Elmi-nəzəri konfrans

"Hüseyn Cavid və dünya romantizmində Şərq-Qərb təmasları"

Bütün dünyanı əhatə etmiş qloballaşma-kürəsəllik milli bədii düşüncənin müqavimətini artırmaq zərurətini irəli sürüb. Son zamanlar bu istiqamətdə diqqətəlayiq forumlar düzənlənir.

Bu günlərdə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində dünya romantizminin görkəmli nümayəndəsi filosof-şair Hüseyn Cavidin anadan olmasının 130 illik yubileyinə həsr olunmuş beynəlxalq elmi-nəzəri konfrans da bu silsilədə idi. Konfransın plenar iclasını giriş sözü ilə açan ADMİU-nun rektoru, professor Timuçin Əfəndiyev 1982-ci ildə ulu öndər Heydər Əliyev tərəfindən Cavidin nəşinin uzaq Sibirdən gətirilməsi ilə bağlı maraqlı faktları diqqətə çəkdi, ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin dahi Cavidin yubileyi ilə bağlı imzaladığı sərəncamın ədəbi-tarixi əhəmiyyətini qeyd etdi. Ölkə Prezidentinin klassiklərimizin yubileyləri ilə bağlı verdiyi sərəncamlar ədəbiyyat və mədəniyyətin inteqrasiyası prosesində milli özgünlüyün davamlılığını, rəqəmsal dünyaya qarşı humanitar düşüncənin müqavimətini artırmaq kimi tarixi bir missiyaya xidmət etdiyini vurğuladı. O, Cavidin romantik fəlsəfəsindən və səmavi qəhrəman konsepsiyasından danışdı. Mütəfəkkir şair, görkəmli dramaturq Hüseyn Cavid Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində orijinal ədəbi simalardan biri olduğunu, minillik Azərbaycan ədəbiyyatının növbəti inkişaf mərhələsi sayılan XX əsr Azərbaycan romantizminin hamıdan çox Hüseyn Cavidin adı ilə bağlılığını qeyd etdi.

Plenar iclasda oxunmuş "Hüseyn Cavid romantizmində dünya modeli və fəlsəfi pafos" adlı məruzədə (filologiya elmləri doktoru, professor G.Əliyeva-Kəngərli) qeyd olundu ki, XX əsr Azərbaycan romantizmi XIX əsr Avropa romantizmindən fərqli olaraq dini-moralist romantizm deyil, vətəndaş romantizmi idi. Avropada romantizmi bir ədəbi-fəlsəfi cərəyan kimi sentimentalizm hazırlamışdı. Ona görə də Avropa romantizmində emosionallıq, bundan dolayısı dini-moralist istiqamət güclü idi. Vətəndaş idealının tərənnümünə Avropa romantikləri - İngiltərədə Bayron və Şelli, Fransada Viktor Hüqo, Almaniyada çox zəif şəkildə Helderlen çox-çox sonralar gəlib çıxdılar. Azərbaycan romantizmi əslində Avropa romantizminin bitdiyi, tükəndiyi yerdən yenidən başlandı. Bu tamamilə yeni dövrün - tarixdə milli azadlıq hərəkatları epoxasının idealları ilə nəfəs alan romantizm idi. Azərbaycan romantizminin bir fərqli cəhəti də var idi, diqqəti millət, azadlıq və vətən taleyinə yönəltməklə bərabər, həm də özünün insan idealında millilik və ümumbəşəriliyi birləşdirirdi.

Konfransda 70-dən artıq bədii və elmi-nəzəri ədəbiyyatdan ibarət kitab sərgisi nümayiş olunurdu. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin imzaladığı sərəncamdan irəli gələn tədbirlər planına uyğun olaraq konfransda H.Cavidin dünya romantizmində tutduğu mövqe məruzələrin əsas mövzusu olmuşdur. Qeyd olunmuşdur ki, Azərbaycan milli romantizminin poetika və estetikasının təşəkkülü H.Cavidin adıyla bağlıdır, Cavid Şərq-Qərb romantizm ənənələrini yeni bir zirvəyə qaldırmış qüdrətli sənətkardır. Konfransda dünyanın bir çox ölkəsindən mütəxəssislər iştirak edirdi. Onların sırasında ABŞ-ın Masaçuset Amherst Universitetinin tarix fakültəsindən prof. Audrey L.Altstadt, Almaniyanın Berlin şəhərindən Türk-Azərbaycan Ədəbiyyatı və Xalq Bilimi "Muğam" Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru Əbdülqadir İnaltəkin, Özbəkistanın Təsviri İncəsənət Qalereyasının direktor müavini sənətşünaslıq doktoru Kamola Akilova, Özbəkistan-Azərbaycan Dostluq Cəmiyyətinin icraçı direktoru, Nizami Gəncəvi adına Daşkənd Pedaqoji Universitetinin kafedra müdiri, tarix elmləri doktoru Nuriddinov Erkin Zuxriddinoviç, Türkiyənin İzmir şəhərindəki Ege Üniversitetinin Türk Dünyası Araşdırmaları qurumunda dr. Əli Erol, Türkiyənin Balıkesir Universiteti fənn-ədəbiyyat fakültəsinin tarix bölümündən dr. Sebahattin Şimşir, Türkiyənin Abant İzzet Baysal Universitetindən Mələk Şahindokuyucu, Türkiyənin Trabzon şəhərindən Duyğu və Fatma Karahasanoğlu bacıları, Türkiyənin Mərmərə Universiteti Türkiyat Araşdırmaları İnstitutundan yardımçı dr. Mehdi Gəncəli, Türkiyənin Ərdahan Universitetindən yardımçı dr. Sevil Piriyeva, Türkiyənin Nevşəhər Universiteti Sosial Bilimlər İnstitutundan Qəmzə Ağbaş, Namangan Dövlət Universitetinin aspirantı Nigora Ohundedayeva vardı.

Məruzə və çıxışlarda əsas diqqət ümumən romantizmdə Şərq-Qərb təmaslarına ortaq və ayrılan dəyərlərə yönəlmişdi. Bu beynəlxalq konfrans dünyanın H.Cavid haqqında nüfuzlu və möhtəşəm sözü idi. Dünya şöhrətli alimlər belə bir fikir birliyinə gəldilər ki, Hüseyn Cavid sözün həqiqi mənasında novator idi. O, Azərbaycan ədəbiyyatına mənzum faciə janrını gətirdi, mənzum dramaturgiyanın əsasını qoydu. Yüksək romantik pafos bu dramaturgiyanın vüsətini təmin etdi. İlahi eşqi ("Şeyx Sənan") tərənnüm edən, insan qəlbini İblis pəncəsindən xilas etmək üçün çarpışan ("İblis") şairin qəhrəmanı adi dildə sakit və təmkinli üslubda danışa bilməzdi. Bunun üçün xəyalı səmalara qaldıra bilən romantik poeziya, yüksək pafos və qanadlı patetika lazım idi və H.Cavid bunu yaratdı, qəhrəmanlarına səhnədən səmaya uçmaq üçün imkan verdi. XX əsrin 20-ci illərini yeni proletar ədəbiyyatı vintçiyi, təkərciyi tərənnüm etdiyi bir dövrdə, ədəbiyyatın Lenindən və Stalindən böyük adam tanımadığı bir dövrdə səhnəyə türkün böyük oğlu Əmir Teymuru, ulu peyğəmbər Məhəmməd Əleyhissəlamı, filosof-şair Ömər Xəyyamı çıxardı. Bu, böyük cəsarət, yenilməz iradə, möhtəşəm tarixi uzaqgörənlik idi. Bu, eyni zamanda H.Cavid romantizminin türkçülüklə bağlılığından irəli gəlirdi.

Almaniyalı alim Əbdülqadir İnaltəkin H. Cavid yaradıcılığını dahi Füzuli ilə bağlantılar kontekstində sufizmin əsas mövzusu olan ilahi eşqlə ilgili təhlilə çəkdi. Bu çox orijinal yanaşma təkçə Hüseyn Cavid yaradıcılığının sufizimlə əlaqələrini deyil, həm də mübahisəli bir problemin - Füzuli yaradıcılığında sufizmin təsdiqi kimi maraq doğurdu. Füzuli Leylini yaratdığı kimi, Cavid də ülvi bəşər övladı olan Xumarı ilahi hüsnün, ilahi eşqin daşıyıcısı kimi yaradır və onun Şeyx Sənanla əl-ələ tutub haqqa doğru uçuşunu mayasında ilahi səadət olan nurlu faciə kimi yaradır. Sənan və Xumar insanları bir-birindən ayıran uçurum dərələri öz ölümləri ilə birləşdirməyə, insanlığın Tanrıya yetmək üçün körpü rolu oynaya bilirlər. Beləliklə, də H.Cavid öz yaradıcılığında yerləri və göyləri birləşdirməyə nail olur.

Beynəlxalq konfrans təkcə dünya ədəbiyyatşünaslığının ayrı-ayrı nailiyyətlərini deyil, həm də çağdaş Azərbaycan filoloji fikrinin səviyyəsini əks etdirdi.

Diqqət çəkən çıxışlardan biri də professor Əli Erolun "Şeyx Sənan" adlı məruzəsi oldu . "Otuz yaşlı, sağlam ruhlu böyük din-iman sahibi, nüfuzlu bir şeyx, şeyxlərin rəhbəri vaxt gəlir ki, xəyalət aləmində bir gavur qızını, xristian imanlı gürcü qızı Xumarı görür və şaşırır. Xumar ona nəinki ülviyyət rəmzi olan Zəhranı və bütün dünyanı, dinü-imanı, ərşü-əlanı unutdurur. Bəlkə Şeyxin əqidəsi möhkəm deyil? Yox, o, dini sevən və onun fəlsəfi mahiyyətini külli-aləmə bəyan edən bir mübəlliğdir. Şeyx Sənan Xumara qovuşmaqdan ötrü qarşısına qoyulan bütün şərtləri qəbul edir: dini-imanı atır, şeyxlərdən ayrılır, boynundan xaç asır, şərab içir, iki il donuz otarır, yalnız bir şərti - Quranı yandırmaq təklifini qəbul etmir. Bütün bunlar Şeyx Sənanı romantik bir sevgi qəhrəmanından çox, ilahi eşq sahibi, sufi-mistik filosof kimi səciyyələndirir. Artıq onun üçün dinlərin, məscid və kilsənin, məscid və meyxanənin heç bir fərqi yoxdur" - deyən professor "Şeyx Sənan" həqiqətən də H.Cavidin "hüsni-xuda şairi" olduğunu təsdiq edən möhtəşəm sənət əsəri olduğunu vurğuladı.

Həqiqətən dünya romantik ədəbiyyatının bədii incisi olan "Şeyx Sənan" əsəri romantik faciə olmaqla bərabər, eyni zamanda sufizmi səhnəyə gətirən ilk dram əsəridir, müəllif bu əsərlə ilk mənzum tarixi faciənin, poetik teatrın, həm də sufi-mistik teatrın əsasını qoymuşdur.

Romantizm nəzəriyyəsi kontekstində cavidşünaslıq elminin müasir nailiyyətlərini ortaya qoyan bu beynəlxalq konfrans xalqlar arasında ədəbi-nəzəri münasibətlərin də maraqlı bir düzəni kimi dəyərləndirilə bilər.

Şərq-Qərb təmasları zaman-zaman gündəmə gəlib və bu gün də aktualdır.

Böyük romantik şair və filosof Hüseyn Cavidə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans bunu bir daha sübut etdi.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 16 noyabr.- S.6.