılma səbəbi"
bəndinin funksiyasını daşıyır. Bu, "Xabi-qəflət"
əsərinin yığcam və mənalı bir müqəddiməsidir.
"Xabi-qəflət" əsəri isə heç də
indiyə qədər yazıldığı kimi şeir yox,
XX əsrin əvvəllərində ön mövqeyə
çıxan ictimai-fəlsəfi poemadır. Məhəmməd
Hadinin "Əlvahi-intibah" poeması bu janrda yazılan əsərlərin
zirvəsini təşkil edir. "Əlvahi-intibah"dan təxminən
12 il əvvəl yazılmış "Xabi-qəflət"
poeması Məmməd Səid Ordubadinin ilk əsərlərindən
olmasına baxmayaraq, ideya-məzmun və sənətkarlıq
cəhətdən Azərbaycan ədəbiyyatındakı
mükəmməl ictimai-fəlsəfi poemalardan biridir. Müəllif
özü də "Qəflət" kitabının titul səhifəsində
təqdim etdiyi bədii nümunənin "türkcə mənzum
bir əsər" olduğunu bəyan etmişdir. Fikrimcə, Məmməd Səid
Ordubadinin "Qəflət" kitabı XX əsrin əvvəllərinin
"Əlvahi-intibah"larının da əvvəlincisidir.
Bu, yeni zamanın ictimai-siyasi gedişatının gənc Məmməd
Səid Ordubadinin qəlbində və düşüncəsində
oyatdığı həyəcanların poetik əks-sədasından
ibarət olan bir əsərdir. Konkret bir süjet xəttinə
və surətlərə malik olmayan ictimai-fəlsəfi
poemalarda müəyyən olunmuş mətləbin mahiyyətinin
poetik baxımdan açılması və mənalandırılması
əsasında dərin və əsaslandırılmış
ümumiləşdirmələrin aparılması nəzərdə
tutulur. Məmməd Səid Ordubadinin "Qəflət"
poemasında da əsərin adında ifadə edilən
ictimai-mədəni geriliyin səbəbləri, acı təzahürləri,
yaratdığı böyük çətinliklərin
doğurduğu kədərli vəziyyətlər və
müəyyən qurtuluş yolları poetik baxımdan
olduğu kimi, ictimai cəhətdən də əsaslı
şəkildə ifadə olunmuşdur. İlk kitabı
olmasına baxmayaraq, Məmməd Səid Ordubadi "Qəflət"
kitabı ilə yetkin və geniş dünyagörüşə
və kamil poetik təcrübəyə malik qələm sahibi
olduğunu isbat etmişdir. Beş hissədən ibarət olan
"Qəflət" poemasındakı başlıca qayə,
əsas mətləb qəflət anlayışının dərin
qatlarını açmaqdan, qəflətin meydana
çıxardığı ağır ictimai-mənəvi əsarətin
fəlsəfəsini aydınlaşdırmaqdan və cavan qələm
sahibinin gələcək haqqında baxışlarından
ibarətdir. Poemanın indiyədək "Xabi-qəflət"
adı ilə şeir şəklində cəmi 22 misrası
çap olunmuş birinci hissəsindəki 84 misranın (42
beytin) hamısı xabi-qəflətin, dadi-qəflətin
ictimai-fəlsəfi dərkinin şeirlə sərrast ifadəsini
meydana qoyur. Əsərin 60 misradan təşkil olunan ikinci, 90
misralıq üçüncü hissəsində elmsizlik və
maarifdən uzaq düşmək qəfləti yaradan, cəhaləti
doğuran əsas amillər kimi nəzərə
çarpdırılmış, Avropa maarifçiliyindən nümunə
götürmək tövsiyə olunmuşdur. Cavan ədib qəti
olaraq bu fikirdədir ki, "asayişimiz, sənətimiz qəflətimizdir,
qəflət yuxusu əldə olan sənətimizdir". Məmməd
Səid Ordubadi "Qəflət" poemasının
sonrakı hissələrində qəflətdən xilas
üçün düşünülmüş çarələri,
bəslənilən ümidləri diqqət mərkəzinə
çəkmişdir:
Biz
qəflətə dil verdik, edib nitqdə mahir,
Qəflət
biz ilən oldu bu aləmlərə zahir.
Biz
qəfləti pirayə qılıb xalqa tanıtdıq,
Qafil
ilə bərk-bərk yapışıb ağlı unutduq.
...Hər
kəs edə öz fikrinə təmkin ilə xidmət,
Ağıl
onda yəqin verməyəcək qəflətə fürsət.
Hər
kəsdə ki, ağıl etdiyinə olmasa talib,
Ondan sora
ağlına olur qəfləti qalib.
Vay ol kəsə
kim, ağlı olur qəflətə məğlub,
Daim görəcək
zilləti öz boynuna mərkub.
...Ağıl
indiyədək eylədi çox evləri abad,
Qəflətdi
edən xanəyi-milliyyəni bərbad.
Ağıl
istəyir olsun kişi hər anda rahət,
Qəflət
də xəyalında qoyub verməyə zillət.
...Ağıl
ilə verilmişdi bu beş qitəyə vüsət,
Qəflətdə
qoyub çoxları bir ölkəyə həsrət.
Göründüyü
kimi, Məmməd Səid Ordubadi xalqının
inkişafı, ölkəsinin dirçəlişi yolunda qəfləti
əsas hədəf seçmiş, cəhalətdən xilas
olmaq üçün ağıla, idraka, elmə, maarifə əsaslanmağı
önə çəkmişdir. Bununla belə, "Xabi-qəflət"
poemasında hələ də məsələyə didaktik
yanaşmanın əlamətləri görünməkdədir.
Cəmi bir il sonra "Qeyrət" nəşriyyatında
çap olunmuş "Vətən və hürriyyət"
şeir kitabında (1907) isə qəflətdən qurtuluş
motivi açıq şəkildə istiqlal mövzusu ilə əvəz
olunmuşdur. "Qəflət" kitabında epizodik cizgilər
şəklində nəzərə çarpan hürriyyət
düşüncəsi adından göründüyü kimi,
"Vətən və hürriyyət" kitabının sərlövhəsinə,
manşetinə çıxarılmışdır. XX əsrin
əvvəllərində böyük demokrat ədib Cəlil
Məmmədquluzadənin "İranda hürriyyət"
(1906) hekayəsindən dərhal sonra azadlıq, hürriyyət
anlayışları Məmməd Səid Ordubadinin "Vətən
və hürriyyət" kitabında açıq-aydın
şəkildə, həm də milli istiqlal ideyası səviyyəsində
bədii sözün obyektinə çevrilmişdir.
"Vətən
və hürriyyət" kitabında Azərbaycanın
istiqlalı uğrunda qəhrəmancasına həlak olmuş
Gəncə hakimi Cavad xan "hübbülvətənlik"
nümunəsi kimi tərənnüm olunmuşdur.
"İfadeyi-məram", "Qeyrəti-millət",
"Vətənimizə bir neçə söz" şeirlərindəki
vətənpərvərlik ruhu yüksək ideya-bədii
keyfiyyətlərə malik olan and miqyasında marş kimi səslənir.
Əslində "Vətən və hürriyyət"
kitabındakı şeirlərdən hər biri müstəqil
poetik nümunə kimi səslənsə də, bu şeirlər,
eyni zamanda, biri digərini tamamlayan ictimai-fəlsəfi
poemanın tərkib hissələridir. Müşahidələr
göstərir ki, "Vətən və hürriyyət"
sadəcə kitabın deyil, bu kitabda toplanan şeirlərdən
ibarət olan ictimai-fəlsəfi poemanın adıdır. Təqdim
olunan kitabda "Vətən və hürriyyət"
adlı xüsusi bir şeir yoxdur, lakin bütövlükdə
vətən və hürriyyət anlayışının
yüksək poetik ifadəsi topludakı şeirlərin
hamısını birləşdirir. Məmməd Səid
Ordubadi "Vətən və hürriyyət"
poemasında Vətən uğrunda mübarizənin baş
planını, əsas proqramını yarada bilmişdir.
Bütövlükdə "Vətən və hürriyyət"
kitabı XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan şeirində
milli istiqlal düşüncəsinin manifesti təəssüratı
yaradır:
Baş
götürmək ta ki, insanlar tək olsun sayəmiz,
Qırmızı
qan olsun hürriyyət üçün pirayəmiz.
Ölməyi
lay-lay desin gəhvarə içrə dayəmiz!
Gör nə
icraatlar etməkdədir həmsayəmiz.
Şu
keçən əyyami-müzlim bəs ki istibdadmış,
Bizdən əksəndaz
olan əflakə boş fəryadmış!
Məmməd
Səid Ordubadinin "Vətən və hürriyyət"
şeirləri sadəcə tərənnümdən ibarət
olmayıb, kitabın adında ifadə olunduğu kimi,
hürriyyət ideyası ilə, istiqlal düşüncəsi
ilə bir yerdə vətənnaməyə
çevrilmişdir. Xüsusən, "Vətən və
hürriyyət" poemasını təşkil edən
şeirlərdə Vətən anlayışı ədəbiyyatda
milli istiqlal cəbhəsinin bayrağı kimi təqdim olunur.
Bu kitab bütövlükdə Vətənin şeirlə
yazılmış hürriyyət andıdır. Bu şeirlər
Vətən ağırlıqlı hürriyyət
çağırışlarıdır:
Başdan
keçib, ölməklə Vətən qədrini bilmək,
Ölmək
deyil, əlbəttə, odur bir də dirilmək.
Bu tərz ilə
düşmənlər ayağında əzilmək,
Tarixdə
müstəqbəl üçün ibrət edilmək.
Ölmək
budu, bişəkk, əgər olsan da səlamət,
İnsanlara fərz
olmalıdır qeyrəti-millət!
...Yatdıq nə
qədər naz ilə, şimdisə ayılmaq,
Başdan
keçib, heysiyyəti-milliyyə qazanmaq.
Can ilə təlaş
eyləyibən qana boyanmaq,
Bir əmri-müqəddəsdi
Vətən qeydinə qalmaq.
Qoy
qanını töksünlər, qıl isbati-şəhadət,
İnsanlara fərz
olmalıdır qeyrəti-millət!
Diqqət
edilsə, adından da göründüyü kimi,
"İfadeyi-məram" şeiri "Vətən və
hürriyyət" poemasının müqəddiməsidir. Məmməd
Səid Ordubadi bu şeirlə "Vətən və
hürriyyət"i yazmaqda məqsəd və məramını
ifadə etmişdir. "İfadeyi-məram"dan
görünür ki, xanlıqlar dövründən keçən
vaxtı müəllif "əyyami-müslim"
üçün istibdad mərhələsi kimi qəbul
etmişdir. Ona görə də açıq şəkildə
yazılmasa da əsərdə çarizmin müstəmləkəçilik
siyasəti əsas tənqid hədəfidir. Digər
müasirləri kimi, Məmməd Səid Ordubadi də Birinci
rus inqilabının müvəqqəti də olsa
yaratdığı azadlıq ab-havasından təsirlənərək
istiqlal uğrunda mübarizəyə çağıran
"Vətən və hürriyyət"i
yazmışdır. Bu mənada "İfadeyi-məram" həm
də yaranmış yeni zamanın poetik sözüdür. Məmməd
Səid Ordubadi təzə epoxada Gəncə hakimi Cavad xan,
Qafqazın azadlıq rəmzinə çevrilmiş Şeyx
Şamil kimi qəhrəmanlara böyük ehtiyac
yarandığını diqqət mərkəzinə çəkir.
"Vətən və hürriyyət" kitabındakı
"Vətənimizə bir neçə söz" mənzuməsində
də bu tarixi şəxsiyyətlərdən söz
açaraq onların böyük amallarından, Vətən-torpaq
sevgisindən, azadlıq ruhundan və qəhrəmanlıqlardan
bəhs etmişdir. Hətta müəllif "Vətən və
hürriyyət" kitabında Cavad xanın və Şeyx
Şamilin adının çəkildiyi misralara
aydınlıq gətirmək üçün həmin səhifənin
axırındakı çıxarışlarda bu vətənpərvər,
azadlıqsevər şəxsiyyətlərin fəaliyyətlərinin
əsas mahiyyətinə dair zəruri tarixi məlumatları
da oxuculara çatdırmış, onların mübarizəsinə
rəğbət bəslədiyinə işarə etmişdir.
Məsələn, kitabda "İfadeyi-məram" şeirindəki
"Səslənir şimdi Cavad xan xaki-paki Gəncədən"
misrasına verilmiş izahatda deyilir: "Cavad xan məşhur
Gəncə xanı adlanan bir zat idi. Şimdiki Gəncə
quberniyası məşhur xanın idarəsində idi. Birinci
Aleksandrın əsrində Sisianov adlı generalın təhti-komandasında
Rusiya dövləti qoşun göndərib oğlu
Hüseynqulu xanı özü ilə bərabər qətlə
yetirib Gəncəni dəxi fəth etmişdilər.
1804-cü ildə". Bundan başqa, "Vətənimizə
bir neçə söz" poetik mənzuməsində də
Cavad xanın adı çəkilərkən Məmməd Səid
Ordubadinin verdiyi aşağıdakı tarixi qeydlər həm
müəllifin Gəncə xanına xüsusi rəğbətini,
həm də ondan örnək olaraq alınmalı olan vətənpərvərlik
nümunəsini diqqət mərkəzinə çəkmişdir:
"Son dəfə olaraq rus generalı Sisianov Cavad xana sülh
təklif etdikdə belə cavab aldı: "Mənim nəşimi
qala fövqündə doğranmış görərsən,
nəinki sülh edib Rusiya dövlətinə əl
uzadanda". Həmçinin "Vətənimizə bir
neçə söz"də vətənpərvər
dövlət xadiminə həsr olunmuş milli ruhlu təsirli
misralar Azərbaycan ədəbiyyatında ölkənin
müstəqilliyi uğrunda canını qurban vermiş Cavad
xan haqqındakı ilk poetik qiymət kimi də böyük əhəmiyyətə
malikdir. Çar Rusiyasının
işğalçılıq siyasətinə qarşı son
nəfərinədək vuruşaraq oğlu ilə birlikdə
qəhrəmanlıqla həlak olmuş Cavad xandan söz
açan bir əsəri həmin hakimiyyətin idarəçiliyi
dövründə kitab halında nəşr etmək cəsarətini
də yalnız Tiflisdə fəaliyyətdə olan "Qeyrət"
nəşriyyatının sahibi Cəlil Məmmədquluzadə
və onun məslək qardaşı Ömər Faiq Nemanzadə
göstərə bilərdi. "Vətənimizə bir
neçə söz"dəki Cavad xana aid poetik sözlər
Azərbaycan ədəbiyyatında milli azadlıq
düşüncəsi ilə siyasi hakimiyyətin vəhdətini
özündə cəmləşdirən vətənpərvər
dövlət başçısının ölkənin qəhrəmanına
çevrilməsini əks etdirən ümumiləşmiş
qənaətlərdir:
Nə
üçün çıxdı yaddan dəlirani-pir?
Cavad xan cəngavəri
- şirgir.
Dur ey mərdi-agəhdil,
zişüur,
Adın
qaldı dillərdə ta nəfxi-Sur.
Səadətlə
öldün, dirildin müdam,
Səadətlə
tövəmsən ey niknam.
Səni
qıldı hürriyyətin parə-par,
Qəbul etmədin
şöhrəti-müstəar.
Zamanında
hüşyarü bidardın,
fəridü
vəhidü fədakardın.
...Özün
paksan, pakmış niyyətin,
Qərar
içrə bağidi hürriyyətin.
...Bir
oğlunla can verdin, oldun fəda,
Sənə mərhəbalar,
sənə mərhəba!
Sən
açdın da bazari-hürriyyəti,
Ölüb də,
diriltdin də milliyyəti.
...Durub ol bu əxlafi-pakə
dəlil,
Alıb cami-hürriyyət,
et əssəbil!
Olub xalq biganə
hürriyyətə,
Vətən
döndü bir güşəyi-qəflətə.
...Dağıldıq
cəhalətlə, yox səbrü tab,
Göz
aç, bir də islah üçün qıl şitab.
Çıxar
qəbirdən dişrə hürriyyəti,
Ələ
al, yatan beydəqi-milləti.
Qafqazda
azadlıq simvolu olmuş Şeyx Şamil haqqında da eyni
notlar "Vətən və hürriyyət" kitabında
öz əksini tapmışdır. Bəzi misralardan hiss olunur
ki, Məmməd Səid Ordubadi XX əsrin əvvəllərində
Qafqaz müsəlmanlarının birliyi sayəsində
ağır müstəmləkə zülmündən
qurtarmaq ideyasına da inam bəsləmiş və bu cəhətdən
vaxtilə Şeyx Şamilin apardığı mübarizəyə
haqq qazandırmışdır. Beləliklə, "Vətən
və hürriyyət" kitabındakı Cavad xan və
Şeyx Şamil motivi yeni tarixi şəraitdə xalqın
milli düşüncəsini oyatmaq, ölkəni azadlıq
mübarizəsinə hazırlamaq məqsədi
daşımışdır. Bütün bunlarla bərabər,
"Vətən və hürriyyət" kitabının
bütövlükdə Cavad xana həsr edildiyini, yaxud ona ithaf
olunduğunu düşünmək doğru ola bilməz. Məmməd
Səid Ordubadi özü də poemanın bir neçə
yerində məsələyə geniş
baxdığını, ümumiləşdirmələr
apardığını nəzərə
çarpdırmışdır:
Bu Vətən
uğrunda canlar qoydu hər bir qəhrəman,
Qəhrəmanların
məzarı üstə qurmaq imtahan.
Güstəgu
etmək, qübar ilən bulansın asiman,
Millətə
lazım deyil viranə dönmüş asiyan.
Şu
keçən əyyami-müslim bəs ki istibdadımış,
Bizdən əksəndaz
olan əflakə boş fəryadımış.
"Vətən
və hürriyyət" poeması ümumilikdə adında
ifadə olunduğu kimi, Vətən və hürriyyət
marşıdır. Poemanın "Qeyrəti-millət"
ruhu üstündə köklənmiş misraları milli
azadlıq mövzusunun XX əsrin əvvəllərindəki
qeyrət dramının parlaq poetik ifadəsidir. Məmməd
Səid Ordubadinin "Əsərləri"nin birinci cildində
"Loğmanın vəsiyyəti" adı ilə
yalnız səkkiz bəndi çap olunan, əslində isə
on yeddi bənddən ibarət olan "Qeyrəti-millət"
şeiri gerçək bir milli marş səviyyəsində səslənir:
Baş ver Vətən
uğrunda ki, əbnayi - Vətənsən!
Baş verməsən
insan, nə ki, bir zağü zəğənsən!
Ey ol kişisən
ki, Vətən alamı çəkəsən,
Əhsən
sənə, sən millətə nüzhətli çəmənsən!
Olsun gərək
hər fərd yaranmışda həmiyyət,
İnsanlara fərz
olmalıdır qeyrəti-millət!
...Get elm oxu,
ol zümrəyi-insanidə əfzəl,
Fəzl ilə
səadət evinə tap, gələ mədxəl.
Elm ilə
olursan bəşəriyyətdə mükəmməl,
Getmiş vətənin
ruhu, qalıb bir quru heykəl.
Tariximizə
qıl nəzər, al təzə bir ibrət,
İnsanlara fərz
olmalıdır qeyrəti-millət.
"Vətənimizə
bir neçə söz" mənzuməsi "Vətən və
hürriyyət" poemasının əsas hissəsini təşkil
edir. "Vətən və hürriyyət" kitabında
278 misradan ibarət olub, Məmməd Səid Ordubadinin əsas
qayəsini - hürriyyətpərvərlik ideyasını əks
etdirən bu mənzumə ədibin səkkizcildlik "Əsərləri"nin
birinci cildində 48 misralıq şeir kimi təqdim
edilmişdir. "Vətənimizə bir neçə
söz" Vətənin gələcəyi üçün
hürriyyətin zəruriliyini izhar edən
düşündürücü, ibrətamiz bir əsərdir.
Məmməd Səid Ordubadinin gəldiyi qənaət bundan ibarətdir
ki:
Bizim cümləmiz
bir müsəlman idik,
Bir ayində,
bir əhli-Quran idik.
Bir əl kimi
bir təndə beş qardaşıq,
Bir ümmət,
bir islam, bir yoldaşıq.
Birik cümlə,
gər varsa nöqsanımız,
Neçün
ki birik, birdi Quranımız.
...Gər olsa
müsəlmanımızda tifaq,
Atanmazlar
islama səngi-şəqaq.
Məmməd
Səid Ordubadinin "Vətən və hürriyyət"
kitabı Gəncə hakimi Cavad xanın arvadı Bəyimxanımın
ərinin dəfn mərasimində söylədiyi nitqin mətni
ilə tamamlanır. Kitabda müəllifin verdiyi məlumatlardan
görünür ki, "müharibədən sonra rus
generalı Sisianov Cavad xanın parça-parça nəşini
yaralıların içindən tapdırıb təntənəli
surətdə dəfn etdirdi. Burada yazılmış nitqi Cavad
xanın baş övrəti Cavad xanı tabuta qoyanda
oxumuşdur". Məmməd Səid Ordubadi "bu nitqi rus
tarixində görməyib, ancaq İrandan əlinə
çatan farsi lisanında yazılma bir məcmuədən"
tərcümə etmişdir. Gəncə hakimi Cavad xanın
arvadı Bəyimxanımın nitqi Azərbaycan vətənpərvərlik
ədəbiyyatının, ümumən milli ictimai fikrin nida
işarəsidir. Bu, Azərbaycan qadınının milli
dövlətçilik ruhunun və böyük sədaqətinin
əhdnaməsidir: "Kədərəngiz bir qaranlığa
malik olan tabutun bu qara taxtaları mənə bir günəşin
zamani-qürubunu andırır.
...Bəli!
Niyyəti-hürriyyətsiriştin səni bir məqami-müqəddəsə
isal etdirdi.
Ey zair!
Dünyayi-fanini ziyarət etməkdən mənzurun beş
günlük bir fanilikdə üç günlük bir
hürriyyət qazanmaq idi. Şimdisə hürriyyəti-əbədiyyətə
vasil oldun.
Ey qəhrəman!
Sən indi cənnətin qərin səfasındasan. Vətən
uğrunda etdiyin fədakarlıqlar, qazandığın
niknamlar hər tərəfdən gözəl mələklər
surətində səni istiqbal edirlər.
...Get!
Heç bir əsrdə məsləki-həqiqin olan hürriyyətin
bu sədayi-dilnişini əfradi-millətin qulaqlarından
çıxmayacaqdır".
Fikrimizcə,
Məmməd Səid Ordubadi "Vətən və hürriyyət"
kitabının finalında bu nitqi təqdim etməklə
poemada təbliğ etdiyi "Vətən yolunda başdan
keçmək" ideyasının arxasında yaşayan əbədiyyəti
xalqa çatdırmaq istəmişdir. Bu, həm də Məmməd
Səid Ordubadinin gələcək əsərlərində
daha çox nəzərə çarpan tarixi hadisələrdən
və məlumatlardan yaradıcı şəkildə istifadə
ənənəsinin başlanğıcıdır. Cavad
xanın arvadı Bəyimxanımın nitqi "Vətən
və hürriyyət" kitabında Məmməd Səid
Ordubadinin Azərbaycan xalqına xitabı idi. "Vətən
və hürriyyət" adlanan bir kitab ümumiləşdirilmiş
müəyyən bir nəticə ilə deyil, hürriyyətpərəstlik
nümunəsi olan mənalı bir xitabla bitəndə daha təsirli
olur. Məmməd Səid Ordubadi də vətənə və
hürriyyətə həsr etdiyi kitabını belə bir mənalı
sonluqla tamamlamaqla istedadlı ədib olaraq da orijinallıq
nümayiş etdirmişdir.
Məmməd
Səid Ordubadinin XX əsrin başlanğıcında meydana
çıxmış "Vətən və hürriyyət"
şeirləri Azərbaycan ədəbiyyatında bu mövzuda
yazılmış milli ideyaya malik təsirli, qüvvətli əsərlərin
əvvəlincilərindəndir. Bu kitab Məmməd Səid
Ordubadinin əsrin özünü ədəbiyyatın
sözünə çevirmək istedadının nümunəsidir.
"Qəflət"dən "Vətən və hürriyyət"ə
keçid cəmi bir il çəksə də, bu kitab Məmməd
Səid Ordubadinin ümummilli ideallara xidmət edən, milli
istiqlal ideyasını və vətəndaşlıq cəsarətini
önə çəkən mübarizə ruhlu ədəbiyyatın
layiqli yaradıcılarından biri olduğunu təsdiq
etmişdir. Fikrimizcə, Məmməd Səid Ordubadi "Vətən
və hürriyyət" şeirlər kitabı ilə ədəbiyyat
tarixində öz yerini müəyyən etmək, özünəməxsus
iz salmaq imkanı qazana bilmişdir.
Məşhur
"Molla Nəsrəddin" jurnalı "Vətən və
hürriyyət"in müəllifinin milli istiqlalı tərənnüm
edən şeirlərdən istiqlal uğrunda mübarizəyə
həsr olunmuş ictimai satiraya keçidi üçün
mühüm sənət körpüsünə
çevrilmişdir. Ədib əsasən "Molla Nəsrəddin"
jurnalında və XX əsrin əvvəllərində
çap olunan digər mətbuat orqanlarında təxminən
dörd mindən çox şeir və felyeton çap
etdirmişdir. O, böyük demokrat yazıçı Cəlil
Məmmədquluzadənin başçılıq etdiyi
"Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin, bu
böyük sənət cəbhəsinin ən görkəmli
və fəal üzvlərindən biri idi. Həyatının
müəyyən dövründə Cəlil Məmmədquluzadə
ilə aralarında müəyyən fikir
ayrılığının olmasına baxmayaraq, Məmməd
Səid Ordubadi ardıcıl olaraq, axıradək "Molla Nəsrəddin"
jurnalında yaxından iştirak etmiş, mollanəsrəddinçi
realist-satirik ədəbiyyatın, sənətdə tənqidi-realist
düşüncənin inkişafı sahəsində
böyük xidmətlər göstərmişdir. "Biz ona
xatircəm idik və bilirdik ki, bu məcmuə
yaşayacaqdır" - deyən Məmməd Səid Ordubadi
"Molla Nəsrəddin" məktəbi zəminində
yetişib formalaşmış, lakin Azərbaycan
romançılığı sahəsindəki xidmətləri
ilə ədəbiyyatda böyük şöhrət
qazanmışdır. Bununla belə, "Qəflət",
"Vətən və hürriyyət"
kitablarındakı vətənpərvərlik ruhunda
yazılmış şeirlər geniş mənada Məmməd
Səid Ordubadinin böyük ədəbiyyata gəlişinin
ilkin qüvvətli ədəbi tezisləri kimi mühüm əhəmiyyət
kəsb edir. Axtarsaq, yazıçının sonrakı
yaradıcılıq yolunda müxtəlif janrlarda meydana
çıxan əsərlərində həmin qüvvətli
motivlərdən yaradıcı şəkildə istifadə
olunmuşdur. Əslində Məmməd Səid Ordubadinin
yaradıcılığı bütövlükdə "Vətən
və hürriyyət" ladı üstündə köklənmiş
böyük ədəbiyyat nümunəsidir.
Qeyd etdiyimiz
kimi, Məmməd Səid Ordubadi ömrünün
axırınadək həmişə şeir
yaradıcılığını davam etdirmişdir. Hətta
müxtəlif vaxtlarda "Mollanın yuxusu" (1927), "Kənd
alverçisi" (1929), "Şeirlər" (1929),
"Köhnə adamlar" (1930), "Mənim şeirlərim"
(1930), "Din əleyhinə şeirlər" (1937),
"Seçilmiş şeirlər və hekayələr"
(1950) adlı kitablarında onun satirik şeirləri və mənzum
hekayələri toplanılmışdır. Bununla belə,
sovet hakimiyyəti illərində Məmməd Səid Ordubadi əsasən
satirik şeirlər yazmağa meyl göstərmiş, satiradan
ideoloji vasitə kimi faydalanmışdır. Onun
yaradıcılığında şeir tədricən ikinci
plana keçirilmişdir. Böyük ədib Azərbaycan ədəbiyyatında
böyük tarixi romançı kimi şöhrət
qazanmışdır. Vətən və hürriyyət motivi
Məmməd Səid Ordubadinin bədii nəsrində də
möhkəm yer tutumuş və daha da inkişaf
etdirilmişdir.
Məmməd
Səid Ordubadinin "Qəflət", "Vətən və
hürriyyət" kitablarından bəzi parçaları
oxuculara təqdim edirəm.
İsa HƏBİBBƏYLİ,
Naxçıvan Dövlət Universitetinin
rektoru, akademik
Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 16
noyabr.- S.1-3.