Əqidə qardaşları

Dünyaya gəlişinin 90 illiyini xatirəsinə dərin hörmətlə qeyd etdiyimiz ölməz bəstəkarımız Fikrət Əmirov təqribən yarım əsr bundan əvvəl (1965-ci il) böyük müəllimi dahi Üzeyir Hacıbəyli və onun unudulmaz əqidə qardaşı barədə yazdığı bu məqaləsinin bir yerində deyir: “Üzeyir Hacıbəylidən və Müslüm Maqomayevdən bizi illər ayırmışdır. Lakin hər iki sənətkarımızı biz həmişə sonsuz ehtiramla yad edəcəyik. Xalqımızın Üzeyir kimi, Müslüm kimi oğullarını bizdən cismən ayıran gündən nə qədər uzaqlaşırıqsa, onlar bizim qəlbimizə bir o qədər yaxınlaşırlar. Çünki onlar öz sənətləri ilə əbədiyyət qazanıblar.”

Eyni sözləri ölməz bəstəkarımız Fikrət Əmirovun özünə də tamamilə aid etmək mümkündür.

Hər xalq öz tarixinin gözəl səhifələri ilə, bəşər mədəniyyəti xəzinəsinə bəxş etdiyi incilər, hədiyyələr və böyük şəxsiyyətlərlə qanuni olaraq fəxr edir.

Azərbaycan xalqının belə oğulları arasında böyük bəstəkar və mütəfəkkir Üzeyir Hacıbəyli və musiqimizin görkəmli xadimi Müslüm Maqomayev xüsusi yer tuturlar.

Qədim dünyanın böyük şeir dühası Homer musiqinin insan mənəviyyatına xeyirxah təsirindən bəhs edərkən demişdir: "Mən insanların vaxtlarını ən mənalı keçirmələrini onda görərəm ki, bütün ariflər, mənsəb və rütbələrindən asılı olmayaraq, sıra ilə əyləşib, böyük bir ehtiram və diqqətlə öz müğənnilərinə, bəstəkarlarına qulaq assınlar".

Biz bu gün fəxr edirik ki, bir zaman Homerin həsrət çəkdiyi bir cəmiyyətin, yüksək sənət aşiqi olan bir cəmiyyətin övladlarıyıq. Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayev isə bu cəmiyyətin, bu xalqın hörmətini qazanmış qüdrətli nəğməkarlarımızdır.

***

Azərbaycan professional bəstəkar yaradıcılığının əsası muğam operalarının və musiqili komediyaların yaradılması ilə qoyuldu. Bu, tarixən qanunauyğun bir hadisə idi: çünki xalq musiqi təfəkkürünün ən geniş yayılmış formalarından sayılan muğam canlı poetik söz və səhnə hərəkətləri ilə üzvi vəhdətdə olaraq Azərbaycan xalqının həmin dövr milli şüurunun ayılmasında professional musiqi yaradıcılığının digər "xüsusi" janrlarına nisbətən xeyli dərəcədə böyük rol oynayır. Azərbaycan musiqi sənəti üçün yeni olan muğam operası möhkəm kök salmış milli musiqi ənənələri, yaradıcılığı və ifaçılığı əsasında meydana çıxdı.

Təsadüfi deyil ki, ilk Azərbaycan muğam operası "Leyli və Məcnun"un müvəffəqiyyətini müəllif özü belə izah edirdi: "Azərbaycan xalqı özünün, Azərbaycan operasının səhnədə görünməsini artıq arzulayırdı".

Beləliklə, musiqi teatrının yaranması tarixən şərtlənmişdi: onun təşəkkülünün ilk dövründə xalq musiqi nümunələrindən - muğamlardan, muğamların emosional keyfiyyətlərindən faydalanmaq opera dramaturgiyası baxımından da təbii idi. Xalq musiqisinin zənginliyi, forma və janrının rəngarəngliyi professional musiqi sənətinin digər sahələrinin də yaranması və inkişafı üçün əlverişli zəmin oldu. Ona görədir ki, böyük simfonik işlənmə potensialına malik muğamların müxtəlif formaları yaradıcılıq süzgəcindən keçirilməsini gözləyirdi. Diqqətəlayiq hadisədir ki, Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin banisi Ü.Hacıbəyli, onun ardınca M.Maqomayev, Z.Hacıbəyli və M.C.Əmirov inqilaba qədərki yaradıcılıq təcrübələrində bu zəmindən imkan daxilində faydalanırdılar.

Qeyd etmək lazımdır ki, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəlində Azərbaycan mədəniyyətinin inkişafı, ictimai-siyasi fikri ədəbiyyat və incəsənət nümayəndələrimizin Rusiyanın böyük mütərəqqi xadimləri ilə möhkəm yaxınlığı şəraitində baş vermişdir. O dövr Azərbaycan mədəniyyətinin görkəmli simalarından M.Ş.Vazeh, M.F.Axundzadə, A.A.Bakıxanov, H.B.Zərdabi, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə və bir çox başqalarının yaradıcılığına rus ədəbi-ictimai fikrinin Gertsen, Çernışevski, Belinski və Dobrolyubov kimi qüdrətli qələm sahiblərinin xeyirxah təsiri ciddi əhəmiyyətə malik olmuşdur. Azərbaycan və gürcü... yazıçılarından Axundzadə, Bakıxanov, Çavçavadze və Orbeliani arasındakı möhkəm bağlılığı da xüsusi xatırlatmaq gərəkdir.

Bu dövr Azərbaycan musiqi həyatı müəyyən müsbət hadisələrlə xarakterizə olunur. Bir sıra şəhərlərdə musiqi salonları və dərnəkləri meydana çıxır ki, bunlar maarifçilik işləri ilə seçilir. Görkəmli dramaturqumuz Ə.Haqverdiyevin başçılıq etdiyi Şuşa həvəskar teatr truppasının təcrübəsi bu cəhətdən diqqətə layiqdir. Söhbət Füzulinin "Leyli və Məcnun" ("Məcnun Leylinin qəbri üstündə" səhnəsi, 1887-1888-ci illərdə göstərilmişdir), Nəvainin "Fərhad və Şirin" poemalarından musiqili səhnələrin ifasından gedir.

Azərbaycanda xalq musiqisindən ibarət ilk kütləvi konsertlərin təşkili təşəbbüsü də (1901-ciil) Şuşa musiqi dairəsinə mənsubdur.

Opera sənətimizin banisi olan Üzeyir Hacıbəylinin həyat və yaradıcılığı xalqımızın inkişaf tarixinin ictimai dəyişikliklərlə zəngin dövrünə təsadüf edir. 1905-ci il inqilabı dövründə proletar Bakısının tarixə yazdığı şanlı qəhrəmanlıq səhifələri xalqımızın ictimai şüurunda böyük bir dönüşün təkanı oldu. O vaxt Üzeyirin müəllimlik etdiyi Bibiheybət mədənlərindəki barrikadaların şöhrəti nəinki Qafqaza və Rusiyaya, eləcə də Şərqin bir çox ölkələrinə yayılmışdı. Həmin dövr Cəlil Məmmədquluzadə ("Molla Nəsrəddin"), Mirzə Ələkbər Sabir, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Abbas Səhhət, Firidun bəy Köçərli, Abdulla Şaiq, Süleyman Sani Axundov, Məmməd Səid Ordubadi kimi geniş dünyagörüşlü, demokratik əhval-ruhiyyəli maarifpərvər ziyalılar dəstəsini yetirdi. Gənc Üzeyir də zülm və əsarətin, cəhalət və nadanlığın bünövrəsinə Fərhad kimi külüng vuran qəhrəman oğullar sırasında idi. O, əsrin mübarizə meydanına həm böyük bir bəstəkar, həm də istedadlı bir yazıçı kimi atıldı.

1908-ci ildə Bakı şəhərində ilk Azərbaycan operası - Üzeyir Hacıbəylinin "Leyli və Məcnun"u tamaşaya qoyuldu. Bu əsərdə müəllif azad fikir, azad məhəbbət uğrunda faciələr yaşayan bəşəriyyətin, o cümlədən doğma Azərbaycan xalqının əsrlərcə sürən mənəvi məhkumluğunu musiqi dili ilə açıb söylədi. Bəstəkar milli musiqi folklorumuzdan elə qiymətli bir sənət nümunəsi yaratdı ki, o hələ də öz parlaqlığını itirməyib. Çünki burada Füzuli şeirilə Üzeyir musiqisi, başlanğıcını xalq dühasının bitib-tükənməyən qaynaqlarından alan iki nəhəng axın birləşmişdir. "Leyli və Məcnun" muğam operası musiqi sənətində yeni bir janrın yarandığını elan etdi. Musiqi sənətinin bu yeni növünü... bəzilərinin düşməncəsinə qarşılanmasına baxmayaraq, xalq öz sözünü dedi, minlərlə qabarlı əl öz bəstəkarını alqışladı. Çünki doğma təranələr - heyratılar, şikəstələr, bayatılar qədər şirin gələn bu opera onun ürəyindən xəbər verirdi. Bəstəkar sənət meydanında tək qalmadı. Üzeyir musiqisinin coşqun ümmanına yeni çaylar, yeni çeşmələr qoşuldu. Azərbaycan milli musiqisinin tərəqqisi uğrunda onunla birlikdə fədakarlıq göstərən başqa sənətkarlar meydana çıxdı. Onlar xalq mənəviyyatına bağlı, melodik zənginliyinə görə milli musiqimizlə səsləşən ölməz əsərlər yaradır, musiqidə yeni cığırlar açırdılar. Bu sənət fədailərindən ən görkəmlisi Üzeyir Hacıbəylinin yaxın dostu və silahdaşı Müslüm Maqomayev idi.

İki sənətkar, iki dost çiyin-çiyinə addımlayır, Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin təməl daşlarını qoyurdular.

Onların keçdiyi yola nəzər saldıqda bəzən adama elə gəlir ki, tale özü bu tarixi dostluğa, bu misilsiz əməkdaşlığa şərait yaradırmış.

Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayev eyni ildə, eyni ayda, eyni gündə anadan olublar. Hələ uşaq yaşlarından musiqiyə böyük həvəs göstərmiş, eyni seminariyanı bitirmiş, sonra müəllimlik etmişlər. Daha sonralar isə uzun müddət professional musiqimizin bütün ağırlığını qibtəyə layiq bir təvazökarlıqla öz qüdrətli çiyinlərində daşımışlar.

Üzeyir Hacıbəyli dedikdə gözlərimiz qarşısında təkcə böyük sənətkar deyil, eyni zamanda həssas və qayğıkeş müəllim, yazıçı, alim və ictimai xadim canlanır.

Üzeyir Hacıbəyli xalqını əsl oğul məhəbbəti ilə ürəkdən sevirdi. Bu ülvi məhəbbət onun musiqi əsərlərində, ictimai, elmi və ədəbi fəaliyyətində əsas yer tutur. Biz bu məhəbbəti Müslüm Maqomayevin də musiqisində, ictimai və pedaqoji fəaliyyətində aydın görürük.

Müslüm Maqomayev Üzeyir Hacıbəyli ilə birlikdə professional Azərbaycan musiqisinin inkişafına misilsiz xidmət göstərmişdir. Müslüm Maqomayev ilk opera truppamızın yaradılmasında böyük rol oynamış, Azərbaycanda birinci professional dirijor olmuş, musiqi sənətinə həvəs göstərən gənc kadrların yetişməsinə yaxından kömək etmişdir.

Ü.Hacıbəyli və M.Maqomayevin ilk operaları ilə Azərbaycan professional musiqisinin sonrakı nəhəng sıçrayışı üçün ciddi musiqi tariximizdə yeni bir səhifə açılırsa, "Şah İsmayıl" operası ilə Azərbaycan professional musiqisinin birinci mərhələsi tamamlanır.

Peterburq konservatoriyasında dərs aldığı illərdə Üzeyir Hacıbəyli Hüseynqulu Sarabskiyə yazırdı: "Mənim də bu qədər əlləşdiyim odur ki, gələcəkdə teatr işini elə bir hala salaq ki, nəinki tək bir Bakı və ya Qafqaz, bəlkə hər bir yerdə və hər bir şəhərdə teatr verməyə imkanımız olsun. Ancaq bir qədər vaxt gözləmək və zəhmət çəkmək lazımdır".

Əlimizdəki sənədlərdən aydın olur ki, Üzeyir Hacıbəyli mübarizənin çətinliyindən qorxmurdu, dövrünün dəhşətli, cahil qüvvələri onu bu yoldan çəkindirə bilmirdi. Əksinə, o öz dostlarını, yoldaşlarını da bu yola çağırırdı. Xalqı maarifləndirmək, cəhalətdən xilas etmək, ayıltmaq, düşündürmək yoluna!..

Üzeyir Hacıbəylinin yaxın sənət dostlarından Məmməd Səid Ordubadi xatirələrində ilk tanışlıq illərini yada salır, qarşılıqlı əməkdaşlıq şəraitində görülən işləri qeyd edir. M.S.Ordubadi yazır: "Mən hələ Ordubadda olduğum zaman rəssam Əzim Əzimzadə ilə tanış idim və onunla tez-tez məktublaşırdıq. Günlərin birində müştərək yazılmış bir məktub aldım. Məktub Əzimzadə, Üzeyir bəy, bir də o zamanın satiraçılarından birisi tərəfindən yazılmışdı. O məktubda Üzeyir bəy yazırdı:

"Səid! Təəccüb edirəm ki, nə üçün Ordubadda qapanıb qalmısan. Sən yığışıb Bakıya gəlsən, öz yazılarına çox geniş səhifələr tapa bilərsən, səninlə yaxından tanış olarıq, sənin irəli getməyin üçün imkan yaradarıq. Əzimzadənin dediyinə görə, qoçulardan qorxduğun üçün Bakıya gəlmək istəmirsən. Bu barədə heç də qorxmağa dəyməz. Mənə inan, qoçuların özü də satiranı gülə-gülə oxuyurlar. Sənin "Molla Nəsrəddin" məcmuəsində "Plov cəzair müçtəməsinin əhvali-coğrafiyası" ünvanlı satiran çox xoşuma gəldi. Onu daima yorğun olduğum vaxt götürüb oxuyuram. Hətta qarınqulu mollalar belə acıqlandıqlarına baxmayaraq, bu yazını gülə-gülə, dönə-dönə oxuyurlar. Mən məsləhət görürəm ki, belə şeyləri yazanda oxucunu yalnız güldürməyə diqqət vermə, onları düşündürməyə çalış.

Sənin qaibanə dostun Üzeyir!"

Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayev yorulmaq bilmədən xalq üçün işləyirdilər. Onlar musiqi məktəbləri yaradır. Azərbaycan konservatoriyası təşkil edir, ilk dəfə not sistemli xalq çalğı alətləri orkestri və xor kollektivi düzəldirdilər.

Müslüm Maqomayev Azərbaycan Opera Teatrına rəhbərlik edir, onun direktoru və baş dirijoru olur, Azərbaycan radiosunun musiqi verilişləri redaksiyasının başında durur.

Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayevin sənətini xalqa sevdirən budur ki, yaradıcılığının lap ilk dövrlərindən onlar böyük və doğru bir yol tutmuş, bu yolda cəsarət və inamla irəliləmişlər. Həmin yol xəlqilik və realizm yoludur.

Bu cəhətdən Üzeyir Hacıbəylinin "Ər və arvad", "O olmasın, bu olsun" və "Arşın mal alan" operettaları diqqəti xüsusilə cəlb edir. Operettaların ədəbi mətnini də Ü.Hacıbəyli özü yazmışdı. Bu librettolar özlüyündə Azərbaycan dramaturgiyasının qiymətli əsərlərindəndir. Burada Ü.Hacıbəyli komediyamızın klassik ənənələrini davam etdirərək sadə və təbii süjetlərlə oynaq, canlı hadisələr və dolğun xarakterlər yaratmışdır. Onun komediyaları Qoqol və Axundzadə komediyaları kimi dərin ictimai-əxlaqi mənaya malikdir.

Böyük humanist və maarifçi M.F.Axundzadə ilə Azərbaycan opera sənətinin banisi Üzeyir Hacıbəylinin yaradıcılıqları arasında tarixi paralel aparmaq ədəbi tənqiddə və musiqi tənqidində çoxdan bəri ənənə halını almışdır və bu, tamamilə təbiidir. Əqidə, ruh etibarilə bir-birinə çox yaxın olan bu iki ölməz sənətkar Azərbaycan xalqının milli şüurunun oyanmasında həqiqətən eyni dərəcədə çox böyük rol oynamışlar.

Üzeyir Hacıbəyli Azərbaycan professional musiqisinin atası olmaq etibarilə, milli musiqimizə nə qədər bağlı olsa da, həmişə irəli baxmış, milli məhdudiyyətə qapanıb qalmamışdır. Bütün xalqların mütərəqqi mədəniyyətindən məhəbbətlə danışan Ü.Hacıbəyli rus xalqının zəngin mədəniyyəti və incəsənəti ilə daha çox bağlı idi.

O, milli və məhz milliliyi ilə ümumbəşəri mahiyyət daşıyan bir sənətin tərəfdarı idi. Bəstəkar yazırdı: "Əsrlərdən bəri davam edən tərəqqi nəticəsində müxtəlif ölkələrdə böyük musiqi dahiləri yetişib və onlar ölməz əsərlər qoyub gediblər ki, mədənilik iddiası edən bir millət bu əsərlərdən bixəbər və bibəhrə qala bilməz. Çünki bu əsərlərin insaniyyətə olan xidməti dedikcə böyükdür. Bu əsərlərdən bəhrə almaq və onları anlamaq üçün piano, violen, fleyta və sair kimi aləti-musiqiyə məktəbinə ehtiyac var". Üzeyir Hacıbəyli bizi bütün musiqi alətləri və növlərindən xəbərdar olmağa çağırırdı. O deyirdi: "Biz mədəniyyətin hər bir qismində iştirak etməliyik… Ümumi musiqi sənətini öyrənərsək, öz milli musiqimizin tərəqqisinə böyük-böyük xidmətlər etmiş olarıq. Belə olmasa, biz bir nöqtədə donub qalarıq. Not sistemi, Avropa musiqi alətləri və musiqi formaları bizim əsrlər boyu yaranmış zəngin, ahəngdar musiqimizi yeni mərhələyə qaldırar, onun dünyada yayılmaq imkanlarını xeyli genişləndirər".

Dahi bəstəkar vokal sənətimizdə yeni məktəb yaranması zərurətini xüsusi olaraq qeyd edir və bu sahədə rus-Avropa "səliqəsi" tətbiq etməyi məsləhət görürdü. Bəstəkarın bu fikrinin doğruluğunu həyat, musiqimizin inkişaf təcrübəsi tezliklə sübut etdi. Məlumdur ki, Bülbül və Şövkət Məmmədova ifaçılıq sənətimizdə böyük novator kimi məhz "Avropa səliqəsi" ilə vokal dərsləri aldıqdan sonra parladılar. Üzeyir Hacıbəyli onların bu səyini və sənətkarlığını həmişə yüksək qiymətləndirərdi. O qeyd edirdi ki, Bülbülün füsunkar ifaçılıq məharətinin səbəbi "Azərbaycan milli havalarını və muğamlarını bilməsi ilə yanaşı Avropa təhsilindədir".

Üzeyir Hacıbəyli dünya xalqları mədəniyyətinin, o cümlədən musiqi yaradıcılığının qarşılıqlı əlaqə və təsirinin əhəmiyyətini tez-tez xatırladardı.

O, yaradıcılığında xalq ruhundan qidalanmış, sənətdə xəlqiliyin gözəl nümunələrini yaratmış bəstəkarları daha çox sevirdi. Həmişə Qlinkanı, Çaykovskini, Rimski-Korsakovu, Motsartı, Baxı, Bethoveni, Verdini dərindən öyrənməyə çağırırdı. Çaykovskiyə münasibəti çox səciyyəvidir. O deyirdi: "Mən Çaykovskinin yaradıcılığına coşqun pərəstiş edən adamlardan biriyəm. Mən öz azad yaradıcılıq fantaziyamı xalq musiqi dilinin sarsılmaz təməli üzərində inkişaf etdirmək prinsipini Çaykovskidən götürmüşəm".

Üzeyir Hacıbəyli öz müasirləri olan görkəmli sovet bəstəkarları Qlier, Prokofyev, Şaporin, Şostakoviç və Xrennikovla yaxın dost olmuş və həmişə onların yaradıcılığından hörmətlə danışmışdır.

Bir nəzəriyyəçi kimi Müslüm Maqomayev də professional musiqimiz qarşısında duran bir sıra problematik məsələlərə münasibətini aydın bildirirdi.

Maqomayev sənətkarlarımızı müasir dövrün siyasi, bədii tələblərinə cavab verən musiqi əsərləri yaratmağa çağırırdı. O yazırdı: Milli formalı Azərbaycan musiqisi simfonik orkestr vasitəsilə səslənməlidir. Bu yolla təkidlə, qətiyyətlə getmək lazımdır. Azərbaycan bəsətkarları gərək milli mövzularda simfonik əsərlər yaratsınlar.

Bu nəzəri müddəaların doğruluğunu Maqomayev özü müvəffəqiyyətlə təcrübədə sübut etdi. Maqomayev milli musiqimizdə simfoniya yolunun bələdçisi oldu. Onun "Azərbaycan çöllərində" əsəri, "Azad Azərbaycan qadını" rəqsi və başqa əsərləri Azərbaycan simfonizminin ilk nümunələri idi.

Azərbaycan mədəniyyətinin nəhəng addımlarla irəlilədiyi bu illərdə incəsənətin bizim üçün tamamilə yeni olan janrları meydana çıxırdı. Kino sənətinin hələ zəif inkişaf etdiyi o vaxtlarda Müslüm Maqomayev filmlər üçün musiqi yazırdı.

Bu fakt Maqomayevin mədəniyyətimizin qeyrətini çəkən əsl vətəndaş olduğunu bir daha çübut edir.

Onun "Nərgiz" operası Azərbaycan opera sənətinin inkişafında ikinci mərhələnin başlanğıcı oldu. "Nərgiz" yeni bir üslubda, rus-Avropa klassik operaları səpkisində yaranmış Azərbaycan operasıdır. Bəstəkar bu əsərində muğam operası çərçivəsindən cəsarətlə kənara çıxmış və Azərbaycan opera sənətinin gözəl nümunələrindən birini yaratmışdır.

Üzeyir Hacıbəyli dostu və həmkarı haqqında yazırdı: "Maqomayev öz ruhuna və istiqamətinə görə xalq bəstəkarı idi, əsl realist idi, Azərbaycan musiqi yaradıcılığının yolu üstündə duran hər cür əngəlləri amansızcasına qırıb-dağıdan cəsarətli bir novator idi".

Üzeyir Hacıbəylinin "Koroğlu" operası musiqi tariximizdə çox böyük və əlamətdar bir hadisə oldu. "Koroğlu"nun ilk tamaşası milli mədəniyyətimizin bayramına çevrildi. Bəstəkarın uzun illərdən bəri topladığı yaradıcılıq təcrübəsi, onun yüksək musiqi mədəniyyəti bu operada yeni bir qüvvəylə parladı. "Koroğlu" dünya musiqi mədəniyyətinin nailiyyətlərini özündə təcəssüm etdirən, yüksək sənət tələblərinə cavab verən ölməz bir əsərdir. Azərbaycan opera sənətinin zivrəsidir.

Üzeyir Hacıbəyli "Koroğlu" operası ilə şair qəlbli, nəğməkar ürəkli bir xalqın oğlu olduğunu bir daha sübut etdi.

Operanın partiturasında tardan istifadə olunması təsadüfi deyildi.

Axı, tar azərbaycanlılar arasında ən geniş yayılmış, simləri xalqın ürək telləri ilə həmahəng səslənən çox qiymətli musiqi alətidir. Üzeyir Hacıbəyli tarı bəzi "solçuların" hücumlarından müdafiə etməklə zəngin xəzinəmizi - Azərbaycan xalq musiqisini müdafiə edirdi. Moskvada keçirilən Azərbaycan incəsənəti dekadası günlərində simfonik orkestrdə sarı simli Azərbaycan tarının və başqa milli çalğı alətlərinin müvəffəqiyyətlə səslənməsi Hacıbəylinin yaradıcılıq ideyalarının qələbəsi və milli musiqimizin təntənəsi idi.

O öz fikrini izah edərkən belə deyirdi: "Mən tarın bu operada iştirak etməsi üçün başqa cür düşünürəm. Hərgah tarı milli bir alət olduğu üçün irəli çəkmək istəsəydim, o zaman kamançaya da müəyyən yer verərdim. Lakin bu lazım deyildi. Şərq musiqisi əsasında yazılan əsərdə kamançanın vəzifəsini skripka daha yaxşı bədii bir surətdə ifa edə bilər. Lakin tar belə deyil, tarın tembri orkestrdə yenilik yaradır və onun incə səsləri artıq dərəcədə xoşa gəldiyi üçün orkestrə daxil edilməsini lazım bilirəm".

Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov "Üzeyir Hacıbəyli sənət və sənətkarlıq haqqında" adlı məqaləsində haqlı olaraq yazır ki, inqilabi çevrilişlər zamanı cəmiyyətin köhnəlmiş iqtisadi-ictimai, siyasi və məişət formaları dağılarkən və bütün bunlar yenidən qurularkən ədəbiyyat və incəsənətdə yeni ruh, yeni meyllər hakim olmağa başlarkən, dünəndən qalan irsə qarşı mühafizəkarlıqla yanaşı ifrat-solçu münasibətlər də özünü göstərir. 20-ci illərdə Azərbaycanda da belə hallara tez-tez rast gəlmək olurdu: Musiqi sahəsində bu solçu meyllər xüsusən "tar məsələsi"ndə daha qabarıq şəkil aldığından, o zaman nəzəri cəlb etmişdi. Avropa musiqi formalarının bizdə yayılmasını ürəkdən istəyən Üzeyir Hacıbəyli "hətta tarın xalq musiqisi aləti cümləsindən olduğuna da inanmayan" yoldaşlarla mübahisəsində deyirdi: Avropa musiqisindən əlavə bir də Şərq musiqisi vardır və biz azərbaycanlılar özümüz Şərq əhlindən olduğumuza görə musiqi təhsili işində Şərq musiqisinə qarşı biqeyd qalarsaq, öz mədəni vəzifəmizi kamalınca ifa etməmiş olarıq. Tar isə Şərq musiqi təhsilini genişləndirə bilən alətdən ən qiymətli, ən mühümüdür".

Üzeyir Hacıbəyli sovet dövründə musiqi nəzəriyyəçisi, musiqişünas alim kimi çox səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Uzun illər gərgin elmi tədqiqatın nəticəsi olan "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" adlı əsəri bəstəkarın musiqi nəzəriyyəsinə böyük hədiyyəsidir.

Üzeyirin yazdığı ilk himn Leylinin məhəbbət himni idi. Sonralar bəstəkar yeni dövrün himnini - Azərbaycanın dövlət himnini yazdı.

...Üzeyir Hacıbəyli xalqımızın Böyük Vətən müharibəsindəki misilsiz rəşadətini, zəhmətini, hünərini coşqun ilhamla tərənnüm etmişdir. Bu illərdə bəstəkar qələmini süngü ilə əvəz edən sənətkarlar sırasında idi. Onun qızğın vətənpərvərlik duyğuları ilə dolu mübariz mahnı və marşlarının sədası cəbhələrdən gəlirdi.

Bu nəğmələr əsgərlərimizlə bir sırada döyüşür, onları qələbəyə səsləyirdi.

Üzeyir Hacıbəylidən və Müslüm Maqomayevdən bizi illər ayırmışdır. Lakin hər iki sənətkarımızı biz həmişə sonsuz ehtiramla yad edəcəyik. Xalqımızın Üzeyir kimi, Müslüm kimi oğullarını bizdən cismən ayıran gündən nə qədər uzaqlaşırıqsa, onlar bizim qəlbimizə bir o qədər yaxınlaşırlar. Çünki onlar öz sənətləri ilə əbədiyyət qazanıblar.

Sevimli şairimiz Səməd Vurğunun Üzeyir Hacıbəyli haqqında yazdığı şeirdən aşağıdakı misraları xatırlatmaq istərdim:

Ölüm sevinməsin qoy! Ömrünü vermir bada,

El qədrini canından daha əziz bilənlər;

Şirin bir xatirətək qalacaqdır dünyada

Sevərək yaşayanlar, sevilərək ölənlər…

Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayevin xatirəsi bu gün təkcə Azərbaycan xalqının yox, bir çox xalqların qəlbində əbədi yaşamaq hüququ qazanıb. Onların Moskvada və Azərbaycanda keçirilən yubiley təntənələri musiqimizin əziz bayramı - Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin bayramı idi. Bütün ölkə xalqının bizim sənət dühalarına verdiyi yüksək qiymətin ifadəsi idi.

Bu gün Üzeyir Hacıbəyli və Müslüm Maqomayev gözlərimiz önündə iki nəhəng zirvə kimi yanaşı ucalırlar. Bu zirvələr Vətənimizdən çox-çox uzaqlarda sənətsevər insanların nəzərini xalqımızın mənəvi ucalığının simvolu kimi cəlb edir. Onların yüksək mədəniyyəti, qayğıkeşliyi, sadəliyi, mənəvi təmizliyi, sözün əsl mənasında insanlığı bizim üçün gözəl nümunədir; xalqa, Vətənə namusla, qeyrətlə xidmət etməyin nümunəsidir.

İndi dünya miqyasında tanınmış Azərbaycan bəstəkarlarının sənət şöhrəti üçün biz Üzeyir Hacıbəyliyə və Müslüm Maqomayevə minnətdarıq. Onlar bizim üçün sənət zirvələrinə yol açıblar. Azərbaycan bəstəkarlarının orta nəslinə atalıq qayğısı göstəriblər, çətinə düşəndə əlimizdən tutublar. İndi də elə anlar olur ki, qeyri-ixtiyari onları köməyə, məsləhətə çağırır, lakin əbədi uyuduqlarını yenidən yəqin edib bir daha təəssüflə dərindən köks ötürürük.

Azərbaycan bəstəkarlarının yeni nəsli öz müəllimlərindən aldıqları sənət estafetini, böyük inamla yeni yaradıcılıq üfüqlərinə doğru aparır. Xalqımız bu gün öz yetişdirmələri ilə, Üzeyir və Müslüm yolunun davamçıları ilə, musiqi şöhrətimizi bütün dünyaya yayan bəstəkar oğulları ilə haqlı olaraq fəxr edir. Onların arasında sənət yoldaşım Qara Qarayevin adını xüsusilə çəkmək istəyirəm. O, ölkə musiqi məktəbinin nadir istedadlı, görkəmli xadimlərindən biridir. Qara Qarayevi bir sənətkar kimi yüksəldən onun müasirliyi, özünə qarşı yüksək tələbkarlığıdır. Bəstəkarın "Yeddi gözəl" və "İldırımlı yollarla" baletləri, bir sıra simfonik əsərləri ölkə musiqi xəzinəsinin nadir inciləridir. Biz fəxr edirik ki, istedadlı bəstəkarlarımız sırasında müasir Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin görkəmli nümayəndələri C.Hacıyevin, S.Hacıbəyovun, Niyazinin, C.Cahangirovun, S.Rüstəmovun, T.Quliyevin, Ə.Bədəlbəylinin, R.Hacıyevin, S.Ələsgərovun, Ə.Abbasovun, E.Nəzirovanın adları tez-tez çəkilir.

Sevinirik ki, Azərbaycanda - Üzeyir Hacıbəylinin və Müslüm Maqomayevin vətənində bu gün istedadlı gənc bəstəkarlar nəsli yetişmişdir. A.Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" baletinin böyük müvəffəqiyyəti buna parlaq misaldır.

...Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin müvəffəqiyyətləri böyükdür. Lakin qarşıda daha böyük vəzifələr durur. Biz müəllimlərimizin ölməz irsini göz-bəbəyi kimi qorumaqla yanaşı, onların başladıqları işi ləyaqətlə davam etdirməliyik. Zəmanəmizin ən görkəmli bəstəkarlarından olan Dmitrii Şostakoviç demişdir: "Mən arzu edirəm ki, Azərbaycan bəstəkarları Üzeyir Hacıbəylinin böyük ənənələrini müqəddəs saysınlar və inkişaf etdirsinlər".

Şostakoviçin bu sözlərini, şübhəsiz, Müslüm Maqomayevin yaradıcılığına da aid etmək olar.

...Bu gün bəstəkarlar qarşısında duran əsas vəzifə quruculuq işimizə kömək edən, xalqın ürəyinə yol tapan, zamanın tələblərinə cavab verən sənət əsərləri yaratmaqdır.

Biz bu vəzifənin öhdəsindən gəlsək, deyə bilərik: Ölməz ustadlarımız Üzeyir Hacıbəylinin və Müslüm Maqomayevin ləyaqətli varisləriyik.

Fikrət Əmirov

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 23 noyabr.- S.1-4.