Koroğlu və Giziroğlu Mustafa bəy

Bəllidir ki, Koroğlu və "Koroğlu" dastanı haqqında geniş və ətraflı araşdırmalar aparılmış, dastan dəfələrlə çap olunmuş, türk dünyasının bütün xalqlarının hər birində xalqın öz ruhuna uyğun "Koroğlu"su yaranmışdır. Qaynaqlardan bəlli olur ki, Koroğlu bir şəxsiyyət kimi III Sultan Muradın zamanında - 1574-1585-ci illərdə yaşayıb, daha çox Bolu ətrafında fəaliyyət göstərmişdir. Koroğlunun doğulduğu Bolu elinin Aşağı Sayık kəndində evi indi də durur. Bələdiyyə arxivdən Koroğlunun kəndi və evi haqqında sənəd əldə etmiş, hətta evin divarına lövhə də vurmuşdu. Kəndin yuxarı başında Hümmət dədənin türbəsi vardır. Kənd Dörddivan elinin 3 km-dədir.

Koroğlunu bəzən Cəlalilər hərəkatı ilə də bağlayırlar. Bu da təbiidir. Çünki imperiyanın daxilində müxtəlif etnosların baş qaldırması istər-istəməz ölkədən və ayrı-ayrı yerli idarəçilikdən narazı qalan kəndlilər, onların içərisində yetişən igid, cəsarətli oğullar meydana çıxıb xalq hərəkatına rəvac verirlər. Rəvayətlərə görə, Alı kişinin gözlərini Bolu bəy (bizim "Koroğlu"da Hasan paşa) çıxartdırmış, oğlu Rövşən də dağlara çəkilib, özünə dəstə düzəldib atasının intiqamını almışdır. Əlbəttə, Koroğlu da hər hansı planlı şəkildə, proqramla və ya ideya məqsədi ilə mübarizə aparmamışdır. Koroğlu sadəcə atasının intiqamını aldıqdan sonra yerli paşaların, bəylərin ədalətsizliyini görüb dözə bilməmiş, intiqam almışdır. Koroğlu Cəlalilər hərəkatında iştirak etsə də, bu hərəkatın nə məqsəd və məramından xəbəri olmuş, nə də uzun illər davam edən bu hərəkatın iştirakçısı olmuşdur. Xalq onun qeyri-adi, bənzərsiz igidliyini görüb tərənnüm etmiş, dönə-dönə tərifləyib zaman-zaman türk dünyasına yaymışlar. Zəngin mündəricəli bu şeirlər əsasında sonralar yaranan dastanların məzmununda yaşanmış, yayılmışdır. Qeyd edək ki, Cəlalilər hərəkatı Koroğludan çox-çox əvvəl Orta Asiyada törəmiş dini bir təriqət kimi Osmanlı dövlətinin içərisində yuva qurmuş, dövlət əleyhinə yönəldilmişdir. Koroğlunun Cəlalilərlə adı çəkilsə də, bu hərəkatın bilavasitə iştirakçısı olmamışdır.

Əlbəttə, hər hansı bir tarixi hadisə və qəhrəmanlıq zaman keçdikcə əfsanələşir, dastanlaşır və həqiqətdən xeyli uzaqlaşır. XVI yüzil hadisələrində adı hallanan Koroğlu bir neçə yüzil sonra əfsanəvi qəhrəmana, şairə, qalalar tikən memara, 7777 dəlisi olan əzəmi yenilməz bir xalq qəhrəmanı sərkərdəyə çevrilmişdir.

Bəs Giziroğlu Mustafa bəy kimdir? Giziroğlu Mustafa bəy isə bizim "Koroğlu" dastanımızın ancaq "Durna teli" səfərində bir epizod kimi iştirak edir. Koroğlu dəlilərinin (Eyvaz, Dəmirçioğlu, Bəlli Əhməd) Hasan paşa tərəfindən dara çəkildiyi məqamda Giziroğlu Mustafa bəy olayın necə qurtaracağını gözləyir və düşünür ki, əgər Koroğlu özünü yetirməsə, gərək mən dəliləri xilas edim, Koroğlu ilə ədavətim qalsın sonraya. Koroğlu, əlbəttə, dəstəsilə gəlib dəliləri xilas edir. Giziroğlu ancaq şeşpər atır. Koroğlu şeşpərdən Giziroğlunu tanıyır. Və yolda Giziroğlu fürsət tapıb qəfildən Koroğlunu vurub Qıratdan çaya salır. Beləcə, ayrılırlar. Koroğlu Çənlibeldə məclis qurur. Nigarın "Koroğlu, heç sənin bir igid qarşısında yenildiyin olubmu?" - sualına Koroğlu "Giziroğlu Mustafa bəy" türküsünü oxuyur. Bu məqamda pusquda duran Giziroğlu çıxıb Koroğlunu qucaqlayır və əbədi dost olurlar. Vəssalam. Bundan başqa Giziroğlu Mustafa bəy haqqında heç bir məlumata rast gəlmirik.

Türk qaynaqlarında Giziroğlu Mustafa bəyin kimliyi haqqında müəyyən məlumata rast gəlirik. Bu da bizim "Koroğlu"muzdakı həmin olayın başqa, bir qədər fərqli iki variantıdır. Ancaq burada daha maraqlısı odur ki, Giziroğlunun doğulduğu, yaşadığı yurd və soyu bəllidir. Giziroğlu Mustafa bəy Kars bölgəsinin Kısır kəndində Gizirin ailəsində doğulub. Gizir III Sultan Muradın zamanında həmin kəndin muxtarı vəzifəsini daşımışdır. Atası dünyasını dəyişdikdən sonra Mustafa Kısır və ona yaxın olan ətraf kəndləri idarə etmişdir. Uşaqlıqdan Kars dağlarında boya-başa çatan gənc Mustafa Alapaça atı ilə ovçuluq etmiş, günlərini dağlarda keçirmiş, cəngavər, yenilməz bir qəhrəman kimi yetişmişdir. Doğulduğu bölgənin kəndlərini incitməyə kimsəyə imkan verməmiş, onların əmin-amanlığını qorumuş, elin hörmət və nüfuzunu qazanmışdır. Kars bölgələrində sonralar Giziroğlu Mustafa bəy haqqında çeşid-çeşid rəvayətlər yaranmışdır. Bu rəvayətlərin ikisi də Giziroğlu ilə Koroğlu arasında baş vermişdir. Bu rəvayətləri ozanlar həm də dastanlaşdırıb el arasında yaymışlar.

Rəvayətin birində deyilir: "Koroğlu Bolu ətrafında yaşasa da, bəzən uzaq ölkələrə də səfərlər edər, Anadolunun bütün bölgələrini gəzər, haqsızlığa, ədalətsizliyə qarşı savaşlar da edər. Bir zaman gəlib Karsın Kısır dağlarında məskən salır, ev tikib Nigar xanımla burada yaşayır. Bundan xəbər tutan Gizir "Biz Osmanlıya sadiq bir təbəəyik. Bu yerlərə qaçaq, quldur buraxmarıq" - deyib, ətrafa nəzarətçi qoyur. Koroğlu da eşitdiklərinə əhəmiyyət verməyib "Bolu bəyi cana doydurmuşam, indi adsız-sansız bir gizirdənmi çəkinəcəm?" - deyib xəbər göndərir. Gizir dünya görmüş, ağıllı bir adamdır, ancaq oğlu Mustafa söz götürməz, ipə-sapa gəlməz gəncdir. O, Koroğluya meydan oxuyur, bu ərəfədə ara sözləri, fitnə-fəsadlar işini görür. Koroğlu ilə Giziroğlu Mustafa bəy qarşılaşmalı olurlar. Aralarında uzun bir döyüş başlayır, gah Koroğlu, gah da Mustafa bəy yenir, Qıratla Alapaça da bir-biri ilə qarışır. Koroğlu bir neçə yerindən yaralanır və təslim olur. Mustafa bəy onu qoltuğuna alıb bulaq başına aparır, yaralarını yuyub təmizləyir, bərabər abdəst alırlar, birlikdə namaza dururlar... Sonra Mustafa bəy bir kağız çıxarıb Koroğluya uzadır: "Bundan belə asayişi pozmayacağam, dövlətə qarşı baş aparmayacam. Sultana sadiq qalacağam. Əgər əmr edilərsə, zalımlara, kafirlərə qarşı vəzifəm kimi vuruşacağam" sözü yazılmışdır. Koroğlu heç düşünmədən kağızın üzərinə öz möhürünü vurur. Bundan sonra bir-birlərinə qardaş kimi sarmaşıb ağlayırlar. Giziroğlu Alapaçaya minib kəndinə dönür.

Atalar gözəl deyib: "İgid basdığını kəsməz". Koroğlu Giziroğlu Mustafa bəy kimi əsl igidə basılsa da, onu bağrına basıb qardaş kimi qucaqlaşması qaynaqda deyildiyi kimi, "belə kişilik və qəhrəmanlıq Anadolu türklərinə xas olan" özəllikdir.

Koroğlu "ömür gəldi, keçdi, nə qazandın?" - deyib düşünür. Bu zaman Nigar xanım gözünü pəncərəyə dikib gözləyir, fikrə qərq olur, "yoxsa bir uşağamı yenildi?" - deyib sıxılır. Gecə vaxtı Koroğlu üzü-gözü yaralı gəlib çıxır. Nigar xanım qovğanı soruşduqda Koroğlu həmən məşhur "Giziroğlu Mustafa bəy" türküsünü söyləyir:

Analar oğul doğanda,

Giziroğlu Mustafa bəy.

Bu dünyaya tək gəlibdir

Giziroğlu Mustafa bəy.

Bir atı var Alapaça,

Aman vermir Qırat qaça,

Nizəsinin ucu haça

Giziroğlu Mustafa bəy.

Hay deyəndə haya basar,

Hoy deyəndə hoya basar,

Koroğlunu çaya basar

Giziroğlu Mustafa bəy.

Bu gəraylı bizim "Koroğlu" dastanındandır və göründüyü kimi, kamil bədii əsər kimi qəhrəmanlığın tərənnümüdür. Ancaq türk variantında həmin şeir pozuqdur, həm də musiqi bəstələnərkən də təhrif edilmişdir. Hər misranın sonunda:

Bir bəyin oğlu, zor bəyin oğlu

Ağam kim, paşam kim?

Nigar kim, xanım kim?

Bəh, bəh, bəh, hey, hey, hey...

ilə müşayiət olunur.

Mahnının musiqisi çox könül oxşayan, ürəyəyatandır, burada hay-küy yoxdur. Nəqəratın təkrarı adamı tərpədir, istəyirsən sən də "hey" deyib təkrar edəsən.

İkinci variantda Gizirin muxtar olduğu Karsın vilayətinin bu kəndi və dağları, soyuq bulaqları təsvir olunur. Kəndin evləri torpaqdandır. Kısır kəndi 25 ev olmuşdur.

Bu yerlərdə ədalət, əmin-amanlıq, xeyirxahlıq hər yerə yayılmış, kimsə gəlib bu yerlərdə kimsəni incitməz. Gizir muxtar bu 25 evi və ətraflarını ədalətlə idarə edər. Kənddə Giziroğlunun qalası da durur. Xalq arasında onun igidliyi haqqında çoxlu rəvayətlər söylənilir. Gizirin dünyaya gələn oğlu Mustafa uşaqlıqdan dağlarda at çapmağı, ov ovlamağı, qılınc, şeşpər və başqa silahları dəliqanlı kimi işlətməyi öyrənmiş, atası dünyadan köçdükdən sonra onu əvəz edib, kəndləri ədalətlə idarə edib böyük ad-san qazanır.

Əvvəlki variantda olduğu kimi, Koroğlu Bolu bölgəsindən gəlib burada bir qala tikdirir. Bir zaman kəndindən ayrı düşən Giziroğlu Mustafa bəy kəndinə dönəndə Koroğlunun tikdirdiyi qalanı görür, əsəbiləşir, Koroğlunun yanına gedib: "Sən kimsən mənim yurdumda səltənət qurursan" - deyir. Hər ikisi bir-birlərini pis adam kimi tanıyırlarmış. Koroğlu ilə Mustafa bəy döyüşməli olurlar. Dövrün adətinə görə, vuruş zamanı məğlub olan ölməlidir. Uzun döyüşlər onları yorur. Koroğlu yaşlı, Mustafa bəy gənc. Arada Mustafa bəy görür ki, onun Alapaça atı Koroğlunun Qıratını gürəşib üstələyir. Mustafa bəy: "Mənim atım Qıratı yendi, mən niyə Koroğlunu yenməməliyəm?" - deyib Koroğlunu yerə vurur. Qəməsini çıxarıb başını kəsmək istərkən Koroğlu: "Dayan, mənə bir az möhlət ver, igidlərimi görüm, qarımla halallaşım". Mustafa bəy Koroğlunu buraxır. Koroğlu evə dönür, əhvalatı qarısına həmin şeirlə söyləyir. Mustafa bəy gözləyir, görür Koroğlu gəlmədi, arxasınca evə gedir. Və Koroğlunun türkü söyləyib Mustafa bəyi təriflədiyini eşidir. Bu sözləri eşidən Mustafa bəy gəlib Koroğlunu qucaqlayıb öpür və deyir: "Sən məndən daha igidsən, Koroğlu". Koroğlu: "Mən artıq buradan gedim, burada sənin kimi mərd və igid biri varkən qalmaq olmaz" - deyib kəndi tərk edib Boluya dönür.

Burada da xalq bu iki türk qəhrəmanını görüşdürüb imtahana çəkir, hər ikisinin həqiqətən mərd və igid olduğunu yüzillər boyu yaşatmış, türkülərə, dastanlara çevirmişlər.

Xatırladaq ki, Giziroğlu Mustafa bəy "Koroğlu" dastanının Azərbaycan variantında da, Kars variantında da Koroğlunu məğlub edir. Görünür, karslılar öz qəhrəmanını çox sevdiyindən ona üstünlük vermişlər. Bir də ki, insan doğulduğu torpaqda daha güclü olur. Xalq da öz qəhrəmanına həmişə hüsn-rəğbət bəsləyir. Hər halda Giziroğlu Mustafa bəyin qəhrəmanlıqlarının geniş yayılmasının başqa səbəbləri də vardır. Axı o, bir elin muxtarı idi. Muxtar xalq qəhrəmanı səviyyəsinə yüksələ bilməzdi. Onu da xatırladaq ki, Kars vilayəti Osman imperiyasının ucqarında - sərhəd yaxınlığında bir qədər diqqətdən kənar olmuşdur. Bu da maraqlıdır ki, Koroğlu gəlib Karsda Kısır dağlarında məskən salıb yaşamışdır. Deməli, onun Qafqaz vilayətlərinə də səfərlər etməsi danılmazdır.

Qara Namazov,

Professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 19 oktyabr.- S.8.