Tədqiqatçı ömrü

XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının 50-cilər nəslinə mənsub olan Nadir Məmmədov uzun, lakin çox sadə, bütün tərcümeyi-halı yarım səhifəyə sığışacaq bir ömür yaşadı. Elə şəxsi sənədlərinin içərisindəki tərcümeyi-halı da çox qısadır; cəmi yarım səhifə. Orada deyilir: "Mən, Məmmədov Nadir Cəlil oğlu 1927-ci ildə Şəki şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşam. 1941-1942-ci tədris ilində Şəki Pedaqoji Texnikumunu bitirmiş və 1942-45-ci tədris illərində Şəki şəhərinin Çayqaraqoyunlu kəndinin yeddiillik məktəbində müəllimlik etmişəm. 1950-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU - Z.Ə.) filologiya fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirmişəm. 1950-1953-cü tədris illərində Ağdam rayonunun Xındırıstan orta məktəbində müəllim olmuşam. 1956-cı ildə Moskvada Şərqşünaslıq İnstitutunda aspiranturanı bitirmiş, 1958-ci ildə namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişəm. Hazırda filologiya elmləri namizədiyəm.

1956-cı ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun XIX-XX əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı (indi Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı) şöbəsində işləyirəm. 1958-1960-cı illərdə kiçik elmi işçi, 1960-1969-cu illər arasında böyük elmi işçi, 1970-1986-cı illərdə XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi şöbəsinin müdiri işləmişəm. 1986-cı ildən Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsində aparıcı elmi işçi vəzifəsində çalışıram. Evliyəm, iki oğlum vardır. 5.10.2005".

Vəfatından xeyli əvvəl yazılmış bu sənədin ümumi məzmununda kimdənsə, nədənsə bir inciklik, narazılıq əhval-ruhiyyəsi də duyulur. Sanki müəllif həmin tərcümeyi-halı çox könülsüz - hansı bir məmurunsa tapşırığını yerinə yetirmək, nə üçünsə tələb olunan lazımsız sənədləri hazırlayıb, qaydaya salmaq xatirinə yazmışdır. Təsadüfi deyil ki, həmin yarım səhifədə yaşı səksənə yaxınlaşan tədqiqatçı valideynləri, uşaqlıq illəri, ibtidai təhsili, çap olunmuş əsərləri, ümumiyyətlə, elmi fəaliyyəti haqqında heç nə demir. Bu, müəyyən qədər təvazökarlıq, bir qədər də inciklik əlamətidir. Nadir Məmmədov 1956-cı ildən Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda işləmişdir. Moskvada SSRİ EA Şərqşünaslıq İnstitutunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etdikdən (1958) sonra təxminən 10-15 il ərzində doktorluq əsəri yazmışdır. Bu əsər Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi Şurasında müzakirə olunarkən dissertantın özünə yaxın bildiyi, tez-tez çörək kəsdiyi dostları bədxahlıq edərək, onun əsərinin müdafiəyə buraxılmasına mane olurlar.

Bu hadisə Nadir müəllimə sarsıdıcı zərbə kimi dəysə də, onu oxuyub-yazmaq, XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının problemlərini araşdırmaq, öyrənmək mübahisəli məsələləri dəqiqləşdirmək ehtirasını soyutmur. O, həmişə rəhbərlik etdiyi, yaxud əməkdaşı olduğu şöbənin elmi qayğıları ilə yaşayır. İnstitutda və akademiyada keçirilən ədəbi-ictimai tədbirlərdə, xüsusilə çoxcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin hazırlanmasında yaxından iştirak edir. Bir neçə il əvvəl Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu tərəfindən ona verilən və mərhum akademik Bəkir Nəbiyevlə professor Əflatun Saraclının imzaladığı xasiyyətnamədə deyilir: "Nadir Məmmədov Ədəbiyyat İnstitutunun yaşlı nəslinə mənsub əməkdaşlarından biridir. O, 1956-cı ildən ardıcıl, fəal və səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. Bu illər ərzində XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin tədqiqi və təbliği sahəsində çalışmış, diqqətəlayiq uğurlar qazanmış, görkəmli bir tədqiqatçı kimi tanınmışdır. Onun böyük Azərbaycan yazıçısı və mütəfəkkiri M.F.Axundovun həyat və fəaliyyətinin tədqiqi sahəsində mühüm uğurları var. O, "M.F.Axundovun bədii yaradıcılığı" (1962), "M.F.Axundovun realizmi"(1978), həmin əsərin rus dilində təkmilləşdirilmiş variantı - "Realizm M.F.Axundova" (1982) monoqrafiyalarının dövri mətbuatda Azərbaycan və rus dillərində nəşr olunmuş çoxlu məqalənin müəllifidir.

Nadir Məmmədov mətnşünaslıq sahəsində də səmərəli fəaliyyət göstərmişdir. O, akademik Kamal Talıbzadə ilə birlikdə F.Köçərlinin "Seçilmiş əsərləri"ni (1963) "M.F.Axundov" məqalələr məcmuəsini (1962), yazıçının "Komediyalar" (1975), "Bədii əsərlər" (1982), "Komedii, proza, poeziya" (1975), "Bədii və elmi-tənqidi əsərlər" (2005) kitablarını, üçcildik "Əsərləri"nin birinci cildini (1987) nəşr etdirmişdir. O, çoxcildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin 4-cü cildinin əsas müəlliflərindən biri və redaktor müavinidir. Bu cild üçün bir neçə icmal və "Qasım bəy Zakir", "Abbasqulu ağa Bakıxanov", "İsmayıl bəy Qutqaşınlı" , "Mirzə Fətəli Axundov", "Fazil xan Şeyda", "Mirzağa Təbrizi" oçerklərini yazmış, cildin çapa hazırlanması və redaktəsi işində fəal iştirak etmişdir. Son illərdə o, görkəmli Azərbaycan yazıçısı Eynəli bəy Sultanovun əsərlərinin tədqiqi və çapa hazırlanması ilə məşğuldur.

Nadir Məmmədov "Kratkaya Literaturnaya Ensiklopediya", "Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya", "Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası" üçün də bir sıra məqalələr yazmışdır. O kollektivdə intizamlı və işgüzar bir alim kimi tanınır".

Məncə, bu xasiyyətnamədə Nadir müəllimi ən yaxşı və dəqiq səciyyələndirən "intizamlı və işgüzarbir alim" sözləridir. Doğrudan da o, iş yerinə - Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutuna ürəkdən bağlı, əməkdaşı olduğu şöbənin qayğı və problemləri ilə yaşayan, tədqiqat obyektinə - M.F.Axundzadə irsinin öyrənilməsinə ömrünün axırına qədər sadiq qalan bir tədqiqatçı idi. Uğurlara sevinir, uğursuzluqlara təəssüflənirdi.

Bir keyfiyyət isə ona verilən xasiyyətnamədə öz əksini tapmayıb; hər cür sünilik, saxtalıq və diletantlıqdan uzaq olan Nadir müəllim mütaliəli adam idi. Azərbaycan ədəbiyyatı ilə yanaşı, Avropa və rus klassik yazıçılarının məşhur əsərlərini, bu əsərlər haqqında yazılmış monoqrafiya və kitabları oxumuşdu. Dövri mətbuatı mütəmadi izləyirdi. Azərbaycandakı ədəbi orqanlarla bərabər Moskvada və Leninqradda - Sankt-Peterburqda çıxan qəzet və jurnalların da bəzilərini ("Literaturnaya qazeta", "Voprosı literaturı", "filoloqiçeskiye nauki", "Neva" və s.) oxuyur, fürsət düşəndə həmin qəzet və jurnallarda çıxış edirdi. Bakıda nəşr olunan "Sovetskaya tyurkologiya" jurnalı ilə yaradıcılıq əlaqələri saxlayır, orada məqalələr çap etdirirdi. Ümumiyyətlə, Nadir müəllimin Azərbaycan və rus dillərində 3 monoqrafiyası, 5 tərtib kitabı, 100-dən artıq elmi və ədəbi-tənqidi məqaləsi çap olunmuşdur ki, bu əsərlər ədəbiyyatşünaslıq, xüsusilə axundzadəşünaslıq tarixində onun adını və imzasını həmişə yaşadacaq, xatırladacaqdır...

Zaman ƏSGƏRLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 29 sentyabr.- S.6.