Pedaqoji və bədii düşüncənin vəhdəti

Pedaqoji elmlər doktoru, professor Əjdər Ağayevin çoxcəhətli yaradıcılığının mühüm bir qolunu uşaqlar üçün yazdığı şeirlər, hekayələr təşkil edir. Müasir Azərbaycan uşaq ədəbiyyatında şair, nasir Əjdər Ağayevin yaradıcılığının özünəməxsus yeri vardır.

Söz sənəti tariximizdə bədii ədəbiyyatın mütaliəsini gənc nəslin mənəvi-estetik tərbiyəsinin mühüm vasitəsi hesab edərək uşaq əsərləri yazan, bunu xalqa xidmət kimi dəyərləndirən bir çox görkəmli şair, yazıçı pedaqoqlar olmuşdur. S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, A.Səhhət, C.Məmmədquluzadə, R.Əfəndiyev, A.Şaiq kimi qüdrətli sənətkarlar müəllimlik etməklə yanaşı, bu gün də öz əhəmiyyətini itirməyən, uşaqların mütaliə dairəsinə daxil olan qiymətli bədii əsərlər yazmışlar. Öz sələflərinin şərəfli yolunu uğurla davam etdirən Əjdər Ağayevin yaradıcılığının iki qanadı var: elmi-pedaqoji iş, müəllimlik və uşaq nəsri, poeziyası sahəsində uzun illərdir davam edən uğurlu fəaliyyət.

Bədii yaradıcılığa keçən əsrin 50-ci illərindən başlayan Ə.Ağayevin "İlk və son mahnı" adlı ilk hekayəsi 1956-cı ildə "Azərbaycan pioneri" qəzetində, "Bir də çal o mahnını" adlı ilk şeiri isə 1957-ci ildə "Azərbaycan gəncləri" qəzetində çap olunmuşdur. Sənətkarın gələcəyimiz olan gənc nəsillə bağlı arzu və düşüncələri, uşaq həyatını müşahidələrinin nəticələri "Sülh gəmisinin kapitanı" (1982), "Payız" (mahnı, 1995), "Kosmos və mən" (mahnılar, 1997), "Bala dadı, bal dadı" (şeirlər, 1999), "Ceyran nənəm" (Azərbaycan və ingilis dillərində, hekayələr, 1999), "Gəlirəm, gözlə məni" (şeirlər, 2000), "Fərhadın rəsmləri" (2008), "Allahın haqq bəndəsiyəm" (2008) kitablarında öz əksini tapmışdır. Həmin əsərlərdə böyüyüb boya-başa çatdıqca insanı, dünyanı dərindən dərk edən uşağın özünəməxsus daxili aləmi, əməlləri, yaşıdları və yaşlılarla qarşılıqlı münasibətlərindən söz açılır. Ədibin əsərləri xarici ölkə xalqlarının dillərinə tərcümə olunmuş, 100-dək şeirinə mahnı bəstələnmişdir.

Əjdər Ağayevin məktəbəqədər və məktəb yaşlı uşaqlar üçün əsərlərinin leytmotivini gənc nəslə vətənpərvərlik, soykökünə bağlılıq, mənəvi saflıq, fəal həyat mövqeyi aşılanması təşkil edir. Şairin poetik təravəti, dil-üslub xüsusiyyətləri ilə seçilən uşaq şeirləri ilə oxucuya, ilk növbədə, nəcib hisslər, gözəl duyğular aşılayır, onu mənən saflaşdırmaq, kamilləşdirmək niyyəti izləyir.

"Nəvəmə" şeirinin bu mövzuda yazılmış əsərlər içərisində özünəməxsus yeri var. Nəvəsi Əjdərin dünyaya gəlməsi xəbəri baba qəlbinə sonsuz sevinc, onun gələcəyi ilə bağlı xoş ümidlər bəxş edir. Babanın qəlbində baş qaldıran hisslər hər bir insana xas olan təbii duyğulardır. Lakin şair öz nəvəsinin yalnız bir nəslin davamçısı kimi sağlam, gümrah, xoşbəxt olması istəyi ilə məhdudlaşmır, onun həm də əsrlərlə həsrətində olduğu azadlıq, müstəqillik niyyətinə qovuşmuş ulu bir ölkənin yeni bir vətəndaşı olmasını arzulayır. Şairin ən böyük arzusu nəvəsinin vətənpərvər, Koroğlu hünərli bir gənc kimi böyüməsi, əsl vətəndaş olmasıdır. O, dünyaya vətənin bir əsgərinin, bir müdafiəçisinin də gəlişinə sevinir:

Bir zabitdi, yurd qoruyur atası,

Nəvəm, böyü, sən də igid əsgər ol.

Cəngavər ol, düşmənlərə batası

Koroğlutək basılmayan bir nər ol.

Şair məkrli "qarı düşmən"in mövcudluğunu unutmamağa səsləyir, hər bir azərbaycanlının qəlbində qövr edən Şuşa nisgilini xatırladır, xain qonşularımızın tapdağı altında olan bu qədim qalamızın bir gün xilas olacağına inamını ifadə edir.

Şeirdə sənətkarın nəvəsinin bir insan kimi necə böyüməsi, hansı mənəvi keyfiyyətlərə sahib olması ilə bağlı düşüncələri diqqəti cəlb edir. Şairin arzusu nəvəsi Əjdəri həyatda ağıllı, ayıq-sayıq, hiylələrə aldanmayan, biliyinə, elminə güvənən, mübariz, qeyrətli, ləyaqətli, şərəf hissini uca tutan bir gənc kimi görməkdir. Əsərdə ədəbli olmaq, kamala yiyələnmək, öz xeyirxah əməlləri ilə xalqa xidmət etmək əsl insani keyfiyyətlər kimi mənalandırılır.

Hələ XVI əsrdə M.Füzuli divanının müqəddiməsində yazırdı ki, elmsiz şeir bünövrəsiz divar kimidir və bünövrəsiz divar isə çox etibarsız olur. Şeirimin elm zinətindən məhrum olmasını nöqsan sayıb bir müddət həyatımı elmləri öyrənməyə sərf etdim.

Bu baxımdan Ə.Ağayevin yaradıcılığında elmi və bədii təfəkkürün vəhdət təşkil etməsi, uşaq şeirlərində elmə, biliyə, dünyanı, kosmosu dərk etməyə çağırış motivlərinin güclü olması təqdirəlayiqdir.

Şairin erməni terrorunun qurbanı olmuş görkəmli ziyalı, alim Tofiq İsmayılov haqqında düşüncələri müasir gənc nəsil üçün ibrətamizdir: "Mən onu heç cür unuda bilmirəm. Təbiəti, insanları, kosmosu özünəməxsus vurğunluqla sevirdi. Azərbaycanın hər qarış torpağının aşiqi idi. Gözlərindən nur, ağzından dürr, əməllərindən xeyir, bərəkət tökülürdü. Son dəfə onunla görüşəndə söhbətimiz təhsildən, uşaqlarda ana torpağa, kosmosa məhəbbət yaradılmasından düşdü. Dedi ki, Respublika Xalq Təhsili Nazirliyi ilə birlikdə Mərkəz yaratmışıq. Gərək uşaqlarımız onun köməyi ilə kosmosun sirli-sehrli dünyasına aludə olsunlar, kosmosun vasitəsilə torpağı daha dərindən sevməyin mümkünlüyünü bilsinlər. O deyirdi ki, təkcə təbiət deyil, torpağın özü də kosmosu öyrəndikdə daha aydın dərk edilir. Gərək uşaqlarımızda nağıllarla, kinofilmlərlə, bədii əsərlərlə, mahnılarla kosmosu öyrənməyə maraq yaradaq. O, xüsusilə kosmosa aid uşaq mahnılarının çox az olduğundan gileylənirdi. O zaman ürəyimdən keçirdim ki, Tofiq müəllimin bu gileyini bəstəkarlarımıza çatdırım. Bəstəkar Rəşid Şəfəq ilə "Kosmos və mən" mahnılar silsiləsini yaratdıq. Lakin Tofiq İsmayılovun faciəli ölümündən sonra onu daha da təkmilləşdirdik, mahnıların sayını onun çox sevdiyi "7" rəqəminə çatdırdıq."

Şairin bir sıra şeirləri bilavasitə uşaqlar üçün yazılmasa da, mövzu, ideya-məzmunu, dil-üslub xüsusiyyətləri baxımından uşaq mütaliəsi materialı kimi də dəyərlidir. Gənc nəslə vətənpərvərlik duyğuları aşılayan, onun qəlbini milli qürur, iftixar hissi ilə dolduran əsərlərində hər misra, hər bənd dərin mənalıdır, düşündürücüdür. Şair canından artıq sevdiyi Vətənindən munis hisslərlə söz açır. Bu baxımdan vətənpərvərlik mövzusunda yazılmış "Naməlum əsgərin qəbri önündə", "Qalx ayağa, Azərbaycan!", "Ərdəbil", "Təbriz qızları", "Kardaş yurdu Türkiye", "Şəhid Elçinə ağı" şeirləri diqqəti cəlb edir. Vətənin birliyi, bütövlüyü, soykökünə bağlılıq, xalq işinə sədaqət, şəhidlərin xatirəsinə ehtiram həmin əsərlərin leytmotivini təşkil edir.

Məlumdur ki, ürəksiz və həyəcansız yazılmış şeirlər uşaqlara bədii zövq vermədiyi kimi, onlara Vətən haqqında doğru təsəvvür də verə bilməz. Ə.Ağayevin Vətən mövzusunda yazdığı şeirlər həyati müşahidələrin dərinliyi, obrazlı ümumiləşdirmələrlə seçilir. "Qalx ayağa, Azərbaycan!" şeirində şair xalqın ər oğullarına səslənir, səbrin tükəndiyini, artıq ayağa qalxmaq, Vətəni yağılardan xilas etmək zamanının gəlib çatdığını söyləyir. Şair əsərdə özünü də Vətənin müsəlləh əsgəri kimi təqdim edir, Vətən uğrunda döyüşlərdə hamının bir nəfər kimi iştirak edəcəyinə, canı, qanı bahasına olsa belə, müqəddəs torpağımızı xilas edəcəyinə inanır:

Qalx ayağa, Azərbaycan, alovlardan vurub keç,

Daha bəsdir, aç gözünü, düşmənini yaxşı seç.

Qeyrətini bayraq elə, silahını uca tut,

Qoy məhv olsun qarı düşmən, nəfəs alsın ana yurd.

Qalx ayağa, Azərbaycan,

Sənin üçün verək can!

Biz səninik, sən də bizim,

Anacan!

Vaxtilə xalq şairi S.Vurğun uşaq ədəbiyyatına böyük tələblər mövqeyindən yanaşır, bu ədəbiyyatla bağlı məsələlərin heç də sadə və asan olmadığını dönə-dönə nəzərə çatdırırdı: "Uşaq insandır! Onun sadə görünən oynaq, daim xoşbəxt və azad təbiətində böyük insanların bütün xassələri mövcuddur. Düşünmək, duymaq, sevmək, küsüb-incimək, ağlamaq, gülmək, qəzəblənmək, xatırlamaq, xəyala dalmaq, ümid və arzulara bağlanmaq, yaxşılıq, hörmət, bütün insan xassələri uşaqlıq aləmində mövcuddur. Demək istəyirəm ki, biz uşaqla danışdığımız zaman - insanla danışdığımızı, uşaq üçün yazdığımız zaman - insan üçün yazdığımızı unutmamalıyıq."

Bu baxımdan Ə.Ağayevin "Bala dadı, bal dadı" kitabında məktəbəqədər və kiçik yaşlı məktəbli uşaqlar üçün yazılmış müxtəlif şeirlərdən nümunələr maraq doğurur. Buradakı şeirlər onun uşaq psixologiyasına, uşaq dünyasına dərindən bələd olduğunu, gənc oxucuya humanizm mövqeyindən yanaşdığını bir daha sübut edir. "Ana" şeirində ana uca, müqəddəs bir varlıq kimi tərənnüm edilir. Əsərin lirik qəhrəmanı sevimli, mehriban anasını dünyada ən saf, təmiz insan hesab edən uşaqdır. O, körpəsini səsləyən, bəsləyən anadan məhəbbətlə söz açır:

Ana qədər sevimli,

Ana qədər mehriban,

Ana qədər saf, təmiz

Görən varmı bir insan?

Şeirdə ana sözünün vətən sözü ilə sinonim kimi işlədilməsi ona dərin ictimai məzmun verir. Oxucuda belə qənaət yaranır ki, Vətənə ana deyiriksə, deməli, Vətənə layiqli övlad olmalı, Vətən namusunu hər şeydən uca tutmalıyıq.

Kitabdakı "Babamın ağ saçları", "Şaxta baba" şeirləri dünyanı dərk etməyə başlayan uşağın sözlü-söhbətli, məzəli dünyası öz bədii əksini tapıb. Bu əsərlərdəki uşaq obrazları öz həyatiliyi, təbiiliyi, səmimiliyi ilə diqqəti cəlb edir. "Babamın ağ saçları" şeirində baba onun ağ saçlarını çəngələyən şıltaq nəvəsi Arifə üz tutaraq deyir:

Dəymə ağ saça, oğlum,

O, müqəddəs, uludur.

Onda həyat izim var,

O, ömrümün yoludur.

"Mənim üç babam var" şeirində də həyati bir səhnə təsvir edilib. Əsərin qəhrəmanı olan uşaq yolda büdrəyən qocaya ayağa durmaqda kömək etdiyi üçün iftixar hissi duyur. Qocanın uşağa "Mən də sənin babanam" deməsi onu sevindirir. Axı başqalarının iki babası olduğu halda, onun üç babası var.

Əjdər Ağayevin bədii yaradıcılığında folklorla bağlılıq güclüdür. Ədibin şeirlərinin dilindəki şifahi xalq ədəbiyyatından gələn axıcılıq, səlislik, şirinlik, ifadəlilik onun ideya-bədii dəyərini artırır, balaca oxucuda emosional təsirinin güclənməsinə səbəb olur. "Günel" şeirində şifahi xalq ədəbiyyatının geniş yayılmış janrlarından olan oxşamaların təsiri aydın duyulur. Lakin şair bu şeirdə orijinal ifadələr, epitetlər, bənzətmələrdən istifadə etməklə ata-ananın övlada məhəbbətini yeni məzmunda, deyim tərzində ifadə etməyə müvəffəq olmuşdur.

Günel gün kimi göyçək,

Açılıb çiçək-çiçək.

Yanaqları almadır,

Günel bala bal dadır.

Əsərdə "Dövlətdə dəvə, övladda nəvə" atalar sözünün məqamında işlədilməsi də müəllif niyyətinin daha dolğun bədii ifadəsinə xidmət edir. Şair oxşama üslubunda yazdığı bu şeirin bəndləri arasında laylaya xas olan "Günelim, ay Günelim, Ver mənə hay, Günelim" nəqəratlarını işlətməklə ahəngdarlığı, ritmi, musiqililiyi artırmış, əsərə şərqi səciyyəsi vermişdir.

"May", "Quzu", "Payız", "Baharda", "Qaranquş", "Çinar" şeirləri təbiət mövzusuna həsr olunub. Məlumdur ki, əsərdə situasiyadan asılı olaraq sözlərin müvəqqəti vokativ funksiyada (xitab şəklində) işlədilməsi uşaq şeiri üçün çox səciyyəvidir. Ə.Ağayev folklor motivlərindən bəhrələnməklə yazılmış "Səməni" şeirində uşaq qəlbində təbiətə məhəbbət oyatmaq üçün vokativ sözdən ( müraciətdən) məharətlə, yerində istifadə etmişdir:

Səməni, ay səməni,

Qüvvə ver, böyüt məni.

Yazın ilk ruzususan,

Bəslərəm ildə səni.

Ədibin uşaqlar üçün yazdığı hekayələrin bir qismi "Ceyran nənəm" kitabında toplanmışdır. Bu hekayələrdə sənətkar sanki qayğıkeş, munis bir ata kimi öz zəngin həyat təcrübəsində əldə etdiyi qənaətləri müasir uşağın düşüncələri, hərəkətləri, davranışı prizmasından keçirərək sadə, səmimi bir dillə oxuculara təqdim edir. Müəllif uşaq həyatından real lövhələrə müraciət etməklə get-gedə daha da qloballaşan, mürəkkəbləşən bir dünyada yaşayacaq, əvvəlki nəsillərin həyat estafetini daşıyacaq gənc nəsli mümkün səhvlərdən qorumağa, düzgün mənəvi mövqe aşılamağa çalışır.

"Sülh" gəmisinin kapitanı", "Peşimançılıq", "Bir parça çörək", "İlk və son mahnı", "Əhədbaba" hekayələrində uşaqların qarşılıqlı münasibətləri, yanlış hərəkətlərinin nəticələrindən ibrət almaları real həyati müşahidələr kontekstində təqdim edilir. "Axtarış", "Ceyran nənəm", "Ülviyyənin nağılı", "Ata əvəzi" hekayələrində yaşlıların gənc nəsil üçün daşıdığı məsuliyyət hissi, ibrətamiz həyat yolundan söz açılır. "Axtarış" hekayəsində müharibədə şücaət göstərən əsgərin vətənpərvərliyi, qəhrəmanlığı onu döyüşlərdə ölmüş bilib, haqqında məlumat toplamağa çalışan məktəblilərə örnək kimi göstərilir.

"Ülviyyənin nağılı" hekayəsində isə erməni işğalçıları ilə döyüşlərdə misilsiz qəhrəmanlıq göstərən cəsur bir insanın - Qüdrətin taleyi göz önündə canlandırılır. İllər keçir, Vətən uğrunda döyüşlərdə ağır yaralanmış Qüdrətin sinəsindəki qəlpə öz işini görür. Lakin onun yarımçıq qalmış ömrü şirin bir xatirəyə, nağıla çevrilir. Zaman keçdikcə nağıllaşan bu həyat həqiqətini cəsur kişinin nəvəsi Ülviyyə iftixarla müəllimə, sinif yoldaşlarına danışır.

"Ceyran nənəm" hekayəsində müharibə illərində arxa cəbhədəki insanların qarşılaşdıqları çətinliklərdən, ağır sınaqlardan üzüağ çıxmalarından bəhs edilir. Ceyran nənə nəvəsi Kəmalənin və sinif yoldaşlarının xahişi ilə müharibə zamanı arxa cəbhədə fədakarlıqla çalışan ərindən söz açır. Uşaqlar böyük ömür yolu keçmiş, həyatın sınaqlarından üzüağ çıxmış Ceyran nənənin söhbətlərini maraqla dinləyir, 1918-ci ildə ermənilərə qarşı əldə silah at belində vuruşmasından heyranlıqlarını gizlədə bilmirlər. Hekayədə təsvir olunan əhvalatlar, qəhrəmanların xarakteri, əməlləri gənc oxucuda dərin təəssürat oyadır, mənəvi saflığa səsləyir.

Ə.Ağayevin uşaq ədəbiyyatı sahəsində yaradıcılığının mühüm bir qolunu uşaq ədəbiyyatının nəzəri məsələlərinə həsr olunmuş tədqiqlər, ədəbi-tənqidi məqalələr təşkil edir. Bu məqalələrin xeyli hissəsi ədibin "Təməldən əmələ" kitabında "Balacalar üçün yazmaq şərəflidir" başlığı altında toplanmışdır. Bu əsərlərdə uşaq ədəbiyyatının problemləri, bir sıra nümayəndələrinin yaradıcılığı, ayrı-ayrı bədii əsərlər təhlil süzgəcindən keçirilmişdir.

Bədii yaradıcılığında olduğu kimi, ədəbi-tənqidi məqalələrində də görkəmli pedaqoq alimin dəst-xətti, düşüncə tərzi, gənc nəsildə vətəndaşlıq keyfiyyətlərinin, milli dəyərlərin formalaşdırılması, uşaq həyatının təsvirində realizm, həyat həqiqətlərinə sədaqət kimi meyarlar özünü bariz şəkildə büruzə verir. Uşaq ədəbiyyatına böyük tələblərlə yanaşan müəllif sənətkarın uşaq həyatını yaxından müşahidə etməsinin, uşaq obrazları yaradarkən onların həyatını, təbiətini, psixologiyasını, yaş xüsusiyyətlərini bilməsinin zəruriliyini qeyd edir, uşaq əsərlərində təsvirçiliyə meyli, quru, bəsit dili ciddi qüsur kimi göstərir.

Ə.Ağayevin uşaq dünyasını realist həyati lövhələrlə əks etdirən, gənc nəslə vətənpərvərlik hissləri, cəsurluq, zəhmətsevərlik, humanizm, xeyirxahlıq, saflıq, düzlük, halallıq kimi milli və ümumbəşəri mənəvi dəyərlər aşılayan, ideya-məzmun dolğunluğu, mövzu, janr, dil, üslub xüsusiyyətləri ilə seçilən şeir və hekayələri müasir uşaq ədəbiyyatımızın dəyərli nümunələridir.

Oktyabr ayında Əjdər Ağayevin yetmiş beş yaşı tamam olur. Hörmətli alimimizi və yazıçımızı doğum günü münasibətilə təbrik edir, ona yeni-yeni yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

Bilal HƏSƏNLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 19 oktyabr.- S.7