Bəkir Çobanzadə İsmayıl Qaspıralı haqqında

Krımdan pərvazlanan türk dünyasının iki parlaq simasının - İsmayıl Qaspıralı (1851-1914) və Bəkir Çobanzadənin (1893-1937) əqidə, məslək və ideallarında nə qədər yaxınlıq, doğmalıq varsa, onların tərcümeyi-halı və talelərində də bir o qədər bənzərlik, oxşarlıq var. İsmayıl Qaspıralı öz üzərinə götürdüyü tarixi yükün - XIX əsr Rusiya imperiyası hüdudlarında yaşayan müsəlman-türk xalqlarının həyat və təfəkkür tərzində dəyişiklik etmək, onların dildə, fikirdə və əməldə birliyinə nail olmaq istəyinin çox ciddi müqavimətlərə, təzyiqlərə tuş gələcəyini anlayır, onu cəzalandırmaq üçün pusquda duran, fürsət axtaran qara qüvvələrin - rus şovinistlərinin, məkrli missionerlərin, onlardan heç də geri qalmayan milli satqınların niyyətlərini yaxşı başa düşürdü. İ.Qaspıralı bilirdi ki, onu nəinki diri-diri parçalamağa, hətta qəbrini yerlə-yeksan etməyə hazır olan cəsuslar, xəfiyyələr, nadanlar, cəhalət və ətalət bayquşları məqam gözləyirlər. O, təsadüfən yazmırdı ki:

«Doğuldum mən Avcıköydə min səkkiz yüz əlli birdə

Məkanımdır Baxçasaray məzarım kim bilir

nərədə».

Cəmi 34 il ömür sürən Bəkir Çobanzadə isə doğulduğu andan sağ qalmağını təsadüflə əlaqələndirirdi:

«Doğuldum Krımda, Qarasubazarda,

İlan kimi yaşıl bir ilk baharda,

…Ölürdü doğulan, doğulmayan da,

Təsadüf əsəri sağ qaldım onda».

İsmayıl Qaspıralı azərbaycanlı silahdaşları ilə, xüsusilə Əlimərdan bəy Topçubaşovla Rusiya müsəlmanlarının qurultaylarını keçirməyə müvəffəq olmuş, Bəkir Çobanzadə türkoloqların Bakıda I qurultayının təşkilində mühüm rol oynamışdır. Qeyd etmək maraqlıdır ki, bu tarixi qurultay nümayəndələrin təklifi ilə İ.Qaspıralının və V.Radlovun şərəfinə həsr olunmuşdu. Dünyanın bir sıra ölkələrindən 131 nəfər nümayəndənin, o cümlədən V.Bartold, S.Olderburq, A.Müller, F.Köprülüzadə, A.Samoyloviç, H.Zeynallı, Ə.Hüseynzadə, N.Poppe, A.Krımski, A.Zifeldt-Simumyagi, F.Ağazadə, T.Menzel, L.Şerva və b. kimi dünya şöhrətli alimlərin iştirak etdiyi qurultayda Bəkir Çobanzadə dərin məzmunlu məruzə ilə çıxış etmişdir.

İsmayıl Qaspıralı ortaq ədəbi dil uğrunda praktik mübarizə aparmış, «Tərcüman» qəzetini nəşr etdirmiş, yeni üsullu məktəblərin əsasını qoymuşdur. Bəkir Çobanzadə türk dilinin elmi-nəzəri əsaslarını, türk dili və ədəbiyyatının tədrisi üsullarını, türk dili qrammatikasını, dialektologiyasını işləmişdir. İsmayıl Qaspıralı kimi Bəkir Çobanzadə də Avropada da türk mədəni izlərini arayıb-axtarmışdır.

İsmayıl Qaspıralı «türk oğlu türk» olduğunu bədii və publisistik əsərlərində uca səslə, az qala hər abzasda fəxrlə, qürurla dilə gətirmişdir: «…siyasi inanc və görüşümün əsası, təməli «türk oğlu türk» olduğumdur. Öncə türk olmadıqca nə aristokrat oluram, nə demokrat, nə xalqçı oluram, nə sosialist. Əgər mənə «türklükdən, millətçilik fikrindən əl çək, səadətə çatarsan» - desələr, mən bu cür səadətdən bədbəxtliyi üstün tutaram. Mənim türk olmamağım nə ağlıma gələr, nə vicdanıma sığar. Milli mənsubiyyət hər şeydən müqəddəm, hər şeydən müqəddəsdir» (Zamanımızın məsələləri).

«Sizdən doğdum, sizdənəm» - deyərək milli mənsubiyyəti ilə fəxr edən Bəkir Çobanzadə uca türk millətinin şanlı tarixini qürurla vəsf edir:

«Tatar ustasıdır savaşın, cəngin,

Tatar nəvəsidir Çingizin, Ləngin».

Doğrudur, Rusiya imperiyasındakı türklərin mövcud miskin, zavalı, ağır, acı durumu B.Çobanzadəni məyus edir, kədərləndirir, lakin o, ümidlidir, inanır ki, qəhrəman türk xalqı yenidən dirçələcək, əvvəlki şan-şöhrətini qaytaracaqdır:

«Gəlirlər, marşları qulağa dəyir,

Qələm bunu yazır, qəlbim gözləyir».

İ.Qaspıralı dili millətin ən böyük sərmayəsi adlandırır və doğma türk dilinin zəngin, şirin, incə, parlaq, canlı, ecazkar, lətafətli olduğunu xüsusi vurğulayırdı. Türk dilinin müxtəlif sahələrinə dair fundamental araşdırmalar aparan, dilçiliyə dair aktuallığını və əhəmiyyəti bu gün və gələcəkdə də zərrəcə itirməyən əsərlər yazan Bəkir Çobanzadə ana dilinə məhəbbətini bədii şəkildə də izhar etmişdir:

Qəbrimdə mələklər suallar sorsa,

Əzrayıl dilimə min düyün vursa,

Öz ana dilimdə soruş - deyərəm,

Öz ana dilimdə ötüb ölərəm.

Həm İsmayıl Qaspıralı, həm də Bəkir Çobanzadə şəxsi həyatı və yaradıcılığı ilə Azərbaycanla sıx bağlı olmuş, Azərbaycanı da Krım qədər özlərinə doğma diyar hesab etmişlər. İsmayıl Qaspıralı Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana dəfələrlə səyahət etmiş, buradakı ziyalılarla yaxından dostluq əlaqələri qurmuş, Azərbaycanın mədəni, ədəbi, mətbu həyatını müntəzəm izləmiş, təəssüratlarını «Tərcüman»da dərc etdirmişdir. Bəkir Çobanzadə 1924-cü ildən ömrünün sonunadək - 1937-ci ilədək Bakıda yaşamış, fəaliyyət göstərmişdir. B.Çobanzadə Azərbaycanda Yeni Əlifba Komitəsinin sədri, Yeni Türk Əlifbası Ümumittifaq Mərkəzi Komitəsinin rəhbəri, Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunda şöbə müdiri işləmiş, Bakı Dövlət Universitetində kafedra müdiri, dekan vəzifələrində çalışmış, mühazirələr oxumuşdur.

«Türk dili və ədəbiyyatının tədris üsulu», «Türk qrameri», «Türk ədəbiyyatı», «Türk dili», «Türk-tatar dialektologiyası», «Türk-tatar lisaniyyatına mədxəl», «Krım-tatar ədəbiyyatında qurultayçılıq və millətçilik» və s. kimi sanballı əsərlərin müəllifi professor Bəkir Çobanzadə SSRİ EA Zaqafqaziya filialı Azərbaycan şöbəsinin, SSRİ EA Azərbaycan filialının həqiqi üzvü, eləcə də Paris Dilçilik Cəmiyyətinin üzvü olmuşdur.

Göründüyü kimi, həyat yolu, əməli və ideyaları ilə bir-birinə yaxın olan bu iki nəhəng şəxsiyyəti birləşdirən, qırılmaz tellərlə bir-birinə bağlayan məqamlar çoxdur. Təəssüf ki, onların həyatında, talelərində kədərin ortaq olduğu nöqtələr də az deyil. Sovet rejimi və kommunist ideologiyası İ.Qaspıralının, B.Çobanzadənin irsi timsalında qatı düşmənini görürdü. Odur ki, hər ikisi «pantürkist» kimi cəzalandırılırdı: Bəkir Çobanzadə ağlasığmaz ittihamlarla həbs olundu, qısa müddət ərzində güllələndi, dəfn yeri bu gün də bilinmir. İ.Qaspıralının irsinə yasaq qoyuldu, məzarı dağıdıldı.

Əlbəttə, gec də olsa, hər iki böyük xadim bəraət almış, həyat, fəaliyyətləri tədqiq edilmiş, irsləri nəşr olunmuşdur və bu proses hazırda davam etdirilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu Bəkir Çobanzadənin elmi əsərlərdən ibarət beşcildliyini nəşr etdirmişdir. İstedadlı türkoloq, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, redaktor, publisist, Avrasiya Tərcüməçilər Birliyinin sədri, Jurnalistlər Birliyinin baş katibi, Bakı Dövlət Universiteti türk xalqları ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, filologiya elmləri doktoru, prof. Ramiz Əsgər Bəkir Çobanzadənin «Seçilmiş bədii əsərləri»ni Krım-tatar türkcəsindən dilimizə uyğunlaşdıraraq, kitaba yazdığı «Böyük alim və ədib Bəkir Çobanzadə» adlı ön sözlə birlikdə nəşr etdirmişdir. Professorun bu gərgin əməyi layiqincə qiymətləndirilmiş və o, Bəkir Çobanzadə adına Beynəlxalq mükafata layiq görülmüşdür.

Fikrimcə, bütün bu qeydlərdən sonra Bəkir Çobanzadənin XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəlləri Rusiya müsəlmanlarının lideri İsmayıl Qaspıralı ilə bağlı fikirlərinə nəzər salmaq yerinə düşər. «Bir tatar gəncinin ana yurdu: Krım» adlı avtobioqrafik məqalədə («Budapeşti Hiralp» qəzeti, 28 mart 1918, № 72. Bax: Bəkir Çobanzadə. Seçilmiş əsərləri. Bakı, BXQR, 2012, 240 səh. Tərtib edən, Krım-tatar türkcəsindən uyğunlaşdıran və ön sözün müəllifi prof.dr. Ramiz Əsgər. Redaktoru AMEA-nın müxbir üzvü, prof.dr. Tofiq Hacıyev) müəllif uşaqlıq, gənclik illərindən, ilk yaradıcılıq axtarışlarından, klassik rus ədəbiyyatından məhəbbətlə söz açır, macəraların həyatına böyük maraq göstərdiyini, tezliklə bu arzusuna çatdığını, Macarıstana gəldiyini, bu qardaş xalqın tarixi, ədəbiyyatı və mədəniyyəti ilə yaxından tanış olduğunu yazır.

Bəkir Çobanzadə Krımdan, onun şanlı tarixindən, təbiətindən, coğrafi, iqtisadi göstəricilərindən, tatarların şifahi xalq yaradıcılığından qürurla söz açır. Müəllif müxtəlif türk xalqlarının bir-birindən ayrı düşdüyünü kədərlə qeyd edir, sonra yazır: «Buna baxmayaraq son əlli ildə böyük qəzetçi-yazar İsmayıl Qaspıralının ortaya çıxması ilə böyük türk birliyini yenidən qurmaq prosesinə Krım tatarları da mühüm töhfə verirlər». Dünya şöhrətli dilçi alim Bəkir Çobanzadə İ.Qaspıralının ortaq türk ədəbi dili uğrunda mücadiləsini yüksək dəyərləndirir və dövr üçün xarakterik olan «hansı dil?» mübahisələrində İ.Qaspıralının mövqeyini müdafiə edərək yazır: «Özünəməxsus üslubu ilə Qaspıralı yalnız ortaq tatar ədəbiyyatında deyil, daha geniş olaraq bütün türk-osmanlı ədəbiyyatında xüsusi yer tutur».

Böyük alim, istedadlı ədib, şair, yazıçı, publisist Bəkir Çobanzadə əsl xalq xadimi idi. O, doğma xalqını düşündürən, onun tərəqqi və təşkilatlanmasına əngəl olan amilləri göstərməklə yanaşı, bu bəladan xilas yollarını da qeyd edir və bu zaman İ.Qaspıralı irsini və fəaliyyətini örnək kimi önə çəkir: «Krım ziyalılarının Avropada və Rusiyada nə üçün təşkilatlanmadıqları soruşula bilər. Məsələn, mənim kimi bir tatar gənci ölkədən-ölkəyə köç edincə, qürbət dərdinə qatlanaraq bunun əvəzini üç misli qədər ödəmək məcburiyyətində qalır. Krımda isə ziyalılarımız rus idarəsinin mızmızlığı üzündən layiq olduqları yeri tuta bilmirlər. Onlar basqı altında olan və inkişaf edə bilməyən hər hansı toplumun təmsilçiləri kimi tək bir elm sahəsi ilə məşğul olurlar: bu soydaşlıq və milli şüur elmidir. Bu sahədə Baxçasaraydakı «Tərcüman» qəzeti digər Krım qəzeti və jurnalları ilə birlikdə öz mübarək missiyasını 40 ildir davam etdirir».

Türk dilçiliyinin bir elm sahəsi kimi formalaşmasında, inkişafında misilsiz və möhtəşəm rol oynamış Bəkir Çobanzadə eyni zamanda qızğın təəssübkeş idi, məxsus olduğu xalqın tarixini, mənəvi-maddi dəyərlərini, adət-ənənələrini uca tutur, onları qürur mənbəyi hesab edir, «bu günə qədər lənətlə yad edilən bir qanlı aləti xatırladan tatar adının» iftira və böhtanlardan xilası üçün qələmini var gücü ilə işlədirdi. 1920-ci ildə yazdığı «Yeni oyanan tatarlıq» (Göy kitab) adlı məqalə bu qəbildəndir. Müəllif tatarlarla bağlı mətbu orqanlarda səthi, saxta, qərəzli məqalələri tutarlı, tarixi-elmi dəlillərlə alt-üst edir, sonda qəzəblə soruşur: «Bəşərin bir əsr sonrakı nəsli tatarlığı yalnız «Tayms»ın səhifələrindən tanısa, fikri, əcəba, necə qarşılanar?»

İ.Qaspıralının açdığı yeni üsullu məktəblərdən xoflanan, təşvişə düşən, narahat olan missioner İlminski tatarların assimilyasiyasına xidmət edən məktəblərin açılması üçün dəridən-qabıqdan çıxırdı. Bəkir Çobanzadə qeyd edir ki, məşhur rus missioneri İlminskinin amansız təhriki ilə açılan tatarlara məxsus rus məktəbləri içimizdə daim alovlanmağa hazır milli mənliyimizi söndürə bilmədi. Bu qədər sürəkli təzyiqə rəğmən millətimiz gözlərini dörd açdı və bu şəkildə qəhr üzündən lütf olaraq milli məsələlərimizin halına yardım etdi. Bütün bu proseslərdə, tərəqqi uğrunda mücadilədə Bəkir Çobanzadə İsmayıl Qaspıralının xidmətlərini xüsusi qeyd edərək yazır: «Qırx-əlli il Krımda mərhum İsmayıl Mirzə Qaspıralının «Dildə, fikirdə, işdə birlik» şüarıyla ortaya çıxan qəzetinin nəşrə başlaması nəticə etibarı ilə təkamül tariximizdə çox mühüm bir hadisə oldu». Bəkir Çobanzadə haqlı olaraq bu qənaətdədir ki, İ.Qaspıralı çoxşaxəli və fədakar fəaliyyəti ilə cəmiyyətin tərəqqisinə bir təkan vermişdir və «Qaspıralının icad etdiyi qəzetçilik gözlə görüləcək sürətlə təkamül edir».

Abid TAHİRLİ,

filologiya elmləri doktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 23 noyabr.-S.3.