Qalib Mirzə Fətəli

Azərbaycan türklərinin XIX yüzildə yetirdiyi mütəfəkkir şəxsiyyətlər içərisində Mirzə Fətəli Axundzadənin parlaq siması aydın görünür. Özünün orijinal və çoxcəhətli fəaliyyəti ilə o, təkcə milli ədəbi-ictimai və bədii-estetik fikir tarixində deyil, bütövlükdə Yaxın və Orta Şərq - müsəlman dünyasının mədəni-siyasi tərəqqi, ictimai inkişaf və yüksəliş tarixində yeni bir dövrü təşkil edir. Milli dramaturgiyanın, realist bədii nəsrin, demokratik fəlsəfi-estetik fikrin, ilk əlifba inqilabının banisi olan M.F.Axundzadənin "zəngin və çoxcəhətli yaradıcılığı lokal milli çərçivələri aşıb keçir, bütün islam xalqları miqyasında ümumşərq və ümumbəşəri bir tarixi məna kəsb edir" (Yaşar Qarayev. Ədəbi üfüqlər. Bakı, Gənclik, 1985, s.89.).

Bədii yaradıcılığa və ictimai fəaliyyətə başladığı dövrdən həmişə və hər yerdə nadanlıq və cəhalət, köhnəlik və gerilik, tiranlıq və müstəbidlik, şah və çar əleyhinə, cismani və mənəvi azadlıq, hər cür köhnəlmiş dini-əxlaqi adət və ənənələrə, ictimai-siyasi buxovlara qarşı barışmaz-radikal mübarizə, müstəqil və demokratik cəmiyyət, xalqın ictimai-mədəni tərəqqi, dirilik yolu haqqında rayihəsini bu gün də saxlayan böyük ideyaların carçısı Mirzə Fətəli Axundzadə - öz işıqlı fikir və düşüncələri ilə ətalət və cəhalət nəhrində boğulan bir millətin nicat yolunu göstərən, lakin çox vaxt tənə və qınaqlara, təqib və ağrılara məruz qalan filosof-ədibdir. Orta əsrlərin müsəlman dünyasında Qeys, mühitindəki adamların hamısından ağıllı və istedadlı - vergili olduğu üçün çağdaşları onu dəli - Məcnun adlandırdılar. Və Məcnun öz hisslərinin, əməllərinin saflığını, sevginin dəlilik yox, aqillik olduğunu ətrafındakılara izah edə bilmədiyindən usanıb, başqa sözlə, öz sevgisinə qovuşmaq uğrunda mübarizə apara bilməyib təbiətin qoynuna getdi. Onun hünəri əsrlərdən bəri cəmiyyət içərisində hökmfərma olan əprimiş və qeyri-bəşəri adət-ənənələrdən kənara çıxmaqla məhdudlaşdı. Köhnə adət-ənənələrə - bu qüvvətli buxova qarşı mübarizə onun alnına yazılmamışdı və buna görə təbiətinə yad idi. Yeni dövrdə Mirzə Fətəli hamıdan ağıllı olduğu və müstəqil düşünə bildiyi üçün çağdaşları ona "mürtəd", "kafir", "dinsiz" deyib təqib etməyə başladılar. Ancaq Mirzə Fətəli heç kimdən və heç nədən qorxmayaraq, bütün tənə və təqiblərə sinə gərdi. Əslində Mirzə Fətəli də Qeys kimi aşiqdir. Fərq budur ki, Qeys hüquqsuz bir qızı, Mirzə Fətəli isə cəhalət və istibdad zəncirində qalmış əsir bir milləti sevirdi. O milləti ki, onun fitri istedadı Avropa xalqlarından qat-qat artıq olduğu halda, özü mürgülü vəziyyətdə yaşayırdı. M.F.Axundzadə mürgünü qovmaq, Şərqi oyatmaq vəzifəsinin bütün ağırlığını öz üzərinə götürdü. Geriliyi aradan qaldırmaq üçün ilk növbədə onun səbəbini tapmaq lazım gəlirdi. Mirzə Fətəliyə görə əsas səbəb ərəb əsarəti, islam fanatizmi, Şərq-müsəlman xalqlarının maddi və mənəvi azadlığın dadından və sivilizasiyadan xəbərsizliyi idi. Elə buna görə ədib bütün fəaliyyətini Şərq xalqlarının azadlıq hərəkatı ilə bağlayaraq, müsəlman millətinin, eləcə də doğma xalqının oyanmasına, ayağa qalxmasına mane olan nə vardısa, hamısına: ədalətsiz ictimai qanun-qaydalara, hüquqi təsisatlara, dinlərə, peyğəmbərlərə, şaha, sultana, çara, hətta köhnəlmiş ədəbi formalara qarşı çıxır, millətin tərəqqisi üçün əlindən gələni edirdi: "Kəmalüddövlə nüsxəsini yazmaqda onun (yəni müəllifin - Z.Ə.) heç bir şəxsi-qərəzi yoxdur. Bu səbəbə görə ki, onun nə vətəni olan İrana və nə də həmdini olan islam millətinə, Allah göstərməsin, heç bir kini yoxdur" (II, 150). "O, öz millətinin ürək tarlasında qeyrət, namus, xəlqpərvərlik, vətənpərvərlik, ədalət və bərabərlik toxumu əkilməsini və nifaqın birliyə çevrilməsini və millətin arasından zillət və fəqirliyin rəf olmasını, onun sərvət və dövlət qazanmasını istəyir" (II, 151).

"Mən dərvişməslək və bəşəriyyəti sevən bir insanam. Hər kəs insanları sevib, mədəniyyətin tərəqqisinə kömək edərsə, mən onun dostu və tərəfdarıyam. Mən bəşəriyyətin düşməni olan və mədəniyyətin inkişafında əngəl törədənlərdən kənarda və uzaqdayam" (III, 158). Bu sözləri isə Mirzə Fətəli Melkum xana məktubunda yazır. Ədibə görə bəşəriyyətə məhəbbət - doğma xalqa, millətə sonsuz sevgidən başlanır. Mədəniyyətin dostu olmaq insanlığa xidmətdir. Xalqı, vətəni sevmək, insanlığa xidmət üçün elm, mərifət sahibi, filosof olmaq lazımdır. Elm və fəlsəfə isə din və imanla bir yerə sığmır; onlar kompasın ayrı-ayrı, əks qütbləridir: "Müəllifin nə təqsiri var ki, din və imanla elm və fəlsəfə iki zidd halətdir, qətiyyən bir yerə toplana bilməz. Din və iman sahibi olan adam, alim və filosof sayıla bilməz, əgər elm və fəlsəfə sahibi olursa, dindar və mömin ola bilməz. Din və iman talibi olan kimsə gərək qətiyyən mərifət dairəsinə yaxınlaşmasın və mərifət talibi olan kimsə istər-istəməz və ixtiyarsız olaraq din və imandan uzaq olmalıdır" (II, 163).

Mirzə Fətəli filosof idi. O, xalqın ictimai tərəqqisinə, mədəni inkişafına əngəl törədən bütün amillərə qarşı radikal mövqe tuturdu. Ədibin böyük idealını, istək və arzularını başa düşməyənlər isə onu millətin, xalqın düşməni hesab edirlər. M.F.Axundzadənin əsərlərini axıra qədər oxumayıb, özünü "filosof tənqidçi" adlandıran bir "professor" yazıçının fəaliyyət göstərdiyi ictimai-siyasi mühiti nəzərə almadan (əslində həmin şəraitdən xəbərsiz olduğuna görə) onu çarizmin Qafqaza, eləcə də Azərbaycana qarşı müstəmləkəçilik siyasətinin iştirakçısı olmaqda günahlandırır. Bilmir ki, Rusiyanın Tiflisdə yerləşən Qafqaz canişinliyinin mülki və hərbi diplomatik idarələrində M.F.Axundzadənin tərcüməçilikdən başqa heç bir rəsmi hüquqi, siyasi səlahiyyəti olmayıb. "Lakin o vaxt Rusiyanın tez-tez dəyişən Qafqaz hakimlərinin, demək olar ki, hamısının yanında 26 illik sabit fasiləsiz tərcüməçilik fəaliyyəti ona bir sıra çox mühüm vətəndaşlıq vəzifələrini həyata keçirməkdə kömək edirdi. Əvvələn, çar hakimlərinə informasiya, şərh və məsləhətləri ilə Axundzadə həmişə problemlərin milli və xəlqi mövqedən həllinə cəhd göstərirdi. Saysız-hesabsız ərizə, şikayət və xahişlərlə tanışlıq həm millətin güzəranı barədə dəqiq məlumat əldə etməyə, həm də bu ərizələrdə qaldırılan məsələlərin müsbət həlli ilə xalqın ehtiyaclarına yardımçı olmağa imkan yaradırdı. "Kəndli əsasnaməsi"nin hazırlanmasında (1846), Zakirin həbs və sürgündən azad olmasında, Mehdiqulu xanın vəfatından sonra onun ailəsinin, Xan qızı Natəvanın hüquqlarının müdafiəsində, xüsusən Gəncənin rus qoşunları tərəfindən işğalından sonra özü və oğlanları qəhrəmanlıqla həlak olmuş Cavad xan Ziyad xan oğlunun müsadirə olunmuş irsinin müəyyən qisminin onun sağ qalmış varislərinə çatdırılmasında... Axunzadənin əvəzsiz xidməti olmuşdur" (Y.Qarayev).

XVIII əsrin Avropa ensiklopedistləri kimi M. F.Axundzadə də xalqı maarifləndirmək, onu hər cür xurafat və ictimai geriliyin pəncəsindən qurtarıb mədəni tərəqqiyə çatdırmaq uğrunda bütün vücudu, ürəyi, qəlbi ilə fədakarlıq göstərmiş, həqiqi bir Prometey işi görmüşdür. Hələ 1830-40-cı illərdə Qafqaz canişinliyində mütərcim, Tiflis qəza məktəbində müəllim kimi fəaliyyətə başlamış, Tiflisdə müsəlman dillərində kitab nəşr etdirmək üçün mətbəə yaratmaq istəmişdir. Sonralar Rusiya İmperator Coğrafiya Cəmiyyəti Qafqaz şöbəsinin və Qafqaz arxeologiya komissiyasının, nəhayət, Qafqaz Hərbi dairəsi topoqrafiya şöbəsinin üzvü kimi M.F.Axundzadə Qafqaz miqyasında elmi-təşkilati fəaliyyətlə məşğul olmuş, Rusiyada birinci türk qəzeti "Əkinçi"nin (1875-77) ideya ilhamçısı olmuş, Qori Müəllimlər Seminariyasının Azərbaycan şöbəsini təsis etmək üçün layihə hazırlamış, bu layihəni həyata keçirmək üçün çalışmışdır. Ədib Qarabağa, İrəvana, Şəkiyə, Gəncəyə səfərlərində əhalinin güzəranı, yaşayış tərzi, məişəti ilə ən yaxından maraqlanmış, ehtiyac və çətinlikləri yerində aradan qaldırmaq üçün əlindən gələni etmişdir; Şuşada, Şəkidə əhalinin sudan korluq çəkdiyini biləndə hökumət dairələrinə müraciət edərək, bəzən təkid göstərərək çətinliklərin aradan qaldırılmasına nail olmuşdur.

Mirzə Fətəlinin ədəbi-ictimai fəaliyyətə başladığı dövr - elə bir dövr idi ki, "həyatın bir tərəfi sökülür, dağılır, o biri tərəfi başqa, tam başqa və yeni bir biçimdə tikilirdi. Burada Mirzə Fətəli bir mühəndis kimi bu sökülən və tikilən binanın başı yanında durmuş, amansız qələmi ilə bura sökülməlidir, bura isə belə tikilməlidir, - deyir" (C.Cabbarlı).

Belə şəraitdə M.F.Axundzadə öz üzərinə bütün Asiya xalqlarını, islam dünyasını oyatmaq, ayağa qaldırmaq vəzifəsini götürmüşdü. Bundan ötrü insanları dini əsarətdən, islam fanatizmindən xilas etmək lazım gəlirdi. Ədibin sevimli qəhrəmanı Kəmalüddövlənin də dinə qarşı radikal mövqeyi, "külli-ədyanı puç və əfsanə" sayması müəllifin - öz xalqını və millətini sevən, "vətəninin və millətinin mənfəəti və azadiyyəti üçün sai və cəfakeş olan" (II, 72) bir patriotun vətən sevgisindən qaynaqlanırdı. Həmin vətən və millət sevgisi idi ki, bəzən yazıçını dinə və şəriətə asi olub, "günah işlər" görməyə vadar etmişdir: "Mirzə Fətəli öz iksiri ilə gəzərək, bütün ömrü boyu xalqın cəhaləti ilə, mövhumi adətlərlə amansız mübarizə aparmış, öz xalqını sivilizasiyaya, Avropa mədəniyyətinə qovuşmağa çağırmış, xalq isə onu başa düşməyib, dinin düşməni adlandırmışdır" (Ə.Haqverdiyev).

Məhz "Kəmalüddövlə məktubları" əsərindəki fikirlərə görə Mirzə Fətəliyə daş atanlar, onu haqsız yerə yanıyanlar, məhşər ayağına çəkmək istəyənlər çox olmuşdur. Lakin ədib bütün sınaqlardan həmişə xəlitəsiz, saf və büllur çıxaraq opponentlərinə haqq fikirləri ilə qələbə çalmış, öz sənətkar-yazıçı və mütəfəkkir-filosof qüdrətini yenidən sübut və təsdiq etmişdir. Yazıçının Azərbaycan xalqı və dövləti tərəfindən keçirilən 200 illik yubileyi də həmin qələbənin əyani görüntüsü və təntənəsidir.

Zaman ƏSGƏRLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 19 oktyabr.- S.1.