M.F.Axundzadə-200

M.F.Axundzadənin anadan olmasının 175-ci ildönümü 1987-ci ildə Azərbaycanda dövlət səviyyəsində qeyd edilərkən əcnəbi qonaqlar arasında ehtiramla qarşılanan iki nəfər vardı. Onlar Axundzadələr nəslinin nümayəndəsi Pərirux xanım və onun həyat yoldaşı - Tokio Universitetinin professoru İrəc Parsinejad idi. Görkəmli alim Azərbaycandan dönəndən sonra M.F.Axundzadənin ədəbi tənqidinə həsr olunmuş "Kritika", "Risaleyi-irad" ("Tənqid risaləsi"), "Mollayi Ruminin və onun təsnifinin babında", "Nəzm və nəsr haqqında" və s. kimi on məqaləsini ingilis dilinə çevirərək "M.F.Axundzadənin ədəbi tənqidi" adı altında ABŞ-da nəşr etdirmişdir (kitabı bizə görkəmli alimimiz, AMEA-nın müxbir üzvü, mərhum professor Yaşar Qarayev vermişdi).

Onu demək lazımdır ki, M.F.Axundzadənin tənqidi görüşlərini əks etdirən bu əsərlər ilk dəfədir ingilis dilinə tərcümə edilib çap olunur. Orta Şərq seriyasından (№-17) "Cahan kitab şirkəti"nin 1988-ci ildə nəfis şəkildə buraxdığı kitaba professor İrəc Parsinejad sanballı giriş məqaləsi yazmışdır.

Professorun giriş məqaləsində "İctimai və ədəbi tənqid", "İctimai, mədəni və ədəbi mühitin təsiri", "Axundzadə və ədəbi-tənqid", "Axundzadənin ədəbi tənqidi baxışlarına dair qeydlər" kimi çox maraqlı bölmələr vardır.

Əsərin "Nəticə" hissəsində isə alimin gəldiyi qənaətlər yer alır.

Məqalədə bir-iki mübahisəli məsələyə də təsadüf edilir. Məsələn, tənqidçi göstərir ki, M.F.Axundzadənin "Şərq poeması" A.Bestujevin redaktəsi ilə "Moskovski nablyudatel"də çap olunub. Əslində, bu məcmuədə 1837-ci ildə dərc edilən "Şərq poeması" M.F.Axundzadənin özünün fars dilindən nəsrlə rus dilinə çevirdiyi variantdır. Tərcüməni o zamanlar Axundzadəylə bir idarədə çalışan rus yazıçısı İ.İ.Klementyev heç bir dəyişiklik etmədən adı çəkilən məcmuəyə göndərmişdi. Redaksiya heyəti tərcüməni bəyənib jurnalın 11-ci nömrəsində İ.Klementyevin kiçik bir rəyi ilə vermişdi.

Bestujev-Marlinskinin tərcüməsi isə 1874-cü ildə "Russkaya starina" məcmuəsində çap olunmuşdu.

Mollayi Rumi, Vaqif və Qasım bəy Zakirlə bağlı məsələlərdə də tədqiqatçı ilə mübahisə etmək olar. Məsələn, İrəc bəy yazır ki, Rumi öz fikirlərini üstüörtülü verdiyinə görə Axundzadə onu tənqid edib. Əslində isə M.F.Axundzadə Ruminin "Məsnəvi"sində öz fikirlərini məharətlə üstüörtülü bir şəkildə verməsinə heyran olduğunu bildirmişdir. O, Ruminin idealizmini tənqid etmişdir.

Eyni zamanda demək lazımdır ki, İrəc bəyin öz sözündə M.F.Axundzadənin bir sənətkar kimi irsi milli ədəbiyyatımızdan daha artıq İran ədəbi fikrinin kontekstində araşdırılmışdır.

Göstərilənlər professor İrəc Parsinejadın tutarlı dəlil-sübutlarla M.F.Axundzadəni islam aləmində ən görkəmli simalardan biri kimi açıqladığı bu əhatəli məqaləsinin qiymətini azaltmır. Şübhəsiz, iranlı tədqiqatçının böyük mütəfəkkiri amerikalılara və eləcə də ingilisdilli başqa xalqlara necə tanıtması hamını maraqlandıracaqdır. Professor İrəc Parsinejadın ingilis dilindən çevirdiyim ciddi elmi əhəmiyyətə malik məqaləsini bir neçə il əvvəl kiril əlifbası ilə Azərbaycanda sabitliyin hələ təzə-təzə bərqərar olduğu bir zamanda, o vaxtlar "Ədəbiyyat qəzeti"nin oxucularına təqdim etmişdim (23 dekabr 1994, 6 və 13 yanvar 1995). Şübhə yoxdur ki, professor İrəc Parsinejadın bu sanballı əsəri tədqiqatçıların marağına səbəb olacaqdır.

Qəzənfər Paşayev

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 29 sentyabr.- S.3.