Söz sənəti

Təbiətdə, cəmiyyətdə, insanın ömür yolunda təbii axar, hər bir şeyin öz məqamında yetişib ərsəyə gəlməsi, hər bir axarın öz təbiiliyi ilə giclənib nəhrə çevrilməsi gerçəkliyin keyfiyyətlərindən, həyatın dinamikasından irəli gəlir, xüsusən yaradıcılıq prosesində. Bu prosesdə təbii stixiya daha inandırıcı və daha məntiqidir.

Azərbaycan ədəbi fikrində, ictimai mühitində, böyük oxucu auditoriyasında yaxşı tanınmış yazıçı-publisist Əli İldırımoğlu belə bir yaradıcılıq yolu keçmiş, istedadının təbii axarı ilə yaradıcılıq üfüqlərinə doğru irəliləmişdir.

Əli İldırımoğlunun yaradıcı qələmi ədəbi fikrin hansı sahəsinə toxunubsa, orada özünəməxsus bir yenilik, təravət, novatorluq yarada bilib. Məhz bu xüsusiyyətinə görə Azərbaycanın xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov vaxtilə onun publisistikasını Azərbaycan jurnalistikasında yeni mərhələ və ədəbi məktəb kimi qiymətləndirmişdi.

Əli İldırımoğlu geniş epik yaradıcılığa - hekayə, povest, romanlar dünyasına birdən-birə, bir çoxları kimi "göydəndüşmə" gəlməmişdir. Bu, uzun yaradıcılıq prosesinin qanuni, real və təbii nəticəsidir. Ömrünü, qələmini yazıya, ədəbi prosesə həsr etmiş bir yazıçı-jurnalist illər boyu topladığı ədəbi təcrübənin qlobal epik davamıdır.

Əli İldırımoğlunun monumental romançılıq sahəsindəki fəaliyyəti onun yaradıcılıq yolunun, həmçinin Azərbaycan romançılığının inkişaf tarixinə nisbətən çağdaş dövrün son mərhələsinə aid olsa da (halbuki ilk romanının yaşı 20 ildən çoxdur), o, bir sıra müasirləri sırasında professional nasir-romançı kimi fərqlənir.

Azərbaycan mətbuatında 60 ildən artıq bir müddətdə qələm çalan, qələmini külüngə çevirən Əli İldırımoğlu yüzlərlə məqalə, oçerk, felyetonun, onlarla hekayə, novella, povestin, neçə-neçə kitabın müəllifi olandan sonra roman janrına müraciət edən, imzası, şəxsiyyəti yaxşı tanınan, ciddi, mübariz, prinsipial, zəhmətə tablaşan nasirdir, ziyalıdır. Həyat həqiqətlərinə sadiq qalan, ancaq gördüyünü, duyduğunu, yaşadığını, taleyinin bir parçasına çevirən gerçəkliyi qələmə alan, özgə süfrələrinin qırıntılarına göz dikməyən, ömrü boyu - gəncliyindən mətbuatımıza, ədəbiyyatımıza, ən ümdəsi millətimizə namusla xidmət edən, səksəni haqlasa da, gənclik həvəsi və enerjisi ilə işləyən yaradıcı şəxsiyyət, söz sahibidir. Epik təhkiyə onun yaradıcılıq yoludur, yazıçı-nasir taleyidir.

Hələ ötən əsrin 80-ci illərində Əli İldırımoğlunun istedadını yüksək qiymətləndirən xalq yazıçısı Bayram Bayramov Əli İldırımoğlunun yaradıcılığı haqqında yazdığı "Həyatın öz səsi" məqaləsində onun yaradıcılığını örnək sayır, gənclərə belə tövsiyə edirdi: "Əlinin bədii yaradıcılığa meyili güclüdür, duyğuları, müşahidələri zəngindir. Həyatı bilməyən, ondan uzaq düşən, mövzunu göylərdə, xəyallarda axtaran qələm sahiblərinə məsləhət görərdim ki, Əli İldırımoğlunun yazılarını oxusunlar, oradakı həyat materialını, həyatın öz parçalarını, öz problemlərini görsünlər, bəhrələnsinlər.

…Dəqiq müşahidəsi olan jurnalistin bədii nəsrə meyil etməyi təbii haldır və oxuduğumuz hekayələrindən məlum olur ki, müəllifin bu meyili özünü doğruldur".

Bu təbii meyilin güclü axara, axına çevrilməsi nəticəsində Əli İldırımoğlunun müxtəlif vaxtlarda nəşr olunan və ədəbi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qəbul edilən sanballı, siqlətli ədəbi-estetik, əxlaqi-mənəvi məzmuna malik kitabları ilə qarşılaşırıq.

Əli İldırımoğlu Azərbaycan romançılığının zəngin ənənəsindən güc alıb, yaradıcı şəkildə faydalanıb, həmçinin mövzu, kompozisiya seçimi, həyati faktlara yeni münasibət, sənətkarlıq cəhətdən fərqli, orijinal yazıçı mövqeyi ilə bu ənənəni zənginləşdirib, yeni dövr Azərbaycan romançılığı mərhələsində öz mövqeyini müəyyənləşdirib, cəsarətlə həmin romançılar pleyadasında layiqli yerini tuta bilib.

Əli İldırımoğlunun epik nəsri hadisələrə tamamilə milli mövqedən - azərbaycançılıq mövqeyindən müstəqil xəlqilik konsepsiyası müstəvisində bədii şərh verən monumental bədii faktlardır.

Ədibin təkcə "Aqibət" romanı deyil, həmçinin digər epik əsərləri də saflıq yoluna aparan parlaq işıq selidir. İnsanlığın aqibətinə, bu aqibətin ədəbi-bədii, bir çox hallarda isə teoloji dərkinə, milli, fəlsəfi, mənəvi, əxlaqi izahına kömək edən, söz səltənətindən nur alan işıq seli…

O, bir romançı kimi elə mövzulara, milli şüurun, mənəviyyatın, əxlaqın elə qatlarına toxunur ki, əsərləri bütövlükdə milli dəyər səviyyəsinə yüksəlir.

Böyük rus şairi Aleksandr Blokun özündən çox-çox böyük adaşı Aleksandr Puşkin haqqında dediyi: "Şair dəyişməz dəyərdir!" sözlərini mən cəsarət və fəxarətlə Əli İldırımoğlu yaradıcılığına, xüsusən onun romanlarının ideya-estetik qayəsinə şamil edərdim. Bu romanlar - "Közərən sətirlər", "Həmin adam", "Zorən jurnalist", "Mənim rəncbər atam", "Qarlı gecələr" və nəhayət, "Aqibət" Azərbaycan romanı tarixində hərəsi bir "dəyişməz dəyərdir" - milli nəsrimizin dəyəri…

Yaxşı cəhət odur ki, yazıçının hər yeni əsəri təkcə öz yaradıcılığı, yazıçı taleyində deyil, həmçinin müasir, çağdaş ədəbi prosesdə parlaq ədəbi fakta çevrilir. Və bu yüksələn xətt üzrə inkişaf yazıçını təntitmir, iddia kürsüsünə sürükləmir, şöhrətin əsirinə çevirmir, əksinə, məsuliyyəti birə on qat artırır.

Bu eliksirin mənbəyini həyatdan alan Əli İldırımoğlunun taleyi (görünür, istedadlı adamların taleyi yaşadığı dövrdən asılı olmayaraq oxşar olur) hardasa Maksim Qorkinin, yaxud da Portuqaliya yazıçısı, 1998-ci il Nobel mükafatı laureatı Joze Saramaqonun yazıçı taleyi ilə oxşardır.

Böyük yaradıcılığa həyatın dibindən gələn M.Qorki kimi o da həmkarlarının sualını cavablandırarkən deyir: "Zirvənin cığırı dərədən başlayır. Gərək dibdən gələsən - həyatın dibindən. O, istedadının zirvəsinə belə bir yoldan, belə bir məkandan keçib gəlmişdir. İstedadını zəhmətlə yoğurmuşdur.

"Qarlı gecələr" romanının sonluğunda yazdığı "İzim və sözüm" adlı şərhində Əli İldırımoğlu deyir: "Dünənim, bu günüm barədə müfəssəl olaraq bu qədər. Yazdım yozdum ki, yaxın-uzaq gələcəkdə əsil-nəcabətim bilinsin. İldırımzadələrin hansı kökün üstündə pöhrələndiyi bəlli olsun".

Bax, elə buradan Əli İldırımoğlunun bir insan, qələm və istedad sahibi kimi "olduğu kimi olduğu"nun səbəbi və ədəbi portretinin digər cizgiləri aşkar görünür.

Elə ona görə onun "Aqibət" romanındakı Höcət Cahangirin, Bağır kişinin, Kor Həşimin, Fərəc kişinin xəmrinin nədən yoğrulduğu, "köşələrinin hansı göndən çəkildiyi", "hansı zindanda döyüldüyü", "hansı kökün üstündə pöhrələndiyi" və milli-əxlaqi, türkçü dəyərlərimizin daşıyıcılarına çevrilən bədii obrazlar səviyyəsinə yüksəlmələrinin kökü bəlli olur.

Ədəbiyyatşünasların və ədəbi tənqidçilərin əksəriyyəti Əli İldırımoğlunun ədəbi obrazlarının, süjet və mövzularının avtobioqrafikliyini qəbul edir. Məsələn, Əli İldırımoğlunun "Zorən jurnalist" romanını ətraflı təhlil edən professor Əliheydər Həşimov "Həyat dərsliyi" adlı məqaləsində yazırdı: "Əli İldırımoğlu özünün ədəbiyyata gətirdiyi müsbət obrazlarının rəftar və davranışında təmkinini saxlayan, ələm, kədər və ağır günlərdə heç vaxt sarsılmayan, bayağı şöhrətə aludə olmayan, ədalət uğrunda mübarizə aparmaqdan yorulmayan sevimli ədəbi qəhrəmanlarının real prototipi, canlı nümunəsidir".

Bu fikrin gerçəkliyinə heç bir şübhə etmədən, bir cəhəti də bildirək ki, bu proses əksinə də hərəkət edir. Yazıçının şəxsiyyəti, xarakteri, həyatından müəyyən detallar, obrazlara transformasiya etdiyi kimi, obrazların xarakterlərindən, həyat tərzlərindən, psixikasından yazıçı şəxsiyyətinə də nəsə keçir, onun həyat idealının müəyyən cizgilərinə çevrilir və beləliklə də, yazıçı şəxsiyyətinin bütövlükdə formalaşma prosesinə xidmət etmiş olur…

Bu cəhətdən Əli İldırımoğlunun romanlarındakı obrazlarla onun yazıçı şəxsiyyəti arasında qəribə bir uyarlıq və tamlıq müşahidə edilməkdədir. Bu uyarlıq, tamlıq, xüsusən əxlaqi-mənəvi dəyərlər sistemində özünü daha bariz şəkildə göstərir.

Digər əsərlərində olduğu kimi, "Aqibət" romanında da onun itib-batmaq təhlükəsi qarşısında qalan mənəvi-əxlaqi, milli dəyərlərimiz uğrunda romançı yazıçı mübarizəsi lirik qamma yaradır və qan yaddaşında donub qalan əxlaqi dəyərlər uyğudan ayılır, həzin ana dilinin axarı ilə yeni nəslin yaddaşında bərpa olunur.

Böyük rus klassiki A.Blok yazırdı: "Yazıçı dünyaya ona görə gəlib ki, ürəyini mənəvi acların qarşısında üryan etsin… Rus həyatından yox olmuş həqiqəti geri qaytarmaq bizim yazıçı borcumuz, yazıçı işimizdir".

Bu mənada Əli İldırımoğlu haradasa konservator yazıçıdır. O, xalqının, millətinin əlindən alınmış, qəsdən unutdurulmuş əxlaqi-mənəvi dəyərlərin - Azərbaycan əxlaqından yox olmış həqiqətin bərpası ilə məşğul olur. Bu cəhətdən "Aqibət" romanında təsvir olunan bir hadisə olduqca səciyyəvidir. Romanda oxumuş, yüksək əxlaqa, düşüncəyə, təmkinə malik kitabxanaçı qız, qənirsiz gözəl Qənirə adlı bir obraz təsvir olunur. Onun danışıq tərzi, rəftarı, ailəsinə - ata-anasına, qardaş-bacılarına münasibəti, valideynlərinin dolanışığı uğrunda hər bir zəhmətə, əzaba qatlaşması, digər mənəvi keyfiyyətləri yazıçı tərəfindən inandırıcı və təsirli lövhələrlə təsvir edilir.

Bu sadə kəndli qızının əxlaqı, mənəviyyatı təzyiqlərə və təqiblərə məruz qalır. Əhvalatlar XX əsrin 30-cu illərində Qalaça adlı bir dağ kəndində baş verir. Yeni qurulmuş bolşevik hökuməti, kollektivləşmə nəticəsində ortaya çıxan kolxoz hərəkatının yaratdığı ağır mühit, "NKVD" basqıları, ümumiyyətlə, bu tarixi mərhələnin bütün hadisələri dağ kəndinin timsalında psixoloji ruhda təzədən canlandırılır və o dövrdə cərəyan edən hadisələrin görünməyən tərəflərinə aydınlıq gətirir, işıq salır.

Kişiliyin, əxlaqın, düzlüyün, qeyrətin, həyat tərzinin fəlsəfəsindən gələn mənəviyyatın qalası olan bu Qalaça kəndi indi Lüt Qasımın tülüngü oğlu Lovğa səftərlərin oylağına çevrilib. Tarix boyu qazanılmış əxlaq və mənəviyyat anlayışları bu Qalaça kəndindən get-gedə qeybə çəkilir. Lüt Qasımın tülüngü oğlu Lovğa Səftər firqəçidir və özgə vəzifədar kişilərin tumarına yatan bacısı Gülpərinin hesabına bu kənddə kolxoz sədri seçilib, hakimi-mütləq olub, erkək kəhərin üstündə kənddə at oynadır…

Bu harınlanmış, at üstündə olan, hakimiyyət kürsüsündə əyləşən, bütün mənəvi cəhətləri ilə də "lütkom" olan sədr Səftər əxlaqsızlığa yuvarlanır və Qənirənin namusuna təcavuz etməyə cəhd göstərir…

Bu epizod ənənəvi romanlarımızdan da bizə tanışdır və ilk baxışda stereotip təsiri bağışlayır… Lakin burada tamamilə orijinal bir cəhət Qənirənin rəftarında, namusunu, əxlaqını saflığa, təmizliyə çıxarmaqdan ötrü canına qəsd etməsində - özünü Dəvəbatan burulğanına qərq etməsində ortaya çıxır.

Əslində, "lütkom" nəslindən olan Səftər ona sadəcə əl atmış, əlbəyaxa olmuşdular. Bunu isə Cahangir kişi qızın imdad harayına gələndə görmüşdü…

Əslində, Qənirə özünü müdafiə edərək ləyaqətini qorumuşdu.

Qənirənin əxlaqi-mənəvi ucalığa yüksəlməsini göstərən bir məqam diqqəti cəlb edir. Bu, onun ölümqabağı keçirdiyi hisslər, daxili sarsıntılar, öz məni ilə apardığı mükalimə, iç dünyasına yönələn monoloqudur: "Adına pis söz çıxan bir qızın Qalaça torpağının üstündə gəzməyə, bu yerlərin saf havasını udub, suyunu içməyə, halal çörəyini kəsməyə, başını qaldırıb insanların üzünə baxmağa haqqı varmı? Yoox, Yooox!"

Bununla da o, özünə ölüm hökmü kəsir. Göründüyü kimi, Qənirə bu daxili monoloqunda doğmalarından da çox kəndini, torpağını, camaatını düşünür və belə dərk edir ki, "it dəymiş ayran" kimi adının murdarlanması kəndi, camaatı, doğma torpağı ləkələyir. Bax, budur onun əxlaqi qənaəti, budur indi bir çoxlarının unutduğu milli-mənəvi, əxlaqi dəyər və bu dəyərin Qənirə obrazında bərpası.

Ümumiyyətlə, Əli İldırımoğlu romançılığında real həyat hadisələri, dərk olunmuş həyatın özü var, şirin bir təhkiyə ilə canlandırılan həyat…

Azərbaycan ədəbi ictimaiyyətinə, ədəbiyyatına, oxucularına təqdim olunan "Aqibət" romanı, əslində, keçən əsrin 30-cu illərində, repressiya dövründə millətin əxlaqına, mənəviyyatına vurulan zərbədən sonra xalqımızın aqibətini əks etdirən və bu günümüzün, çağdaş dövrün bəlalarının köklərini göstərən, müasirliklə yoğrulmuş tarixi əhəmiyyətli bir romandır və onun müəllifi Əli İldırımoğlunun bir nasir kimi yaradıcılıq potensialının tükənməzliyindən xəbər verən qüdrətli bədii faktdır…

Qurban Bayramov

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 16 noyabr.- S.4.