Qanlı Yanvarın ədəbi əks-sədası

Azadlıq uğrunda mübarizəmizin böyük faciələr və itkilərlə dolu tarixi var ki, 90-cı ilin 20 Yanvar faciəsi bu tarixin mühüm bir hissəsidir. Bu faciə azadlıq, müstəqillik yolu tutmuş xalqımızın yenilməz iradəsinin nümayişi, rus imperiyasına qarşı etirazın son həddi idi. Baş vermiş qanlı hadisə dərhal ədəbiyyatımızda əks-səda tapdı, insanlığa qarşı görünməmiş bir cinayət, soyqırım müharibəsi kimi ittiham olundu. Hələ şəhidlərimizin qan izi küçə və meydanlardan təmizlənməmiş "biz qolumuzdakı zəncirləri qırmaq istəyirdik, amma özümüzü qırdılar... Məhkəməsiz, sübutsuz, dəlilsiz, günahsız qırğın oldu, yanvar qırğını" - deyə qan ağlayan istiqlal şairi Xəlil Rzanı da zindana saldılar. Bu, təcavüzə məruz qalmış bir xalqın həm də söz deyən dilinin, yazan əlinin buxovlanması, susdurulması cəhdi idi. Lakin həmişə olduğu kimi, bu faciəli tarixi məqamda da ədəbiyyatımız xalqın böyük, qeyri-adi müsibətlərini əks etdi, onun həyəcan və ümidlərilə yaşadı. Bu mövzuda çoxlu sayda əsərlər yazıldı.

Azərbaycanın ayrılmaz parçası olan Naxçıvan ədəbi mühitinin nümayəndələri də - Elman Həbib, Əbülfəz Muxtaroğlu, Vaqif Məmmədov, Xanəli Kərimli, Asim Yadigar, İbrahim Yusifoğlu, Qafar Qərib, Hüseyn Bağıroğlu, Elbəyi Maqsudov, Rahilə Elçin, Əbülfəz Ülvi və başqaları məşum şənbə gecəsinin hadisə və dəhşətlərini vətəndaş yanğısı ilə qələmə alıb, şeirin çevik və operativ imkanlarını bir daha nümayiş etdirdilər. Şəhid nəğmələri - ağı qoşmalar, bayatılar, mərsiyələr o günlərin hökmündən doğan yaradıcılıq nümunələri kimi xalqa çatdırılır, dillər əzbərinə çevrilirdi. Şübhəsiz ki, ilk anlardan onun geniş bədii inikasını vermək qeyri-mümkündür. Lakin bu dəhşətli hadisələri vaxtında qələmə almaq ona görə çox vacib idi ki, gələcəkdə ədəbiyyatın bu hadisə barədə nəsri, eposu bu ilk qələm təcrübəsindən başlanırdı.

Şair Əbülfəz Muxtaroğlu ilk günlərdə yazdığı "Ağlama" şeirində şəhidlərin lirik obrazı vasitəsi ilə bütöv bir xalqın, bir torpağın fəryadını əks etdirmiş, erməni vəhşiliyini, vətənimizin və xalqımızın başına gətirilən müsibətləri, törədilən faciələri, vətən uğrunda aparılan mübarizələri real, inandırıcı, həm də konkret faktlar əsasında təsvir etmişdir.

Yaxud bizə o faciəli hadisənin dəhşətlərindən ürək ağrısı ilə bəhs edən Vaqif Məmmədovun "Unutsaq, unudularıq" əsəri, Elman Həbibin "İnam" poeması, Asim Yadigarın "Naməlum əsgər", Yaqub Şirinoğlunun iki hissəli "İntizar" poeması, Budaq Təhməzin "Qalx ayağa", Elbəyi Maqsudovun "Dərsdən əvvəlki imtahan", Əhliman Sadiqin "Şəhidlər yaşar, ölməzlər", Kəmalə Nəsrinin "Şəhidlər qanına boyanan torpaq", Elxan Yurdoğlunun "Dinlə", Sədaqət Nemətin "Əbədi ziyarətgah" və başqa şeir və poemalarını xatırlada bilərik.

Tanınmış şair Xanəli Kərimlinin bu mövzuda ən yaxşı əsərlərindən biri "Ağrı" və "Bütövlük" poemalarıdır. Bu poemalarda şəhidlik mövzusu daha geniş miqyasda həllini tapır. 20 Yanvar hadisəsi şairə illər uzunu qəlbində və şüurunda yığılıb qalmış hiss və fikirləri, dərin kök salmış milli iztirabları, ağrılı həqiqətləri ifadə etməyə əsas verir. Bununla belə, poemada mübarizəmizin çox mühüm bir məqamı, imperiya ordusu ilə xalqımızın üzləşməsi, mərd oğul və qızlarımızın onun qarşısında diz çökməməsi faktı qələmə alınmışdır. Poemanın sonunda şair bu zülmün yerdə qalmayacağını, gec-tez intiqamın alınacağını inamla söyləyir:

Azərbaycan - tarix boyu için qovğa,

çölün düşmən.

Dünənin qan, bu günün qan,

Azərbaycan - hər yerində şəhidistan.

And veririk səndən ötrü şəhidləşən

mərdlərinin al qanına,

And veririk öz adına, öz şanına

qisasını alacağıq.

Poemanın əsas motivi, əsas poetik pafosu da məhz xalqın tarixində baş verən qanlı tarixi hadisənin lənətlənməsindən və ibrət götürülməsindən ibarətdir. Şeir və publisistikası ilə oxuculara yaxşı tanış olan Vaqif Məmmədovun "Sədərək harayı" kitabında isə 1990-cı ilin 19 yanvarında erməni təcavüzü zamanı Sədərəkdə törədilmiş vəhşiliklər, doğma torpağın mərdliklə müdafiə olunması öz əksini tapır. Bununla belə, şair haqqında bəhs etdiyimiz Sədərək döyüşlərinin bilavasitə iştirakçısı, baş verən hadisələrin təhkiyəçisidir. Kitabdakı ilk şeirlərdən "Bu kənd niyə yetimdir?", "Şəhid anasının düşüncələri", "Nədir, bu körpənin günahı, Allah?" kimi şeirlərində şair çox mühüm, vacib mətləblərdən söz açır, törədilmiş faciənin dəhşətlərini, milli faciə səviyyəsində poetik dillə oxucuya çatdırır. Vaqif Məmmədovun şeirlərinin çoxunda erməni təcavüzü zamanı Sədərəkdə törədilmiş vəhşiliklər, doğma torpağın mərdliklə müdafiə olunması, vətən qeyrətli oğullarımızın rəşadəti təsvir olunur. Şairin yazdığı kimi, "Əsərlərimin bir çoxu misralara çevrilən dərdi, harayıdır Sədərək kəndinin".

Naxçıvan Yazıçılar Birliyinin sədri, şair Asim Yadigarın "Naməlum əsgər", "Şəhidlik", "Ən uca zirvə" və sair şeirlərində qəsbkarlara qarşı mübarizənin ifadəsini görmək mümkündür:

Məzarlar önündə susdum, kiridim,

Şəhid məzarları durub yan-yana.

Şəhidlik özü də bir ucalıqdır,

O da qismət oldu Azərbaycana.

Məlum olduğu kimi, o dəhşətli gecədə Sədərək kəndi də ermənilər tərəfindən ən müasir silahlarla atəşə tutulmuşdu. "Şanlı sovet ordusunun" əsgər və zabitlərinin gözləri önündə onların silahlarından istifadə edib dinc əhalini qanına bələyən döyüşləri görəndə şair İbrahim Yusifoğlunun da ürəyini sızıldadan o ağrılar misralara çevrildi. Şair yazdığı kimi, "İllər boyu üzərimizə tuşlanan silahların tətikləri çəkildi, sinəsi odlanan da oldu, şəhid olan da. Mənim isə inamım güllələndi".

"Şəhid qanlı lalələr", "Öyünür vətən" kitablarında isə mənfur erməni millətinin Azərbaycan torpaqlarına təcavüzü zamanı rota komandiri kimi döyüşlərdə düşmənə qarşı vuruşmuş hərbiçi-şair Vaqif Əsrarın şəhidlərə həsr olunmuş şeirlərinin bir qismi və "Mənim şəhid olan kəndim" poemasında isə Şərur rayonu ərazisindəki Danzik kəndinin ermənilər tərəfindən ələ keçirilməsindən bəhs olunur. Şair lalənin bağrının qan olmasını su əvəzinə şəhid qanı içməsi ilə əlaqələndirir.

Şair Maarif Təmkin yaşadığımız günlərin ovqatını poetikləşdirəndə də, Qarabağ nisgilini, qaçqın, şəhid, köçkün kədərini sətirlərdə canlandıranda da, bir sözlə, hansı mövzuya üz tutursa-tutsun - həmişə vətəndaşlıq mövqeyindən çıxış edir.

Qanlı Yanvar faciəsindən artıq 22 il keçir. Bu müddətdə bədii nəsrimizdə - Akif Axundov, Bayram İsgəndərli, Güllü Məmmədova, Rafiq Babayev, Cavanşir Ələkbərov əsərlərində yanvar hadisələrinin müsibətlərini əks etdirmişlər. Yazıçı-publisist Həmid Arzulu "Qara xəncər" romanında 1988-90-cı illərdə Azərbaycanda, o cümlədən Naxçıvanda baş verən milli oyanış təlatümləri fonunda bir qrup insanların qanunlardan necə sui-istifadə etdiklərindən, xarici qüvvələrin maddi sərvətlərimizi talan etmək cəhdlərindən və ölkəyə yeni ruh yüksəkliyi, azadlıq, müstəqillik gətirməkdə olan gənclərimizin mübarizəsindən bəhs edilir. Yazıçı Güllü Məmmədova "Şəhid balası" hekayəsində hər gün atasının yolunu gözləyən, onun şəhid olduğunu bilməyən, hər qapı döyüləndə "atam gəldi" deyib, qapıya yüyürən, lakin arzusu gözündə qalan körpənin dərin kədərinin, ürəyindəki ağır nisgilin təsvirini həyəcansız oxumaq mümkün deyil.

Belə bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki, ilk vaxtlar 20 Yanvar faciəsinə müraciətin ən fəal janrı publisistika olmuşdur. Hadisə baş verəndə ölkə informasiya blokadasına alınmış, Bakıda fövqəladə vəziyyət qadağaları qoyulmuşdur. Buna baxmayaraq şair və yazıçılarımızın səsi radio, televiziyadan eşidilirdi. 20 Yanvar mövzusunda bir sıra publisist yazılar mətbuat səhifələrində dərc edildi. Muxtar Respublikanın orqanı olan "Şərq qapısı" qəzeti faciədən sonrakı saylarını bütünlüklə bu mövzuya həsr etmişdir. Sonrakı aylarda və illərdə 20 Yanvar mövzusuna müraciət ziyalılarımız tərəfində daha da inkişaf etdirildi. Bu mövzuya müraciət bir növ yaradıcılıqda milli vətənpərvərlik ənənəsini almışdır. Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru, akademik İsa Həbibbəylinin "Tarix unudulmur", "Tarixin gerçək yaddaşı", "Azərbaycan qaynaqlarında ermənilərin yapdıqları qətliamlar", AMEA Naxçıvan bölməsinin sədri İsmayıl Hacıyevin "Tarixin ağ ləkələri", "Erməni xəyanəti", AMEA-nın müxbir üzvü, tarix elmləri doktoru Hacı Fəxrəddin Səfərlinin "20 Yanvar - tarixin qanlı faciəsidir", fəlsəfə elmləri doktoru Məmməd Rzayevin "Tariximizin qan yaddaşı", tarix elmləri namizədi Elman Cəfərlinin "Faciələr tariximiz: rəqəmlərin dili ilə", "Erməni məslələsi"nin tarixi problem kimi yaranması və inkişafı" kimi məqalələri bu mövzuda yazılmış dəyərli nümunələrdəndir.

Azərbaycanın əməkdar incəsənət xadimi, şair-publisist Elman Həbib də bu mövzuya biganə qalmamış, onlarla şeir və publisist məqalələr yazmışdır. O, "Harayımıza hay verməyən dünya və qaysaq bağlamayan yaralar" adlı məqaləsində tariximizi vərəqləyir, zaman-zaman xalqın başına gətirilən müsibətləri yada salır, gələcək nəsli ibrət götürməyə çağırır.

Bu baxımdan filologiya elmləri namizədi Lətif Hüseynzadənin "Günahsız tökülən qanlar" adlı məqaləsində sovet imperiyasının siyasəti, tarix boyu Azərbaycan xalqının başına gətirilən müsibətlər, həmin dövrlərdə xalqımız haqqında ermənilərin və ermənipərəst qüvvələrin dünya ictimaiyyətinə çatdırdıqları qərəzli fikirləri əks olunmuşdur. Ümumiyyətlə, bu məqalə müəlliflərinin hamısını bir problem, bir sual düşündürür: baş verən hadisələrin arxasında hansı siyasi məsələlər dayanır? faciə öz başlanğıcını hardan götürüb?

Qanlı Yanvar faciəsi başqa bədii publisist yazılarda da təsirli, ağrılı bir üslubda qələmə alınmışdır. Filologiya elmləri doktoru, prezident təqaüdçüsü Yavuz Axundlunun "Qarabağ harayı", yazıçı-publisist Hüseyn Həsənoğlunun "Heykəlləşmiş qəhrəman" kitabları dəyərli nümunələrdəndir. Kamran İmranoğlunun (Əliyev) "Sədərək döyüşləri", Zəhmət Şahverdiyev və Rövşən Bağırovun "Dərələyəz taleyi şəhidlər və döyüşlər", Vaqif Məmmədovun "Sədərək şəhidləri", Əbülfəz Muxtaroğlunun "Şahbuz şəhidləri", Fərəc Fərəcovun "Culfa şəhidləri" kitabları diqqətəlayiqdir. Bu kitablarda döyüşlər zamanı erməni işğalçıları tərəfindən vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş insanların taleyindən bəhs edilir. Bu sadəcə sənədlərdən ibarət toplu da deyil, konkret insanların mübarizəsi və fədakarlığı barədə hekayətidir.

Əlbəttə, bir məqalədə bu mövzuda yazılanların hamısını əhatə edə bilməsək də, deyə bilərik ki, Naxçıvan ədəbi mühitinin nümayəndələri bu dəhşətli faciənin səbəblərini düzgün müəyyənləşdirmiş, istər bədii, istərsə də publisist dillə, inandırıcı faktlarla əks etdirmişlər. Şübhə yoxdur ki, müxtəlif nəsillərə mənsub qələm adamlarımız bundan sonra da öz tarixi tipologiyasını qoruyub saxlayacaq, başımıza gətirilən bu faciələrdən nəticə çıxarıb Azərbaycan ədəbiyyatını orijinal və sanballı əsərləri ilə zənginləşdirəcək.

Aypara BEHBUDOVA,

filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Naxçıvan Dövlət Universiteti

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 20 yanvar.- S.2-5.