Bilik xəzinəsi, sənət məktəbi
Şəxsən
mən belə hesab edirəm ki, bədii tərcümədə əsas məsələ
istedaddır, yazıçı istedadı. Tərcüməçinin
özündə yaradıcılıq qabiliyyəti,
yazıb-yaratmaq bacarığı yoxdursa,
bədii tərcümə sahəsində heç
bir müvəffəqiyyət qazana bilməz. Bu bir həqiqətdir!
İlk tərcümələrim
xırım-xırda şeylərdən ibarət olub, onlardan heç bir əsər-əlamət
qalmayıb. Bu təbii haldır, böyük və monumental
əsərlərin tərcüməsinə girişmək üçün kiçikdən, xırdadan başlamaq lazımdır. Bu
bir növ məktəbdir,
təcrübədir, məncə, belə məktəbsiz irəli
getmək, inkişaf etmək, nailiyyət qazanmaq çox çətin,
bəlkə də, qeyri-mümkündür.
Ona görə də ilk tərcümələrlə sonrakı tərcümələr
arasında yerlə göy qədər fərq
olub. Əsl yaradıcılıq işi monumental əsərlərin
tərcüməsindən başlanıb. Onu
da xüsusilə qeyd
etməliyəm ki, bədii tərcümə
mənim üçün həmişə
mənəvi zövq, mənəvi qida mənbəyi olmuşdur,
belə olmasaydı, bu sənətə bütün varlığımla
bağlanmasaydım, ömrümün əlli
ildən çoxunu bu
nəcib sənətkarlıq sahəsinə həsr edə
bilməzdim (baxmayaraq ki,
bədii tərcümə maddi cəhətdən
qətiyyən sərfəli deyildir).
Mənim
tərcüməçilik fəaliyyətimə redaktorluğun da köməyi
az olmamışdır.
Yazıçı
Mir Cəlalın görkəmli alim və yazıçı Əziz Şərif
tərəfindən ruscaya tərcümə
edilmiş hekayələr məcmuəsini
(1940), Lermontovun azərbaycancaya tərcümə
edilmiş "Seçilmiş
əsərləri"ni redaktə etmiş
(1941). "Almanax Azerbaydjanskoy
sovetskoy literaturı". (1940) adlı kitab V.A.Luqovskoy, Əziz
Şərif və Hüseyn Şərifin
redaktəsi ilə nəşr edilmişdir
1940-cı ilin may
ayında Moskvada keçirilən və
şəxsən iştirakçısı olduğum
"Azərbaycan ədəbiyyatı ongünlüyü"
materialları məcmuəsini (həm rus,
həm də Azərbaycan dillərində) Mehdi
Hüseynlə birlikdə redaktə etmişik,
"Ön söz"
isə mənimdir (1940). Redaktə etdiyim əsərlərin
sayı təkcə bunlarla qurtarmır… Çox əsərin adını çəkə
bilərdim… Onlardan ancaq
birini oxucuların nəzərinə
çatdırmaq istərdim.
1938-1941-ci
illərdə dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin
800 illik yubileyinə hazırlıq
aparılırdı. Bu münasibətlə
Nizami əsərlərinin ruscaya
tərcüməsinə bir sıra
görkəmli rus şairləri cəlb edilmişdi (Nikolay Tixonov, Konstantin Simonov, Vladimir Derjavin, Pavel Antokolski və başqaları). Nizami yubileyinə hazırlıq işinə rəhbərlik
edən respublika Yubiley
komitəsinin qərarı ilə - fars dilini bildiyim üçün "Sirlər xəzinəsi"nin
tərcüməsinə redaktor təyin olunmuşdum. (Nizami əsərlərinin
tərcüməçi və redaktorlarını bir qayda olaraq
Yubiley komitəsi təyin edirdi).
Həmin
illər mən Yubiley komitəsinin ezamiyyəti
ilə bir neçə dəfə Moskvaya yollanmalı olmuşdum.
Açığını
deyim ki, bu səfərlər mənə çox şey verdi…
O
ki, qaldı bədii tərcüməyə,
hər şeydən əvvəl onu etiraf etməliyəm ki, 50
il müddətində tərcümə etdiyim romanlar, povestlər,
hekayələr və sairə içərisində A.M.Qorkinin, F.M.Dostoyevskinin, İ.A.Buninin,
İ.A.Qonçarovun roman,
povest və hekayələri mənim üçün tükənməz bir bilik xəzinəsi olmuşdur…
Bir dəfə dostum Əziz Şəriflə söhbət
vaxtı M.Qorkinin "Klim
Samginin həyatı"
epopeyasının tərcüməsi üzərində
apardığım gərgin tədqiqat işi
barədə Əzizə bəzi şeylər söylədim…
Əziz Şərif məni diqqət və maraqla
dinləyəndən sonra inamla
dedi: "Hüseyn, sənə
açıq deməliyəm ki, sənin bu işin əsl doktorluq dissertasiyası mövzusudur.
Sən gəl bu mövzuda
dissertasiya hazırla. Bunu
hər cəhətdən müdafiə etmək, bunun üçün hər
cür imkan yaratmaq mənim boynuma".
Bu söhbətdən sonra xeyli vaxt
keçib. O zaman dostum Əziz Şərifə demişdim:
"Belə bir məsləhət və
mülahizə üçün sənə
minnətdaram! Amma bilmirəm, baş tutarmı? Çox
gərgin işləmək lazım gələcək! Hər halda çox cəlbedici fikirdir. Sağlıq olsun!"
(Lakin bunun üçün nə imkan
tapıldı, nə də şərait. Arvadım
ağır xəstə idi, maddi cəhətdən çox
çətinlik çəkirdim)...
Mən
fəxr edirəm ki, Qorki
ilə yanaşı, dahi rus
yazıçısı F.M.Dostoyevskinin şah əsəri
olan, dünya ədəbiyyatının
zinəti sayılan "İdiot"
romanını da ana
dilimizə tərcümə etmək şərəfi mənə
nəsib olmuşdur - bu
əsər mənə çox böyük mənəvi zövq
bəxş etmişdir.
Dahi
Dostoyevskidən söhbət düşəndə, yaxud onun ölməz əsərlərini
dönə-dönə gözdən keçirməli olanda mən, ixtiyarsız olaraq,
bütün varlığımla pərəstişkarı
olduğum, dünya ədəbiyyatı
tarixində, bir humanist
yazıçı kimi, misli-bərabəri
olmayan və rus ədəbiyyatının
haqlı olaraq, iftixarı sayılan böyük Qorkinin Dostoyevski haqqında dediyi
sözləri xatırlayıram: "Tolstoy
böyük üsyankar,
Dostoyevski bizim iztirabkeş vicdanımızdır".
Siz bir fikir verin. Yeddi
kəlmə ilə iki dahi
yazıçıya necə dəqiq, necə tutarlı, necə
lakonik, mən deyərdim ki,
dərin psixoloji xarakteristika
verilmişdir. Bunu ancaq Qorki kimi
nəhəng deyə bilərdi.
Doğrudan da, dahi Dostoyevskinin
əsərlərini oxuyanda bu insanın son dərəcə
ağır, çox mürəkkəb, mən
deyərdim ki, çox
iztirablı, məşəqqətli, bir
yaradıcılıq yolu keçmiş
olduğunu görməmək mümkün deyil. Mənsub
olduğu xalqı, rus
xalqını misilsiz bir
məhəbbətlə sevirdi, rus xalqının istedadına,
bacarığına, onun xariqələr
yaradacağına bütün
varlığı ilə inanırdı. fikrimizi
sübut etmək üçün
Dostoyevskinin ecazkar qələminin
məhsulu olan "Ölü
evindən qeydlər" əsərinə müraciət etmək
kifayətdir. Bu bir həqiqətdir
ki, böyük
sarsıntılara məruz qalmış, öz
dövrünün ictimai-siyasi
quruluşunun bir çox cəhəti ilə barışa bilməyən
bu böyük sənətkarı
geniş xalq kütlələrinin
tale və müqəddəratı çox maraqlandırırdı. Ədibin doğma dil haqqında çox gözəl və diqqətəlayiq bir kəlamı vardır. İki
kəlmədən ibarət dərin mənalı kəlamı:
"Yazık - narod". Yəni, dil xalq deməkdir, yəni
dil yaşayırsa, xalq
da yaşayacaqdır, xalqı yaşadan onun doğma dilidir.
Yeri gəlmişkən
onu da deməliyəm ki, "İdiot"
romanının tərcüməsini mənə heç kəs tapşırmamışdı,
əsər nəşriyyatın heç
planına da daxil edilməmişdi,
mən onu ancaq öz təşəbbüsümlə, Dostoyevski dühasının təsiri
altında tərcümə etməyə başladım. Tərcümə
üzərində 48 ay işləməli
oldum, hamısı da
pulsuz-parasız, müqaviləsiz, zəmanətsiz!..
Bir il də
onun plana daxil edilməsinə çalışdım…
Bu əsərdən
qabaq isə Leonid Qrossmanın 40 çap vərəqi həcmində
olan, azı üç doktorluq dissertasiyasına bərabər
olan "Dostoyevski" əsərini azərbaycancaya tərcümə
etmişdim.
O ki, qaldı
çətinliklərə, çətinliklər heç də
az olmamışdır. Xüsusilə zərb-məsəllərin,
atalar sözlərinin, idiomların, frazeoloji ifadələrin tərcümələrində!
Elə hallar olurdu ki, müəyyən bir ifadənin ana
dilimizdə qarşılıqlı, adekvat mənasını
tapmaq üçün günlərlə, bəzən daha
çox fikirləşməli olurdum… Müəyyən həmkarlarımla
məsləhətləşirdim…
Tərcümə
etdiyim əsərlərin mənə göstərdiyi misilsiz
müsbət təsiri şübhəsizdir. M.Qorkidən,
F.M.Dostoyevskidən, İ.A.Qonçarovdan,
İ.A.Bunindən, M.Şoloxovdan,
Yuri Trifonovdan, Anatoli
İvanovdan öyrəndiyim əsas cəhət - vətənə,
xalqa sonsuz məhəbbət və dərin ehtiram duyğusu
olmuşdur. Onları həmişə düşündürən,
narahat edən xalqın taleyi, müqəddəratı
olmuşdur. Bu ədiblər bütün əsərləri ilə
oxucularda vətənpərvərlik duyğusu, doğma xalqa məhəbbət,
sevgi hissləri tərbiyə etməyə
çalışmışlar.
Mən
onlardan sənətkarlığın sirləri ilə
yanaşı, doğma dili yaşatmaq, inkişaf etdirmək, zənginləşdirmək
bacarığı, üsulları öyrənmişəm.
Aydın məsələdir ki, dil yazıçının
oxucu ilə əsas ünsiyyət vasitəsidir.
Bu sahədəki
fəaliyyətim müddətində zəngin təcrübə
və tədqiqat nəticəsində qəti olaraq
inanmışam ki, zəngin dil varsa, xarakter də var, obraz da,
fabula da, süjet də! Dil yoxdursa, heç nə yoxdur! Təkrar
edirəm: Zəngin, obrazlı dil! Obrazlı təfəkkür
üçün obrazlı dil lazımdır!
Onu da deməliyəm
ki, mən əsərlərini tərcümə etdiyim
böyük yazıçılardan bədii əsərləri
oxumaq qabiliyyəti öyrənmişəm (bədii əsərləri
necə oxumaq, nə cür mənimsəmək
lazımdır? Hadisələrin gedişini necə izləmək
lazımdır? Əsər haqqında nə cür qeydlər
etmək lazımdır?).
Onlar mənə
əməyi sevməyi, zəhmətə qatlaşmağı
öyrədiblər. İllər olub ki, mən gündə
12-14 saat (bir sıra hallarda isə gecəni sübhə qədər)
işləmişəm, yaradıcı əmək mənim
bütün varlığıma hakim kəsilib.
Tərcümə
üçün əsər seçməkdə mən həmişə
bir prinsipə riayət etmişəm: seçdiyim əsər
"ağıllı kitab" olmalıdır… (Mən
hansı yazıçınınsa əsərində belə
bir ifadəyə təsadüf etmişəm:
"ağıllı kitab"). Yəni qəlbə də,
ağıla da bolluca qida verən zəngin məzmunlu kitab!
Gözəl, şirin, oynaq dilli kitab! Dil məsələsi
çox böyük şərtdir!
İstedadlı,
incə ruhlu, zəngin dilə malik İ.A.Bunin kimi
yazıçının əsərləri məni valeh edir.
Şoloxovun əsərlərində
mənim diqqətimi cəlb edən onun roman və hekayələrindəki
çılğın ehtiraslar mübarizəsi, dərin
ictimai motivlər, güclü xarakterlər, zəngin həyat
lövhələri olmuşdur.
Müasir
yazıçılardan Vasili Çiçkovun "Sözə
baxmayan bu oğullar" povestini mən ilk dəfə
"Yunost" jurnalında oxumuşdum. Əsər hər cəhətdən
xoşuma gəldi. Gənclərin, inşaatçı fəhlələrin
həyat və güzəranından bəhs edən əsəri
oxuyub qurtarandan sonra "Gənclik" nəşriyyatına zəng
çaldım. Əsər haqqında fikrimi onlara dedim. Tərcüməsinə
dərhal razılıq verdilər (Bu əsəri də
müqaviləsiz-filansız tərcümə etdim). Heç
iki ay da satışda qalmadı. Çox tez satılıb
qurtardı!..
Tərcümə
problemlərinə həsr edilmiş bir sıra ümumittifaq və
regional müşavirələrdə respublika
Yazıçılar İttifaqının nümayəndəsi
kimi iştirak etmişəm.
1960-cı ildə
Moskvada, Mərkəzi ədiblər evində keçirilən,
bədii tərcümə problemlərinə həsr
olunmuş SSRİ Yazıçılar İttifaqı İdarə
Heyəti katibliyinin geniş iclasında iştirak etmişəm.
1966-cı ildə Frunzedə, 1968-ci ildə isə Riqada keçirilən
regional müşavirələrdə iştirak etmişəm
(Bütün bu müşavirələrdə mənim
çıxış edərək toxunduğum məsələlər
bədii tərcümənin spesifik xüsusiyyətlərinə,
tərcüməçidən tələb olunan keyfiyyət və
şərtlərə aid olmuşdur).
1954-cü ildə
mərhum xalq yazıçısı Mehdi Hüseynlə
birlikdə Özbəkistan SSR, Türkmənistan SSR, Tacikistan
SSR yazıçılarının qurultaylarında
respublikamız adından nümayəndə olmuşuq. Mehdi
Hüseyn Özbəkistan yazıçılarının
qurultayında, mən isə Tacikistan və Türkmənistan
yazıçıları qurultaylarında
çıxış etmişəm (Tacikistan
yazıçılarının qurultayında farsca
danışmışam). Qurultay iştirakçıları mənim
çıxışımı gurultulu alqışlarla
qarşıladılar. Fasilədə Tacikistan Yazıçılar
İttifaqı İdarə Heyətinin sədri
Mirzo Tursunzadənin qolundan tutmuş Mehdi Hüseyn mənə
yanaşaraq Mirzodan soruşdu:
- Mirzo, sən
bir mənə de görüm bu Hüseyn Şərif öz
çıxışında nə dedi ki, onun
çıxışını gurultulu alqışlarla
qarşıladılar?
Mirzo Tursunzadə
gülə-gülə belə dedi:
- Əvvəla
ona görə ki, rəfiq Hüseyn Azərbaycanda tacik ədəbiyyatına
göstərilən hörmətli münasibətdən, tacik
yazıçılarının əsərlərini Azərbaycan
dilinə tərcümə və nəşr edilməsindən
çox səmimi danışdı. İkincisi də bu idi ki,
farsca çox gözəl, nəfis Tehran ləhcəsində
danışdı. Auditoriyanın da diqqətini cəlb edən,
rəğbətini qazandıran bu cəhətlər oldu!
Mirzo Tursunzadə
mənim əlimi bərk-bərk sıxdı.
1968-ci ildə
Türkmənistanın görkəmli
yazıçısı, sovet ədəbiyyatının
ağsaqqalı Berdi Kerbabayevə Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
adı verilməsi münasibətilə Aşqabadda
keçirilən təntənəli bayramda respublikamızı
təmsil etmiş, Azərbaycan Yazıçılar
İttifaqı adından
Kerbabayevi təbrik
etmişəm.
1971-ci ildə
Gürcüstan yazıçılarının VII
qurultayında respublikamız tərəfindən nümayəndə
olmuşam.
Qurultayda
çıxış etdim, Azərbaycan və Gürcüstan ədəbi
əlaqələrindən, xalqlarımızın qədim və
hazırkı dostluğundan danışdım… Eyni zamanda, bəzi
incə və əmmalı nöqtələrə
toxunmuşdum... güman edirdim ki, bunlar auditoriyanı
düşündürməlidir!.. Digər tərəfdən
də düşünürdüm ki, bu nöqtələr
mübahisə də törədə bilər!.. Lakin mən düşündüyüm kimi
olmadı: çıxışım
alqışlandı, özü
də bir neçə dəfə!
Mənim tərcümeyi-halımı
zənginləşdirən, zinətləndirən amillərdən
biri də bir sıra böyük, görkəmli
yazıçılarımızla uzun zaman davam edən
ünsiyyətim, möhkəm dostluğum olmuşdur.
Sovet ədəbiyyatının
görkəmli simalarından olan dahi şair, dramaturq, filosof,
şərqşünas Hüseyn Cavidlə, şəxsiyyətə
pərəstiş dövrünün günahsız qurbanı
olmuş gözəl, istedadlı şair, lirik şeirləri
həmişə dillər əzbəri olmuş Mikayıl
Müşfiqlə çox yaxın dost olmuşuq. Cavid və
Müşfiq haqqında yazdığım xatirələr
"Azərbaycan" jurnalının 1984-cü il tarixli
birinci nömrəsində, "Azərbaycan gəncləri"
qəzetinin 1984-cü il 5 və 7 iyun tarixli nömrələrində
çap olunmuşdur.
Daha sonralar
xalq yazıçıları Süleyman Rəhimovla, Mehdi
Hüseynlə, Mir Cəlalla yaxın dost olmuşuq. Həm
bunların, həm də İlyas Əfəndiyevin, Cəlal Məmmədovun,
Beydulla Musayevin, Cahangir Gözəlovun və
başqalarının yaradıcılıqları haqqında
"Kommunist", "Yeni yol", "Ədəbiyyat qəzeti",
"Gənc işçi", "Vışka" və
sair qəzetlərdə bir xeyli ədəbi tənqidi məqalələrim
çap olunmuşdur.
Rus klassiklərindən Radişşevin, A.M.Qorkinin,
F.M.Dostoyevskinin, İ.A.Buninin,
V.Q.Korolenkonun və bir sıra başqa
rus yazıçılarının
haqqında da məqalələrim çap edilmişdir.
Mehdi
Hüseynin şəxsi xahişi ilə onun
"Abşeron" və "Səhər"
romanlarını redaktə etmişəm. Mehdinin mənə
göndərdiyi məktublar var. Onları saxlamışam.
Mehdi məktublarından birində yazmışdır:
"Səhər"
nə haldadır, açılır, açılmır? Əgər
açılmırsa, köməyə gəlim. Yoxsa heç
kəsin köməyinə ehtiyacın yoxdur?
İnanıram
ki, sən hər şəraitdə eyni vicdanla
çalışmağa vərdiş eləmiş qəhrəmanlardansan".
Başqa bir məktubunda
isə belə yazmışdır:
"O ki,
qaldı sənin etirazlarına bu barədə mən
yalnız onu deyə bilərəm ki, nə qədər
etirazın çox olsa, bir o qədər başının
ucalığıdır. Mən də o qədər təkəbbürlü
müəlliflərdən deyiləm. Beynimə batan hər
qeydi nəzərə almağa hazıram… Çox şadam ki,
"Abşeron"dan sonra "Səhər"in də səsini
eşidirsən…
Fatmadan, Əli bəydən sənə
salam. Əlini bərk-bərk
sıxıram.
Qardaşın
Mehdi."
Nəhayət,
"Bahadır və Sona" əhvalatı haqqında.
Bu əlamətdar
əhvalat 1925-ci ildə Tiflis Pedaqoji Texnikumunda baş verdi.
Texnikumun
direktoru Ələkbər Qədimov geniş məlumatlı, təcrübəli,
bilikli pedaqoq idi. (Bizə psixologiyadan dərs deyirdi). Ümumiyyətlə
deməliyəm ki, texnikumun müəllimləri çox
hazırlıqlı adamlar idi. Dərsləri çox
maraqlı keçir, fənləri tələbələrə
sevdirməyi bacarırdılar. Bu cəhətdən ədəbiyyat
müəllimi Bədirxanlını xüsusi olaraq qeyd etməliyəm.
Onun olduqca cəlbedici dərsləri tək məni deyil, tələbələrin
çoxunu ovsunlamışdı… Müəllimin ev
tapşırıqlarını böyük həvəslə
yerinə yetirdiyim üçün onun rəğbətini
qazanmışdım. Qiymətlər isə həmişə
5+ olurdu…
İş belə
oldu ki, texnikumun direktoru Ələkbər Qədimovla Bədirxanlı
mənə çox ciddi bir tapşırıq verdilər,
dedilər ki, hazırlaş ədəbiyyat dərnəyinin
(texnikumun bütün tələbələrinin iştirak edəcəkləri)
növbəti məşğələ-iclasında Nəriman
Nərimanovun "Bahadır və Sona" romanı
haqqında məruzə
edəcəksən.
Bir haşiyə.
Xalqlar
dostluğunun carçısı, böyük humanist, müəllimlər
müəllimi olan maarifpərvər Nəriman Nərimanovu mən
ilk dəfə 1924-cü ildə Tiflisdə görmüşəm.
Bu, çox qəribə, olduqca maraqlı bir görüş
idi… Elə bir görüş ki, yaddaşımda
ömrümün axırınadək xoş bir xatirə kimi
yaşayacaqdır!..
Tiflisin əsasən
azərbaycanlılar yaşayan rayonunda Nərimanov adına klub
var idi. Klub ziyalıların toplaşdığı, daimi surətdə
çox faydalı və maraqlı tədbirlər keçirilən,
məşhur teatr xadimi İbrahim İsfahanlının rəhbərliyi
altında həm klassik, həm də müasir sovet
yazıçılarının dram əsərləri
tamaşaya qoyulan mədəniyyət mərkəzlərindən
biri idi… Azərbaycanın xalq artistləri Mustafa Mərdanov, Əli
Qurbanov, Möhsün Sənani, Ələkbər Seyfi və
başqaları bu teatrın yetirmələri idi… Bu klubda
keçirilən tədbirlərdə kiçikdən
böyüyə qədər hamı məmnuniyyətlə
iştirak edirdi…
Günlərin
bir günü bütün rayona, məhəllələrə
səs yayıldı ki, Nərimanov onun adına olan kluba gələcək,
ziyalılarla görüşəcəkdir… Klubda bu
görüşə qızğın hazırlıq işləri
başlandı…
Bizim isə Nərimanov
klubu ilə üzbəüzdə öz klubumuz - Pionerlər
klubu var idi.
Nərimanovu
təntənəli surətdə qarşılamaq
üçün bizi xüsusi bir səylə
hazırlayırdılar. Pioner təşkilatımızın
gözəl bir nəfəsli orkestri də var idi… Orkestrin
bütün üzvləri pionerlərdən ibarət idi…
(Pioner təşkilatının iki yüzə qədər
üzvü var idi).
Bir gün
sonra xəbər verdilər ki, Nərimanov səhər saat
11-də gələcək. Səhər saat 10-da isə
qırmızı qalstuklu pionerlərin səf-səf
düzülmüş dəstələri bütün klubu
dövrələdi… Qonağı orkestrin gur sədaları ilə
qarşıladıq… Nərimanovun qara rəngli
maşınını dövrəyə alıb ona
gül-çiçək dəstələri təqdim etdik.
Bu gözəl, nurani çöhrəli insan maşından
enib səflərin qarşısından keçdikcə
uşaqların başını sığallayırdı…
Hələ
yuxarı, kluba qalxmamış elə oradaca, klubun
qarşısında sözə belə başladı:
-
Balalarım, sizi belə xoşbəxt, gülərüzlü
görməyə çox şadam. Yəqin ki, çoxunuz məktəbə
gedir, oxuyursunuz. Oxuyun, balalarım, oxuyun! Savadlı, elmli adamlar
bizə çox lazımdır. Maarifin qapıları indi
hamının üzünə açıqdır… Oxuyun,
balalarım, siz bizim ümidimizsiz!..
Qəribə
bir vəziyyət əmələ gəlmişdi. Təsadüf
elə olmuşdu ki, mən Nərimanovla yanaşı
dayanmışdım. Onun qısa nitqi təqribən beş dəqiqə
davam etmişdi. Bu müddət ərzində Nərimanovun
sağ əli mənim başımda idi… O gah mənim
başımı sığallayır, gah da özünə tərəf
çəkirdi…
Nərimanov
sözünü bitirib gurultulu alqışlar altında kluba
qalxanda biz də onun arxasınca getdik.
Klubun
böyük salonuna daxil olanda isə gördük ki,
ağzına qədər dolu olan salon (qadınlar da çox
idi), ayağa qalxıb Nərimanovu alqışlayır:
"Yaşasın hörmətli rəhbərimiz, atamız Nərimanov
yoldaş!" "Nərimanov yoldaş var olsun!" sədaları
salonu titrədirdi…
(Nərimanovun
bu görüşdəki nitqinin ərəb əlifbası ilə
yazılmış mətnini mən təqribən üç
il bundan əvvəl Nərimanov adına muzeyə
bağışlamışam).
Görüş
mərasimi qurtaranda isə bizim dəstə rəhbəri
yanaşıb məni qucaqladı. Öpdü. Dostlarım isə
"Hüseyn, sənin başın oldu muzey malı, - deyə
mənə sataşırdılar! - Sən oldun muzeylik!"
Bütün
bu əhvalatı dostlarım təfsilatı ilə texnikumun
direktoru Ələkbər Qədimova söyləmişdilər.
Əlbəttə
ki, o zaman mən Azərbaycanın ədəbi-siyasi, ictimai və
fəlsəfi fikir tarixində xüsusi mövqeyi olan realist
yazıçı Nərimanovun zəngin və çoxşaxəli
ədəbi irsinin dərin təhlilini verə bilməzdim.
Xüsusilə "Bahadır və Sona" romanında irəli
sürülən sosial prinsip və müddəaları... təfsilatı
ilə şərh etmək, mövhumat və xürafatın dərin
kök salmış olduğu, sinfi və dini ziddiyyətlərin
kəskin şəkil aldığı cəmiyyətin səciyyəvi
xüsusiyyətlərini açıb göstərmək
üçün kifayət qədər bilik və məlumat
sahibi deyildim (16 yaşım var idi).
İclas
texnikumun böyük salonunda keçirilirdi. Müəllimlərin
bir qismi ilə birlikdə direktor da salonda, ön sırada əyləşmişdi…
Mən
sıxıla-sıxıla, çəkinə-çəkinə
sözə başladım (belə məclisdə ilk dəfə
çıxış edirdim), direktor başını tərpədir,
gülür, məni cəsarətləndirirdi…
Yavaş-yavaş açılışdım, cürətləndim,
sıxıntı yox oldu!..
Böyük
müəllim Nərimanov haqqında, onun əsəri
haqqındakı məruzəm, əlbəttə ki, müəyyən
dərəcə sadə səciyyə
daşıyırdı. Həyəcanlanmışdım, məruzəmin
keyfiyyətindən, məzmunundan nigaran idim. Amma belə məlum
oldu ki, istiqamət düzgün götürülüb.
Məruzə
qurtaranda müəllimlər, tələbələrdən bir
qismi direktorun başına toplaşdılar. Mən
yaxınlaşanda Ələkbər müəllim mənim
çiyinlərimi qucaqlayıb təriflədi, ətrafdakılara
qısaca olaraq belə dedi:
- Bu Hüseyn
oğlan ədəbiyyatçı olacaq!
Necə demişdisə, elə də oldu: hörmətli psixoloqun uzaqgörənliyi
düzgün çıxdı.
Hüseyn Şərif
Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 27 yanvar.-S.4.