"Erməni tarixçiləri də etiraf etmişlər ki, onlar Cənubi Qafqaza gəlmədirlər"

Bakı Dövlət Universitetinin kafedra müdiri professor Anar İsgəndərlinin tədqiqat sahəsinə XIX-XX əsrlərdə Osmanlı və Cənubi Qafqazda erməni-türk və azərbaycanlı-erməni münasibətlərinin tarixşünaslığı daxildir. Onun tədqiqatlarında erməni hərbi birləşmələrinin azərbaycanlı əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımlar sovet, vətən, mühacir və Qərb müəlliflərinin əsərləri əsasında araşdırılmışdır. Bu günlərdə tarix elmləri doktoru A.İsgəndərliyə müraciət edərək xüsusilə indi aktual olan bir sıra məsələlərə münasibət bildirməsini xahiş etdik.

- Anar müəllim, Cənubi Qafqazda türk-müsəlmən əhalisinin, yəni azərbaycanlıların hələ eramızdan çox-çox əvvəllər məskunlaşması tarixi faktlarla sübut olunmuşdur və bu məsələdə heç bir şəkk-şübhə ola bilməz. Sizin yaxın vaxtlarda işıq üzü görmüş "Azərbaycan həqiqətləri: 1918-1920" kitabınız da bu bölgənin tarixinin obyektiv şəkildə öyrənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

- Qeyd etdiyiniz kitabın başlıca məziyyəti onun yazılmasında Qərb, rus, türk və Azərbaycan dillərində olan müxtəlif mənbələrə istinad olunmasıdır ki, həmin mənbələrin də böyük bir qismi elmi dövriyyəyə ilk dəfə cəlb edilmişdir. Ümumiyyətlə, tarixən Cənubi Qafqazda məskunlaşan azərbaycanlılar həmişə qonşu xalqlarla xeyirxah münasibətləri ilə diqqəti cəlb etmişlər. Eramızdan əvvəl III minilliyin ortalarında Azərbaycanın kuti, turukki və lullibi tayfaları Şərq ölkələri ilə, o cümlədən qonşuları Mesopotamiya ilə ticarət əlaqələri yaratmışdılar. Akkad, Şumer şəhər dövlətləri ilə qurulan münasibətlər bu ərazidə yaşayan xalqların tarixində böyük iz buraxmışdır. Eramızdan əvvəl IX əsrdə Azərbaycan ərazisində qədim Manna dövləti yarandı və bu dövlət dünya tarixinə Azərbaycanın ən qədim dövlətlərindən biri kimi daxil olmuşdur. Bu dövlət qonşuları Midiya, Assuriya və Urartudan fərqli olaraq heç bir qonşu dövlətin torpağına göz dikməmişdi. Eramızdan əvvəl VII əsrdə isə kimmer, skif və sak tayfalarının bu ərazidə məskunlaşması türkdilli tayfaların mövqeyini daha da möhkəmləndirdi.

- Bəs ermənilərin tarixən Cənubi Qafqazda yaşamaları ilə bağlı iddiaları barədə nə deyə bilərsiniz?

- Erməni ideoloqları iddia edirlər ki, guya dünyanın yaranışı onların adı ilə bağlıdır. Bu iddianın tərəfdarları tarixi həqiqətlərdən daha çox rəvayətlərə üstünlük verirlər. Ermənilərlə bağlı yazılan həqiqətlər isə başqa şey deyir. "Tarixin atası" adlandırılan Herodot yazır: "Fərat çayının yuxarı axarlarındakı ərazilərdə köçəri erməni tayfaları yaşayırdı." Tarixçi Tatsit yazır: "Xəzərsahili xalqlar - hunlar, albanlar, kadusilər və başqalarının aralarında erməni adına rast gəlmədim." Rus tarixçisi Dyakonov belə yazır: "Erməni etnosu Qafqazın hüdudlarından kənarda formalaşıb." Erməni tarixçisi Pastermasyan isə yazır: "Ermənilər eramızdan əvvəl VII-VI əsrlərdə Qərbdən Şərqə gəlmişlər." Bir sıra erməni müəllifləri qədim erməni tayfalarının eradan əvvəl II minilliyin ortalarında Balkan yarımadasında frakiyada Hind-Avropa dil ailəsinə mənsub digər etnoslarla birlikdə yaşadıqlarını qeyd edirlər. Eradan əvvəl I minilliyin ilk əsrlərində erməni tayfaları Kiçik Asiyanın şərqinə doğru köçməyi davam etdirmiş, Dəclə və Fərat çaylarının yuxarı axarları boyunda məskunlaşmağa başlamış, daha sonra isə Van gölü hövzəsinə yayılmışlar.

Ümumiyyətlə, ermənilərin qədim tarixi ilə bağlı dəqiq mənbələr yoxdur. Məlum olan odur ki, uzun əsrlər boyu ermənilər Roma, İran-Sasani və Bizans imperiyalarının vassallığında olmuşlar. Bir sözlə, erməni tarixçilərinin ermənilərin yaranışı və onların Cənubi Qafqazda formalaşması ilə bağlı yazdıqları uydurmalar o qədər çoxdur ki, bunların təhlilinə heç bir lüzum yoxdur.

Ermənilərin Cənubi Qafqaz torpaqlarında yaşaması ilə bağlı iddiaların heç bir elmi əsası yoxdur. Fakt və hüquqi sənəd kimi 1805-ci il mayın 14-də Rusiya dövləti ilə Qarabağ xanlığı arasında bağlanmış Kürəkçay müqaviləsinə nəzər yetirmək kifayətdir. 11 maddədən ibarət olan həmin müqavilənin heç bir bəndində ermənilərlə bağlı bir cümlə belə yazılmayıb. Əgər bu torpaqlar ermənilərə məxsus idisə, ermənilərin himayəçisi olan Rusiya dövləti nə üçün onların adını bir dəfə də olsun bu müqavilədə xatırlamır. Əksinə, müqavilənin birinci bəndində birmənalı olaraq belə qeyd olunur: "Biz, yəni Şuşalı və Qarabağlı İbrahim xan və bütün Rusiya qoşunlarının infanteriya generalı, Qafqaz müfəttişliyinin infanteriya müfəttişi knyaz Pavel Sisianov, olduqca mərhəmətli, böyük imperator Əlahəzrət Aleksandr Pavloviçin verdiyi tam səlahiyyət və ixtiyarla Allahın köməyi ilə Şuşalı və Qarabağlı İbrahim xanın bütün ailəsi, nəsli və ölkəsi ilə bütün Rusiya imperiyasının və indi bəxtiyarlıqla hökmranlıq edən böyük Aleksandr Pavloviç və onun yüksək varislərinin əbədi təbəəliyini qəbul etməsi məsələsinə başlayaraq aşağıdakı şərtləri bağladıq, qərara aldıq və imzaladıq."

Müqavilədən də göründüyü kimi, bu sənəd Azərbaycanın Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanla bağlanmış və müqavilənin bütün maddələrində bu torpaqların Azərbaycana məxsus olması təsdiq olunur. Yəni Kürəkçay müqaviləsinə əsasən Qarabağ xanlığı məhz müsəlman - Azərbaycan torpağı kimi Rusiyaya ilhaq olundu. Tarixi reallığı əks etdirən Kürəkçay müqaviləsi eyni zamanda Qarabağın, o cümlədən də bu diyarın dağlıq hissəsinin Azərbaycan xalqına məxsus olduğunu sübut edən ən mötəbər sənəddir.

Erməni tarixçisi V.Parsamyan yazır: "Bu, inkaredilməz bir faktdır ki, Cənubi Qafqazın Rusiya imperiyasına birləşdirildiyi dövrə kimi ermənilər bu ərazidə cəm halında yaşamamışlar. Rusiyaya birləşəndən sonra Ermənistan adlandırılan ərazidə əhalinin 33,8 faizini ermənilər, 49,7 faizini isə müsəlmanlar (azərbaycanlılar) təşkil edirdilər."

- Bir faktı da qeyd etməliyik ki, 1988-ci ildə açıq müstəviyə keçən Ermənistan-Azərbaycan müharibəsinə qədər erməni tarixçiləri özləri də etiraf edirdilər ki, onlar Cənubi Qafqaza gəlmədirlər.

- Bəli, tamamilə doğru buyurursunuz. Ancaq Sovet dövründə ermənilərlə bağlı bütün mənbələr "Xarici ölkələrin qaynaqları Ermənistan və ermənilər haqqında" adı altında erməni dilində nəşr edildi. Erməni tarixçiləri ən qədim erməni tayfalarının eradan əvvəl II minilliyin ortalarında Balkan yarımadasında, frakiyada digər etnoslarla birlikdə yaşadıqlarını qeyd etmişlər. Eradan əvvəl XIII-XII əsrlərdə xalqların növbəti köçü zamanı erməni tayfaları da Kiçik Asiyanın mərkəzinə, daha sonra isə yarımadanın şərq hissəsinə tərəf hərəkət etmişlər. Eradan əvvəl I minilliyin ilk əsrlərində erməni tayfaları Kiçik Asiyanın şərqinə doğru köçlərini davam etdirmiş, Dəclə və Fərat çaylarının yuxarı axarları boyunda məskunlaşmışdılar.

Görkəmli amerikalı tarixçi, mənşəcə erməni Ronald Syuni "Erməni xalqı: qədim dövrdən bu günə kimi" adlı əsərində yazır ki, tarixi Ermənistan adlanan ərazilərə ermənilər 2600 il bundan əvvəl gəlmişlər. Gəlmə ermənilər burada daha öncədən yaşayan Urartu əhalisini məhv etmişlər. Ronald Syuni həmçinin qeyd edir ki, Dağlıq Qarabağ qədim albanların tarixi torpağıdır, qədim albanlar isə azərbaycanlıların əcdadlarıdır.

1441-ci ildə Qaraqoyunlu hökmdarı Cahan şahın icazəsi ilə erməni katolikosluğunun mərkəzi Kilikiyanın mərkəz şəhəri olan Sisdən İrəvan bölgəsinə - Üçkilsəyə (Eçmiədzinə) köçürüldü. Bu faktı ən fanatik erməni tarixçiləri də təsdiq etmək məcburiyyətində qalıblar. Hətta ortodoksal erməni kilsəsinin İrəvan bölgəsinə, bir sözlə, Üçkilsəyə köçürülməsinin 570 illiyinin dövlət səviyyəsində qeyd olunması da məlumdur.

Dini mərkəzin Üçkilsəyə köçürülməsi İrəvan bölgəsində erməni təsirinin güclənməsinə səbəb oldu. XVIII əsrin ikinci yarısında erməni katolikosu vəzifəsini icra etmiş irəvanlı Simeon bununla bağlı yazdığı əsərində qeyd edirdi ki, 1429-cu ildə katolikosluğun baş yepiskopu Sumbatın oğlu Qriqor İrəvan əmiri Rüstəmə məxsus Valarşabad kəndini satın alaraq erməni kilsəsinə bağışladı. Bu alış-veriş erməni katolikosluğunun mərkəzinin İrəvan bölgəsinə köçürülməsinə imkan verdi. Katolikosluğun mərkəzi Eçmiədzinə köçürüldükdən sonra erməni kilsə xadimləri yeni torpaq sahələri almağa başladılar. Katolikos Makulu Qriqor İrəvan əmiri Rüstəmdən 7 kəndin torpağını 90 min dinara alıb Eçmiədzin kilsəsinin vəqfinə çevirmişdi. İrəvanlı Simeonun yazdığına görə, 1443-cü ildə katolikos Qriqor Cahan şahın icazəsi ilə əmir Səədin oğlu Pir Hüseynə məxsus Üçkilsə kəndinin torpaqlarını satın alaraq Eçmiədzin kilsəsinə vəqf olaraq bağışlamışdı.

Alqı-satqı sənədlərində adları çəkilən yaşayış məntəqələrinin və yer adlarının əksəriyyəti, o cümlədən Molla Dursun, Qarakit, Şorlu, Kültəpə, Əlibəyli, Kasax çayı, Bəzirqan yolu və s. Azərbaycana məxsus olan yer adlarıdır. Bu faktlar XV əsrin birinci yarısına kimi İrəvan bölgəsindəki torpaqların azərbaycanlılara məxsus olduğu bir daha təsdiq olunur.

- Tarixən Qafqazda əmin-amanlığın tərəfdarı və Qafqaz evinin yaradılmasının təşəbbüskarı olan azərbaycanlılardan fərqli olaraq ermənilər nəyə nail olmaq istəyirlər?

- Məlumdur ki, Cənubi Qafqazda sülh və əmin-amanlığın tərəfdarı kimi çıxış edən müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurucuları nə qədər çətin olsa da 1918-ci ildə keçmiş İrəvan xanlığının paytaxtı İrəvan şəhərini ermənilərə güzəştə getdilər. Hətta təşkil olunmuş ilk Azərbaycan parlamentində ermənilərə 21 yer ayırdılar. Həmin güzəştlərdən şirniklənən ermənilər Sovet Rusiyasının yaxından köməkliyi ilə Azərbaycanın Zəngəzur qəzasına sahib oldular və daha sonra isə Dağlıq Qarabağın və s. torpaqların verilməsi ilə bağlı ədalətsiz ərazi iddialarına başladılar.

XX əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində erməni ideoloqları türksüz Ermənistan yaratmaq üçün sovet rəhbərliyinin köməkliyi ilə Qərbi Azərbaycanda yaşayan minlərlə azərbaycanlının öz dədə-baba torpaqlarından deportasiya olunmasına nail oldular. 80-ci illərin sonu və 90-cı illərin əvvəllərində tarixən bu ərazidə yaşayan bütün azərbaycanlılar qovularaq qaçqınlıq həyatını yaşamağa məcbur edildilər. Hələ bu azmış kimi erməni silahlı birləşmələri tərəfindən Azərbaycan Respublikası ərazisinin 20 faizi işğal edilmiş və bir milyon insan məcburi qaçqına çevrilmişdir.

- XIX əsrin ortalarından bu ərazidə məskunlaşmağa başlayan ermənilər Cənubi Qafqaza qırğın, milli və dini ayrı-seçkilik, düşmənçilik hissləri gətirdilər. Bu siyasət indi də davam edir.

- XX əsr dünyanın müxtəlif ölkələrində baş verən çoxsaylı faciələrlə yadda qaldı. 1992-ci ilin fevralında erməni hərbi birləşmələrinin Xocalıda dinc azərbaycanlı əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi soyqırım əsrin ən böyük faciələrindən birinə çevrildi. Erməni hərbi birləşmələri 366-cı rus alayının köməyindən istifadə edərək fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Xocalı şəhərini işğal etdilər. Xocalı faciəsi zamanı 613 nəfər, o cümlədən 106 qadın və 23 körpə qətlə yetirildi, 487 nəfər əlil oldu, 1275 nəfər əsər alındı, 150 nəfər isə itkin düşdü.

1992-ci il mayın 8-9-da Şuşa şəhəri, mayın 16-18-də Laçın rayonu, 1993-cü il aprelin 1-3-də Kəlbəcər rayonu, iyunun 26-28-də Ağdərə rayonu, iyulun 23-24-də Ağdam şəhəri, avqustun 23-də Füzuli şəhəri və kəndləri, avqustun 24-də Cəbrayıl şəhəri və kəndləri, avqustun 31-də Qubadlı rayon mərkəzi və onun kəndləri, oktyabrın 30-da Zəngilan rayon mərkəzi və onun kəndləri, noyabrın 12-də Horadiz şəhəri işğal edildi.

1988-1993-cü illərdə Ermənistanın Azərbaycana hərbi təcavüzü nəticəsində Ermənistanda yaşayan 250 min azərbaycanlı, habelə Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərindən 760 min azərbaycanlı öz dədə-baba torpaqlarından qovuldu. Azərbaycanlı qaçqınların sayı 1 milyon 10 min nəfərə çatdı. Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü nəticəsində Azərbaycan tərəfinə dəyən maddi ziyanın həcmi 60 milyard ABŞ dolları həcmində qiymətləndirilir. 1988-1994-cü illərdə Ermənistanın Azərbaycana hərbi təcavüzü nəticəsində 20 min insan həlak olmuş, 50 mindən artıq insan isə yaralanmış və ya şikəst olmuşdur.

1994-cü il mayın 12-də Azərbaycanla Ermənistan arasında atəşkəsin elan olunmasından sonra 5500-dən artıq hərbçi və dinc sakin erməni silahlıları tərəfindən qətlə yetirilmişdir.

20 ilə yaxındır ki, Azərbaycan hakimiyyəti erməni hərbi birləşmələri tərəfindən işğal olunmuş torpaqlarımızın geri qaytarılması üçün danışıqlar aparır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Təhlükəsizlik Şurasının ermənilərin işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarından çıxarılması ilə bağlı dörd qətnaməsi (822, 853, 874 və 884 nömrəli) mövcuddur, amma bu günədək onların bir nəticəsi yoxdur.

- Anar müəllim, bu gün də Cənubi Qafqazda sakitlik yoxdur. Bu sakitliyi pozan qüvvələrin kimliyi və onlara havadarlıq edənlər də məlumdur.

- Bəli, Cənubi Qafqazda silah gücünə özgə torpaqlarını işğal edən və bir milyon insanı qaçqınlıq həyatı yaşamağa məcbur edən qüvvələr də məlumdur. Məlum olmayan və narahatçılıq doğuran odur ki, işğalçı siyasət həyata keçirən bu qüvvələr böyük dövlətlər tərəfindən müdafiə olunurlar.

Dünya bu gün terrora qarşı mübarizə aparır və bu mübarizədə hər bir sülhsevər xalqın iştirakına böyük ehtiyac vardır. Mərhum Avstriya tarixçisi Erix Fayql yazırdı ki, görəsən, mənim türkiyəli dostum erməni terrorçusunun gülləsinə tuş gəlməsəydi, mən bu həqiqətləri qələmə almağa cəhd edərdimmi? Bəli, Erix Fayql milli və dini fərqləri nəzərə almadan türklər və ermənilər arasında mövcud olan münasibətlərə aydınlıq gətirdi. Yazdığı əsərində obyektiv mövqe nümayiş etdirdiyinə görə yəqin ki, ruhu həmişə şad olacaq.

Amerikalı tədqiqatçı T.Svyatoxovski yazır ki, XIX əsrin sonlarında erməni millətçiləri "Hnçaq" və "Daşnaksütyun" kimi terrorçu təşkilatlar yaradanda bu təşkilatların kimə qarşı cəbhə açacağı və kimdən yardım alacağı da aydın idi. Həm də bu təşkilatlar məqsədlərinə çatmaq üçün hansı vasitələrdən istifadə edəcəklərini də gizlətmirdilər. Ancaq müsəlmanlar, yəni azərbaycanlılar XX əsrin əvvəllərində "Hümmət" adlı bir təşkilatı yaratmaqla kifayətləndilər. Təşkilatın məqsədi daha çox arzuya oxşayırdı: dünya müsəlmanlarının həmrəyliyinə nail olmaq. Bu həmrəyliyə nail olmaqdan ötrü başqa xalqlar hədələnmir və onların torpaqları gözaltına alınmırdı.

XIX əsrin ortalarında Türkiyədə səfərdə olan alman səyyahı Alfred Kyorts "Anadolu eskizlərində" öz fikirlərini kiminsə təzyiqi altında yazmamışdı. Ən əsası ona görə ki, bu əsər Almaniyada çap olunmuşdu. Alfred Kyorts yazırdı ki, erməni ziyalıları çoxdan başa düşürlər ki, onların tayfaları hər yerdə pis ad qazanıblar. Ermənilər öz müsəlman qonşularının hesabına varlanmağı naqis iş hesab etmirlər, həm də xristian adı onlara xeyir gətirir.

Tanınmış rus tarixçisi V.Veliçko yazırdı ki, ermənilərin yazılı tarixi dürüst olmasa da, heç bir tarixçiyə tanış olmayan "böyük adlarla" onu doldurur və bəzən də mənşəyi şübhə doğuran adamlar şişirdilmiş halda təsvir olunurlar. Sərhədləri daim dəyişkən bir ölkə olan Ermənistanın şübhə doğuran hökmdarları həmişə qonşu padşahlardan asılı vəziyyətdə qalıblar və onları satmaqla məşğul olublar.

XIX əsrin görkəmli gürcü publisisti İ.Çavçavadze qeyd edirdi ki, qoy qadir Allah onlara (ermənilərə) qüvvət, hamısına birləşmək bacarığı versin. Lakin heç kimə kələk gəlməsinlər, bizim adımızı alçatmaqla özlərini tərifləyib göyə qaldırmağa və şöhrətləndirməyə cəhd göstərməsinlər. Biz sizə sığınacaq verdik, sizi saxladıq və sizinlə qardaşlaşdıq. Bizimlə öz evimizdə düşmən kimi rəftar etməyin. Evində yaşayan düşmənin olunca, yolda uzanan şirin olsa daha yaxşıdır.

Burada bir tarixçi olaraq onu da qeyd etmək istəyirəm ki, Cənubi Qafqazda türk-müsəlman əhalisinə qarşı həyata keçirilən qırğınlar və region əhalisinin başına gətirilən müsibətlər ardıcıl olaraq araşdırılmalı və yeni-yeni məlumatlar geniş ictimaiyyətə çatdırılmalıdır. Bu qırğınların törədilməsində başlıca məqsəd isə heç şübhəsiz, ermənilərin tədricən böyük dövlətlərin himayəsi altında bu bölgəyə köçürülməsi olmuşdur. Bütün bunlar da bir daha ermənilərin bu regionda gəlmə olduqlarını təsdiq edir.

Müsahibəni qələmə aldı: Ələsgər Behbudlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 16 noyabr.- S.7.