Klassik irs və tənqidin meyarı

Çağdaş ədəbi proses imzaların, ideyaların və bədii axtarışların zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu isə tənqidin ədəbi prosesdə rolunu artırır, onu fəallaşdırır. Yazıçıların bunu etiraf edib-etməməsindən asılı olmayaraq tənqid "hərəkətdə olan estetika" (V.Belinski) kimi öz hərəkətverici rolunu oynayır, ədəbi prosesin arxasınca deyil, ön sırada getməyə, həm kəşfiyyatçı, həm də münsif rolunu oynamağa çalışır. Ədəbi tənqid özünün 80-90-cı illərdə itirdiyi nüfuzunu bərpa etməyə, sosioloji ehkamların məngənəsindən çıxmağa, metodlarını və estetik meyarlarını möhkəmlətməyə nail olur. Konkret desək, ədəbi tənqiddə estetik meyar və bədii mahiyyət arasında tənasüb yaranır, tənqidi mühakimədə estetik amilin rolu artır. Bu, təkcə tənqidçilərin çoxcildliklərinin çapında özünü göstərmir, həm də (və bəlkə də daha çox) gənc tənqidçilərin yeni dəyərləndirmə metodları və estetik meyar axtarışlarında aydınlaşır. Ötən onilliklərdən fərqli olaraq XXI əsrin ilk onilliyində ədəbi tənqidin bütün nəsilləri ədəbi-tarixi prosesdə fəal mövqe tutmağa çalışıb. Müasir tənqidçilər nəslinin başında ədəbi-tənqidi fikrimizin patriarxı akademik Bəkir Nəbiyev dayanır. Öz gənc müasirləri, tələbələri və yetirmələri olan görkəmli tənqidçilərlə həm yazılı, həm də şifahi yarışda Bəkir müəllim zərrə qədər də olsun mövqeləri əldən vermir, tənqidçi "mən"ini və üslubunun müasirliyini əzmlə qoruyub saxlayır.

"Çətin yollarda", "Xəzan vurmasın" kimi sanballı toplulardan və möhtəşəm beşcildlikdən sonra çap olunmuş "Elmlə şeir qovuşanda" (Bakı, "Çaşıoğlu" - 2011) kitabını oxumaq kifayətdir əmin olasan ki, akademik B.Nəbiyev bu gün də ənənəvi olaraq öz tənqidinin həm müasirliyini qoruyub saxlayır, həm də onun arsenalını nəzəriyyə və klassik irslə zənginləşdirməyə nail olur.

Tələbələrindən biri, Azərbaycan Respublikasının Dövlət mükafatı laureatı, ölkəmizin Macarıstandakı səfiri, professor V.Quliyevin yazdığı "Bizim Bəkir müəllim" adlı səmimi ön sözlə açılan kitabda müəllifin həm tənqidçi, həm də nəzəriyyəçi ədəbiyyatşünas kimi müasir maraq dairəsini, ədəbi-tarixi imkanlarını yaxşı əks etdirən yazılar daxil edilmişdir.

Müəllif istər tənqidin, istərsə də ədəbiyyatşünaslığın problemlərinə qlobal miqyasda yanaşır, bütövlükdə nəzəri ədəbiyyatşünaslığı çağdaş humanitar düşüncə kontekstində təhlilə cəlb edir. Belə geniş yanaşma zamanı alim metodoloji istinad amili olaraq akademik Ramiz Mehdiyevin "İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxış" (2009) adlı konseptual əsərinin nəzəri müddəalarına əsaslanır. Burada deyilir: "Ümummilli əhəmiyyət kəsb edən bir sıra məsələləri biz yeni şəraitdə təhlil etməliyik. Bütün Yer kürəsini əhatə etmiş qloballaşma milli məkana bəzən birmənalı olmayan şəkildə ciddi təsir göstərir. Belə dəyişkən siyası, iqtisadi və sosial-mədəni paradiqmaların mövcudluğu şəraitində çalışmalıyıq ki, milli varlığımızla bağlı dəyərlərə xələl gəlməsin. Tariximizi, mədəniyyətimizi və bizi birləşdirən mənəvi dəyərləri qoruyub saxlamaq indi hər birimizin ən ümdə vəzifəsidir" ("Azərbaycan" qəz.- 8 dekabr). Burada böyük həqiqətdən doğan ziyalı və vətəndaş narahatlığı ifadə olunub. İndi nəinki Şərq və postsovet məkanının, hətta Avropa alimlərinin özləri də etiraf edirlər ki, qloballaşma prosesi milli mədəniyyətlərin inteqrasiyası zamanı zərərsiz ötüşmür, mədəni yaxınlaşma milli-mənəvi dəyərlərin deformasiyasına səbəb olur. Belə narahatçılıq B.Nəbiyevin məqalələrində də hiss olunur. Bəlkə də ədəbiyyatşünaslıq haqqında yüz dəfə yazmış ağsaqqal ustad bu dəfə belə düşünür: "Ədəbiyyatşünaslıq bədii sənətlə üzvi bağlılığı ilə yanaşı elmdir və bu onun bəşəri, qlobal məzmununu da müəyyən edir. Dəqiq elmlərdən fərqli olaraq ədəbiyyatşünaslıq istilahının qarşısındakı rus, Azərbaycan, alman və s. anlamlar bu elm sahəsinin lokal mahiyyətini ortaya qoyur. Onun həm də milli məzmununu, coğrafi sərhədlərini müəyyən edir. Bu mənada dünya ədəbiyyatı tarixi konsepsiyasının yeni inkişaf mərhələsi, təkamülü milli ədəbiyyatşünaslıq elmlərinin təcrübəsindən, nailiyyətlərindən keçir. Dünya ədəbiyyatşünaslıq elminin qollarından olan Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı milli ədəbi fikrin daxili inkişaf qanunauyğunluqlarını üzə çıxarmaq, klassik irsi yenidən bəşəri sərvətlər kontekstində dəyərləndirmək üçün öz təhlil və qiymətləndirmə meyarlarını müəyyən etmək yolunda tarixi və nəzəri-metodoloji istiqamətdə araşdırmalar aparır". Akademik B.Nəbiyevin bir elm kimi ədəbiyyatşünaslıq və ümumən nəzəri-tarixi fikrin durumu, vəzifələri haqqında müasir qənaəti belədir. Burada ədəbiyyatşünaslığın genetik mənşəyi, lokal mahiyyəti, milli müəyyənliyi, dünya ədəbi prosesinə münasibəti, ədəbi fikrin daxili qanunauyğunluqlarını idarə etməsi, nəzəri-metodoloji meyarları müəyyənləşdirmək xüsusiyyəti dəqiqlik və həssaslıqla nəzərə alınır. Məsələ təkcə bunda deyil ki, müəllif bu altı başlıca əlaməti görür və müəyyən edir, məsələ bundadır ki, o, bu cəhətləri bir tənqidçi və nəzəriyyəçi kimi öz təhlillərinin cəbbəxanasına gətirir. Gəlin etiraf edək ki, son illər, ələlxüsus müstəqillik dövründə Bəkir müəllimin tənqidçi təfəkkürünün əhatə miqyasları genişlənib. Alimin "Firidun bəy Köçərli", "Müasirlik və sənətkarlıq uğrunda", "Ədəbi düşüncələr", "Tənqid və ədəbi proses", "Təzə izlər sorağında", "Müasirimiz bədii ədəbiyyatda", "Kamalın təntənəsi", "Söz ürəkdən gələndə", "Roman və müasir qəhrəman", "Özümüzdən başlayaq", "Çətin yollarda", "Xəzan vurmasın", "Seçilmiş əsərləri"nin zəngin beşcildliyi kimi kitablarına arxayın olub onu təkcə XX əsrin tədqiqatçısı və tənqidçisi hesab etmək olmaz. İstiqlal dövründə yazılıb çap edilmiş "Çətin yollarda", "Xəzan vurmasın" və nəhayət, "Elmlə şeir qovuşanda" topluları göstərir ki, o müasir tipli bir ədəbiyyat tarixçisi, klassik irs tədqiqatçısı, nəzəriyyəçisi kimi daha ədalı görünür. Bu da təbiidir. Çünki möhtərəm akademik tarixin və zamanın milli taleyin tənqid və ədəbiyyatşünaslıq qarşısına qoyduğu tarixi tələbləri həssaslıqla duyur, onlara ziyalı və vətəndaş amalı ilə vaxtında və hamıdan yüksək səviyyədə cavab verməyi bacarır. Elə buna görə də Bəkir Nəbiyevin klassik irsə münasibətinin guşə daşında estetik bir kateqoriya olaraq müasirlik dayanır. Bu baxımdan haqqında sözügedən topluya daxil olan üç yazını xüsusi qeyd etməyə ehtiyac duyuram: "Klassik Azərbaycan poeziyası və muğam", "Nəsimi qəzəllərindəki bir qafiyə yuvasının izi ilə" və "İstedadla iradənin sarsılmaz vəhdəti"!

Aydın məsələdir ki, B.Nəbiyev musiqiçi və musiqişünas deyil. Lakin sənət aləmində topladığı 60 illik təcrübə ona imkan verir ki, bu dəfə o, klassik Azərbaycan poeziyasının tarixi və poetikasına muğamın prizmasından nəzər salsın. Həmişə olduğu kimi, o, ədəbiyyatdan sözdən mədəniyyət və incəsənət aləminə gəlmir. Zamanın tələb etdiyi baxış bucağı olaraq çoxəsrlik muğam sənətimiz ön plana keçir. Müəllif müasirlik duyğusu ilə yazır: "Qoruyub saxlanmasına, daha da inkişaf etdirib zənginləşdirilməsinə böyük zəruriyyət olan əvəzsiz milli sərvətlərdən biri və bir sıra bəşəri keyfiyyətlər etibari ilə bəlkə də birincisi Azərbaycan muğamıdır...

Azərbaycan klassik poeziyası, folklorumuz musiqi ilə yoğrulmuşdur. Dastanlarımızda sıx-sıx rast gəlinən və "aldı, görək nə dedi" kodu ilə canlanan nəsr-şeir əvəzlənmələri əslində bu el deyimlərinin dinləyicilərə çatdırılması zamanı zəruri olan məhz musiqili təqdimat ehtiyacından doğmuşdur".

Bu minvalla da ustad tənqidçi muğamın ecazkar aləmindən epos təfəkküründən XXI əsrin önlərinə qədərki ədəbiyyat və təqdimat tarixinə vüsətli nəzər salır. Bu tizfəhm nəzərin işığında biz müxtəlif və məzmunlu, məntiqli və mənalı qənaətlərlə uğraşırıq: Muğamın "Quran"ın "İsra" surəsinin 79-cu ayəsində qeyd olunduğu söyləyən, "Klassik poeziya da hər şeydən öncə ahəngdarlıq, ritmika, daxili nizam üzərində qurulmuşdur" - deyən müəllif belə nəticəyə gəlir: "Azərbaycan poeziyasında musiqiyə münasibətini və muğam haqqında qiymətli bilgilərini ilk dəfə əsərlərində ifadə edən böyük şair və mütəfəkkir isə dövrünün ensiklopedik zəkalarından biri kimi tanınan, buna görə də Avropa renessansının dühaları ilə müqayisə edilən Nizami Gəncəvidir. Məhz Nizami "Xəmsə"sindən görmək olur ki, "Muğam" kəlməsi Azərbaycan dilində bir isim, ad, nəhayət, termin kimi "Quran"ın nazil olmasından çox-çox əsrlər öncə varmış və onun meydana gəlməsi birbaşa bizim Azərbaycanla... vətənimizin ayrılmaz tərkib hissəsi olan qədim və ulu torpağımız Muğan torpağı ilə bağlıdır". Maraqlı və bir qədər də mübahisəli olan bu mülahizələr kontekstində alim Nizaminin "Xosrov və Şirin" poemasında Sultan Qızıl Arslanın məclisinin təsvir edildiyi parçanı misal gətirib muğamın tarixi taleyimizdə ta əski zamanlardan müstəsna rol oynadığını əyaniləşdirir:

Çalğıcı müzrabı telə vururdu

İpək köynəklilər, köynək cırırdı.

- bu beyt musiqiylə dinləyici münasibətinin hansı ekstaz həddində olduğunu məharətlə əks etdirir.

Bəkir müəllimin klassik poeziya və muğam probleminə həsr olunmuş yazısını müstəqil bir tədqiqat əsəri kimi dəyərləndirmək olar. "Xosrov və Şirin"in "Çalğıcı Barbədin tərifi" bölməsində Barbədin ifa etdiyi 30 havadan bəhs edib çoxsunun adlarını belə qeyd edir.

Bəkir müəllimin tədqiqatından belə məlum olur ki, "Xosrov və Şirin" bir musiqi, muğam ensiklopediyasıdır.

Mən elə bilirəm ki, şairin

Həsrət yaşı hər ləhzə qılur bəzmimizi saz.

Bu pərdədə bir yer bizə olmadı dəmsaz.

- musiqisinin, özəlliklə muğamların tarixini tədqiq edən alimlər üçün çox qiymətli məxəzdir" - deyə İ.Nəsiminin poeziyasına yüksək dəyər verir. Həqiqətən də bu qəzəldə əksər muğamların adı çəkilir və bədii-fəlsəfi baxımdan mənalandırılır.

Heç şübhəsiz ki, B.Nəbiyevin tədqiqatında əsas yeri qəzəlləri musiqi bulağından su içmiş, qəzəlləri ilə muğama yiyə durmuş, ilk operamız olan "Leyli və Məcnun"a həyat vermiş dahi qəlb şairi M.Füzuli tutur. "Füzuli qəzəlləri və Azərbaycan muğamı" mövzusu xüsusi araşdırma tələb edən bir işdir" - deyə mövzunun konseptual həllini gələcək tədqiqatçıların, mütəxəssislərin ixtiyarına buraxır və yalnız şairin iki əsərində "Rindü Zahid" və "Yeddi cam" əsərlərindəki məqamlara toxunmaqla kifayətlənir.

M.P.Vaqifin, xüsusilə "Guş qıl" müxəmməsi ilə bu məsələyə konkret münasibət bəsləmiş S.Ə.Şirvaninin, XX əsrin böyük sənətkarları M.Şəhriyarın və Ə.Vahidin yaradıcılığı üzərində müxtəsər dayanan, sevimli şairi B.Vahabzadənin "Muğam" poemasının geniş nəzəri fəlsəfi təhlilini verən akademik muğam sənətimizlə bağlı mühüm tədqiqat işlərinə də müxtəlif nəzər salır. Burada Səfiəddin Urməvi (XIII), Əbdülqadir Marağayi (XIV-XV), Mir Möhsün Nəvvab (XIX-XX), Ü.Hacıbəyli, Q.Qarayev, Ə.Cəfər kimi klassiklərlə bərabər, "Azərbaycan musiqi elmi" monoqrafiyasının müəllifi Z.Səfərova, "Klassik Azərbaycan poeziyasında qəzəl" (1990) A.Rüstəmova, "Azərbaycan muğamlarında söz və musiqinin əlaqəsi" (2004) əsərinin müəllifi Ramiz Fasehin əməyi də yüksək qiymətləndirilir.

Qeyd etməliyik ki, klassik poeziya və muğam mövzusu B.Nəbiyevin yaradıcılığında yeni istiqamətdir.

Klassik irsin poetikasına müraciət əslində müasir tənqidin nəzəri-metodoloji imkanlarını əks etdirir. Ciddi tədqiqatın bəhrəsi olan "Nəsimi qəzəllərindəki bir qafiyə yuvasının izi ilə" məqaləsi də lirik şeir üçün çox səciyyəvi olan bir qafiyənin işlənmə dairəsini və məna çalarlarını açmaq baxımından diqqətə layiqdir. Və maraqlı burasıdır ki, müəllif

Yanaram eşqindən, axər gözlərimdən yaşlər,

firqətin dərdi çıxardı ürəyimdən başlər.

- mətləni qəzəlin sonrakı beytlərindəki ikinci misranın qafiyə yuvalarını (daşlər, qaşlər, yaşlər, yoldaşlər, nəqqaşlər) orta çağlar anadilli poeziyamızda izləyir. Məlum edir ki, belə qafiyə yuvasının poeziyaya Qazi Bürhanəddin gətirib, sonra Nəsimi və Xətai, nəhayət, Füzuli ondan istifadə etmişlər.

Xətainin:

Ta ki, düşdüm hicrinə könlüm fəğanə başlər,

Gəldi ahimdən mənim fəryadə dağü-daşlər.

- beyti ilə başlanan qəzəlini təhlil edən alim yazır: "Xətai məlum qafiyə yuvasına "faş" və "cəllaş" kimi iki söz artırmışdır. Alim M.Ə.Sabir yaradıcılığında müxtəlif qafiyə yuvaları üzərində dayanır, şairin poetikası ilə bağlı orijinal nəticələrə gəlir. Ümumiyyətlə, poetik-nəzəri termin kimi "qafiyə yuvası"nı uğurlu saymaq olar.

Yeri düşdükcə klassik irsə müraciət ədəbi tənqidin nəzəri-metodoloji imkanlarını artırır, onu yeni meyar axtarışlarına sövq edir. Kitabın "Portret cizgiləri" bölməsində Əfzələddin Xaqaniyə həsr olunmuş "İstedadla iradənin sarsılmaz vəhdəti" məqaləsi bu qəbildəndir. Özündən əvvəlki xaqanişünaslara, xüsusilə akademik H.Araslıya və professor Q.Kəndliyə qədirşünaslıq bildirən akademik müasiri, AMEA-nın müxbir üzvü T.Kərimlinin 20 il öncə yazdığı "Azərbaycan klassik ədəbiyyatı" kitabının II cildindəki belə bir fikri dəstəkləyir ki, "Xaqani yaradıcılığı Azərbaycan ədəbi məktəblər silsiləsinin iki möhtəşəm zirvəsindəki birəbir onun əsərləri zəmanəsinin lirik-fəlsəfi poeziyasının nailiyyətlərinin çox uğurlu bir yekunu olmaqla, həm də Nizami dühasının epik-romantik üfüqlərinə keçid mərhələsidir". Doğrudan da, Şirvan dahisinin ədəbi irsi öz fikri vüsətinə, ictimai motivlərinin təravətinə, həm də təkrarsız bədii keyfiyyətinə görə Gəncə dahisinə qədərki poeziyasının ən yüksək mərhələsidir".

Şairin "Töhfətül İraqeyn", və "Mədain xərabələri"nin geniş intellektual təhlili ilə B.Nəbiyev bu həqiqəti bir daha təsdiqləyir.

Klassik irsə müraciət ədəbi tənqidin məziyyətidir. İnsanın öz millətinin tarixinə, soykökünə, tarixi ənənələrinə bağlılığı kimi, tənqidin də ədəbi keçmişə bağlılığı təqdir olunan məqamlardandır. Bununla bərabər məhz Bəkir Nəbiyev tənqidinə xas bir cəhət də bu kitabda görünməkdədir. Bu da ədəbi icmal yazmaq xüsusiyyətidir. Bu kitaba daxil olan "Avropa mədəniyyətinə açılan pəncərə (XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər), "Müstəqillik dövrünün Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı (1991-2011)" adlı nəzəri icmalları B.Nəbiyevin bir ədəbiyyat tarixçisi kimi ədəbi məlumat dairəsini, bir nəzəriyyəçisi kimi ümumiləşdirmə imkanlarını yaxşı əks etdirir. Məsələn, V.Q.Belinskinin icmalları sübut edir ki, tənqidin ədəbi prosesdə rolu daha çox icmallarda ortaya çıxır. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda 1977-ci ildən üzü bəri "Ədəbi proses" məcmuələrində çap olunan ədəbi icmallar (əlbəttə, hamısı yüksək səviyyədə deyil) ədəbi-tənqid janrı olaraq icmalın əhəmiyyətini əks etdirməkdədir.

AMEA-nın müxbir üzvü T.Kərimli ilə müştərək yazılmış "Avropa ədəbiyyatına açılan pəncərə" məqaləsi öz konseptual xarakteri ilə seçilir. Doğrudur, "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı daşıdığı məzmunu, ideya-estetik istiqaməti və xüsusiyyətləri, inkişaf yolu, ədəbi növ və janr tipologiyası, üslub və ədəbi dil baxımından əsasən iki mərhələyə bölünür: əsrin birinci yarısının ədəbiyyatı və ikinci yarısının ədəbiyyatı" qənaəti bir qədər dəqiq deyil, bununla belə icmalın analitik təhlilləri rəğbət doğurur. Hər halda bu yazıda Azərbaycanın İran və Rusiya tərəfindən işğalı tarixi xoşbəxtlik kimi vəsf olunmur. "Bu dövrdə Azərbaycan ədəbiyyatında tamamilə yeni ideya- bədii və ictimai dəyər kəsb edən mühüm bir ədəbi hadisə də müstəqil satirik şeir cərəyanının formalaşması və bu sahədə olduqca böyük uğurlarının əldə edilməsi olmuşdur".

Əlbəttə, nəzəri praktikada "satirik şeir cərəyanı" ifadəsi işlədilmir, bununla belə şeirdə satiranın bir nəzəri-estetik keyfiyyət kimi güclənməsi, hətta ədəbi təmayül əmələ gətirməsi həqiqətən XIX əsrin bədii hadisəsi idi.

Bəkir müəllim bu fikirdədir ki, "XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafı tamamilə yeni bir ideya-estetik istiqamət almış, poetik forma axtarışları sahəsində böyük nailiyyətlər qazanılmış, ədəbiyyatımız yeni dövr dünya ədəbiyyatı sisteminə daxil olmaqla qlobal ədəbi prosesə qoşulmuşdur". Bu baxımdan alim M.F.Axundzadənin xidmətlərini xüsusi qiymətləndirir. Onun ədəbi tarixi prosesdəki rolunu, modern ədəbiyyat yaratmaq sahəsindəki xidmətlərini qeyd edir, Mirzə Fətəlini reformator kimi təqdim etməyə nail olur.

Müəllif XX əsr Azərbaycan ədəbi-tarixi prosesinin M.F.Axundzadədən sonra - XX əsrə qədərki dönəminə məhz Mirzə Fətəli ideyaları işığında nəzər salıb dəyər verir. M.F.Axundzadədən C.Cabbarlıya qədərki dövr öz böyük simaları - S.Əzim, N.Vəzirov, N.Nərimanov, H.Zərdabi, Ə.Haqverdiyev, C.Məmmədquluzadə B.Nəbiyevin ədəbiyyat tarixi konsepsiyasına xüsusi mərhələ kimi daxil olur. "Azərbaycan ədəbiyyatında, ədəbi-tənqidin və realist estetikanın əsasları da XIX əsrin ikinci yarısında qoyulmuşdur" - akademik Bəkir Nəbiyevin gəldiyi əsas elmi - tarixi nəticələrdən biri də budur!

2011-ci il Azərbaycan tarixinə müstəqilliyimizin 20-ci ildönümü kimi daxil oldu. Yüksək dövlət miqyasında iqtisadi, siyasi, sosial diplomatik sahədə tarixi nailiyyətlərimizin hesabatını verdik. Bəs nəzəri-filoloji fikir sahəsində vəziyyət necədi? Bunu da biz B.Nəbiyevin bu kitaba daxil edilmiş "Müstəqillik dövrünün Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı (1991-2011)" məqaləsindən öyrənirik. Öncə müstəqillik dövrünün ədəbi-tarixi mənzərəsini yaradan müəllif mövcud faktları sistemli tərzdə təqdim edir. Burada ortaq türk abidələri və epos mədəniyyətimizə, orta çağların poeziyası və nəzəri abidələrinə, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatına, XX əsrin "füyuzat" ədəbi məktəbinə, Ə.Hüseynzadə irsinə azərbaycançılıq məfkurəsi əsasında müraciət ön plana çəkilir.

Abdulla Şaiq, Üzeyir Hacıbəyli, Mir Cəlal, Rəsul Rza, Mehdi Hüseyn, Bəxtiyar Vahabzadə, Yaşar Qarayev kimi klassiklər haqqında kitabda "Portret cizgiləri" bölməsində yer alan oçerklər bir daha sübut edir ki, B.Nəbiyev XX əsrin tənqidçisidir. O, bu əsri onun ədəbi simalarını daha həssaslıqla duyur və dəyərləndirir.

Resenziya ədəbi tənqidin ən çətin və çevik janrıdır. Əslində dəqiq ifadə, dəqiq təyinat və dəqiq meyar tələb edən resenziya tənqidin ədəbi prosesdə rolunu təmin edir. Kitabın "Rəylər" bölməsinə daxil olan "Nur saçan ömrün bədii salnaməsi", "Nərgiz xanım Paşayevanın doktorluq əsəri", kitabın adını müəyyən etmiş "Elmlə şeir qovuşanda", "Tarixi romanın imkanları" müasir resenziyanın dəyərli nümunələridir.

Şərəfli bir alim və tənqidçi ömrünün səksənini adlamış, həmişə cəmiyyətin diqqət mərkəzində - başda olmuş müdrik ziyalının xatirə yazması olduqca təbiidir. Bu kitabın sonuncu bölməsi də "Məruzə və nitqlər, xatirə yarpaqları" adlanır. Buraya alimin 2008-ci ildə Hələb Universitetində etdiyi "Azərbaycan şeirinin Nəsimi zirvəsi" kimi sanballı məruzə ilə bərabər, son üç ilin ədəbi tədbirlərindəki yığcam çıxışları və kövrək xatirələri də daxil edilmişdir. Bəkir müəllimin son illər yazdığı məqalələrdə də müəyyən bir xatirə çaları var. Məsələn, o öz ustadları akademik M.A.Dadaşzadənin 100 illiyindəki çıxışı "Patriarxın xatirəsinə", akademik M.Cəfərin 100 illiyi münasibətilə yazısını "Mənim mənəvi mükafatım" adlandırıb. Bütün bunlar onu göstərir ki, ömrünün müdrik çağında ustad tənqidçi yeni forma və üslub axtarışlarındadır. O, 60 illik tənqidçi fəaliyyətini başlıca keyfiyyətini - müasirlik hissini qoruyub saxlamaq əzmindədir. Müasirlik əslində tarixə və ənənəyə ehtiramdan başlanır. Artıq gördük ki, akademik B.Nəbiyevin son illərdə yazdıqları toplanmış "Elmlə şeir qovuşanda" kitabını da fərqləndirən klassik bədii irsi müasirlik müstəvisində təqdim etmək həvəsi, tənqidin estetik meyarlarını nəzəri-fəlsəfi baxımdan möhkəmlətmək ehtirasıdır. Müəllif yeni nəzəri imkanlar axtarmaqla kifayətlənmir, ədəbiyyatın özünü bir bədii-fəlsəfi sistem kimi təhlil edərək onun daxili enerjisini üzə çıxarır, tənqidi mühakimənin möhkəmlənməsi üçün şərait yaradır. Məhz bunun sayəsində də o, ədəbi prosesi zamanla bərabər irəli aparmağa, tənqid vasitəsi ilə tarixi və zamanı idarə etməyi bacarır.

Yüksək intellekt, dərin savadla bərabər tənqidçi üçün başlıca şərt tənqidçi şəxsiyyətidir. Şəxsiyyəti olmayan tənqidçi yazıçının qabağında duruş gətirə bilməz. Tənqidçi şəxsiyyətinin birinci əlaməti öz fikir və mülahizələrində obyektiv olmaqdır. Bu isə çox çətindir, bəzən cəmiyyətin bədii-estetik təsəvvürlərinə, zövqünə qarşı getməli olursan.

İstiqlal dövründə B.Nəbiyevin yaradıcılığında yeni bir istiqamət də formalaşdı. Biz bunu mühacirətşünaslıq adlandırardıq. Onun böyük həvəs, şövq və inamla yazdığı Almas İldırım, Əhməd Cavad haqqında, mühacirət ədəbiyyatşünaslığı haqqında yazdıqları müasir ədəbi tənqidi fikrimizin diqqətəlayiq nümunələridir. M.Şəhriyara, X.Rza Ulutürkə dair monoqrafiyaları bizə belə qənaətə gəlməyə imkan verir ki, akademik B.Nəbiyev istiqlal dövrü tənqidimizin şəriksiz patriarxıdır. Azərbaycançılıq fəlsəfəsinə istinad edən tənqidçi həm də yeni filoloji tədqiqat metodları işləyib hazırlayır.

Akademik B.Nəbiyevin tənqidi ədəbiyyat vasitəsilə həyata müdaxilə edən, ədəbiyyatı həyatla tutuşduran fəal, mücadiləçi tənqiddir. O, öz prinsiplərini heç bir avtoritetdə təmsil etmir, onun üçün ən böyük avtoritet həqiqətdir.

Tənqidi fikrin nəzəri-tarixi əhəmiyyəti tənqidçinin ədəbiyyata, sözə sevgisi üzərində bərqərar olur. Tənqidçi zəif əsəri tənqid edəndə də bu məhəbbət hiss olunmalıdır. Çünki ədəbiyyatımız mayeyi-iftixarımız, milli kimliyimizin bədii aynasıdır. B.Nəbiyevin tənqidi də belədir, ümumiyyətlə, onu ədəbiyyatdan ayrı təsəvvür etmək mümkün deyil.

Bu topluya daxil olan məqalələrdə adətən gəncliyə xas olan bir cəhət də diqqəti cəlb edir: O, yeni ideyalar irəli sürür, tənqidin yeni istiqamətlərini təyin edir, problemlərlə bərabər prioritetləri və perspektivləri də müəyyənləşdirir. Bir sözlə, bu tənqidin yolu gələcəyə ünvanlanır, yeni tənqidçilər nəsli üçün nümunə rolu oynamaqda davam edir.

Bu gün Azərbaycan ədəbi tənqidində "Bəkir Nəbiyev" məktəbi formalaşıb. Ədəbiyyata böyük sevgi, ədəbiyyatın əbədiliyinə sarsılmaz inam, bədii sözün həm poetik həm də əxlaqi gözəlliyi üçün məsuliyyət, peşəkar təhlil mədəniyyəti, təhlildə fikirlə hissin yüksək vəhdəti, estetik meyarın obyektivliyi ustadın tənqid məktəbinin əsas xüsusiyyətləridir. Onun üslubu heç kimə bənzəmir: yüksək sosial fəallıq, sosial və estetik amilin sintezi, analitik mühakimə bu kitaba daxil olan ən yaxşı yazıların və Bəkir Nəbiyev üslubunun başlıca əlamətləridir.

P.S. Ailəmizlə yaxın olması səbəbindən Bəkir müəllim demək olar ki, bu yazıda adını çəkdiyim bütün kitablarını özünəməxsus dəst-xətlə yazdığı avtoqrafla valideynlərimə bağışlamışdı. Uşaq vaxtı anamla iş yerinə - Bəkir müəllimin rəhbərlik etdiyi Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyinə gedəndə içərisində "Balaca Gülşənə böyük uğurlar arzusu ilə" sözləri yazılmış "Kamalın təntənəsi" kitabını mənə bağışladı. O gündən etibarən bir məktəbli olaraq bu böyük alimin kitablarını oxuya-oxuya əvvəl tələbə, sonra aspirant, sonra doktorant oldum. Bu gün isə mənə xoş sözlər yazıb ərməğan etdiyi "Elmlə şeir qovuşanda" toplusu haqqında ürək sözlərimi yazmağa çalışdım, görəsən ustada ehtiramımı ifadə edə bildimmi?!

Gülşən ƏLİYEVA – KƏNGƏRLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 20 yanvar.- S.3-5.