Poeziyanın yolları və illəri

Vaqif Yusiflini tanıtmağa, onun bir tənqidçi-ədəbiyyatşünas kimi fəaliyyətindən söz açmağa zənnimcə, heç bir ehtiyac yoxdur. Otuz beş ildən artıqdır ki, o, ədəbiyyatımızın müxtəlif problemlərinə, ayrı-ayrı şəxsiyyətlərinə, ədəbi gəncliyə, yeni yaranan, bəzən heç "mürəkkəbi qurumamış" əsərlərə həsr etdiyi tənqidi yazıları ilə mətbuatımızı "zəbt" etməkdədir. Yazdığı məqalələrinin sayını özü də itirən bu cəfakeş tənqidçi hələ ki, ədəbi prosesdə - onun mürəkkəb və tez-tez dəyişən ab-havasında özünü itirmir. Yenə yazır, yazır...

İki ay bundan öncə Vaqif Yusifli AMEA-nın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etdi. Doğrusu, çoxlarına bu, təəccüblü gəlirdi. Onun mənsub olduğu nəslin nümayəndələri artıq çoxdan bu zirvəni fəth edibdər. İsa Həbibbəyli, Vaqif Arzumanlı, Kamil Vəliyev, Rəhim Əliyev, Nizaməddin Şəmsizadə, Kamran Əliyev, İlham Rəhimli, Zaman Əsgərli, Məryəm Əlizadə… Hələ ondan sonra ədəbiyyata gələn, yaş etibarilə Vaqifdən xeyli cavan olanlar da...

Zaman, vaxt çox amansızdır. İnsan layiq olduğu yeri vaxtında tutsun gərək, sonra illər keçəcək, bir də cavanlıqdakı o enerji, o işləmək həvəsi səndə qərar tutmaz. Təbii ki, bu fikrin yazmaqdan yorulmayan Vaqif Yusifliyə heç bir dəxli yoxdur, o, otuz beş yaşında da, qırxda da doktorluq dissertasiyası müdafiə edə bilərdi.

Bu yazıda mən Vaqif Yusiflinin doktorluq dissertasiyası haqqında deyil, onun son əlli ilin poeziyasının tədqiqinə həsr olunmuş "Poeziyanın yolları və illəri" monoqrafiyasından söz açmaq istəyirəm. Bu monoqrafiya V.Yusiflinin doktorluq dissertasiyasının kitab variantıdır və həcminə görə ondan iki dəfə böyükdür.

Poeziya haqqında yazmaq həmişə çətindir, çünki poeziyadan yazan tənqidçi son dərəcə hazırlıqlı olmalıdır. Birincisi, o, haqqında söz açdığı şairin yaradıcılığına, onun özünəməxsus poetik aləminə dərindən bələd olmalıdır. İkincisi, tənqidçi şairi "kəşf" etməlidir. Oxucu tənqidçinin məqaləsində həmin şairin nəyə qadir olduğunu və olsun ki, nəyə qadir olmadığını görməlidir. Bu, şairin axtarışları tənqidçini ilk növbədə düşündürməlidir. Üçüncüsü, poeziya tənqidçisi müasir ədəbi prosesin daxili qanunauyğunluqlarını, ümumən çağdaş ədəbiyyatın meyl və axarını düzgün müəyyənləşdirməlidir. Dördüncüsü, poeziya tənqidçisi geniş nəzəri hazırlığa malik olmalıdır ki, fikir və mülahizələri havadan asılı qalmasın. Bizim Məmməd Arif, Məmməd Cəfər, Mehdi Hüseyn, Kamal Talıbzadə, Əkbər Ağayev, Bəkir Nəbiyev, Yaşar Qarayev, Qulu Xəlilov, Şamil Salmanov, Elçin kimi tənqidçilərimiz poeziyadan, ayrı-ayrı şairlərin yaradıcılığından yazanda məhz bu yolu tutmuşlar və Vaqif Yusifli də bu ənənəni uğurla davam etdirir.

Haqqında söz açacağım "Poeziyanın yolları və illəri (1960-2000-ci illər)" monoqrafiyası isə ciddi bir tədqiqat əsəridir. O, bu illərin poeziyasını nə icmal şəklində, nə də ayrı-ayrı ədəbi mərhələlərin tədqiqi kimi təhlil edib. Tənqidçi diqqətini ədəbiyyatımızın bütün zamanlar üçün ən vacib və ən aktual problemlərindən olan ənənə və novatorluq probleminin üzərinə yönəldib, bu problemin müasir poeziyada necə əks olunduğunu, daha doğrusu, necə həll olunduğunu həm nəzəri, həm də praktiki şəkildə izah etmişdir.

Vaqif Yusifli yazır ki, poeziyanın inkişafı prosesinin başlanğıcı novatorluqla bağlıdır, əvvəlcə yeni meyl və tendensiyalar yaranır, sonra bu yenilik hissi ədəbi prosesi öz hökmü altına alır, bu proses bir müddət davam edir və getdikcə poeziyada müəyyən ənənənin yaranmasına gətirib çıxarır. Ola bilsin ki, yenilik, yeni meyl və tendensiyalar heç də novatorluğa, yeni ədəbi hərəkata çevrilməsin, bu zaman o, sadəcə eksperiment dövrü yaşamış olur.

Əlbəttə, bu fikir ənənə ilə novatorluğun ədəbi inkişafın bütün mərhələlərində qarşılıqlı, dialektik şəkildə əlaqəli olduğuna dəlalət edir və zənnimcə, Vaqif Yusifli bu fikri söyləyərkən heç də yeni bir "Amerika" kəşf etməmişdir. O, "Ənənə və novatorluq problemi ədəbi tənqiddə" adlı bir fəsli məhz bu problemin Azərbaycan tənqidi və ədəbiyyatşünaslığında tədqiq olunmasına həsr etmişdir.Məsələn, o, görkəmli tənqidçi Məmməd Arifdən belə bir misal gətirir: "Azərbaycan şeiri Nizami, Nəsimi, Xətai, Füzuli, Vaqif, Sabir kimi böyük sənətkarların qoyub getdiyi zəngin ənənəyə malikdir. Bu ənənə əsasında yetişən, bərəkətli poeziya çeşməsindən su içən şairlərin qarşısında duran vəzifələrdən biri də həmin ənənəni davam və inkişaf etdirməkdən, onu daha da zənginləşdirməkdən ibarətdir". Məmməd Arifdən gətirdiyi başqa bir misal: "Klassik adını daşıyan ədiblərimizin hamısı novator olmuşdur. Əgər Füzuli özündən əvvəlki poeziyanı sevə-sevə inkişaf etdirib yeni bir mərhələyə qaldırmasaydı, şeir dilini mum kimi yumşaldıb ən incə lirik hissləri və ən müdrik fəlsəfi fikirləri ecazkar silahına çevirməsəydi, Füzuli olmazdı. Əgər Sabir şerimizin demokratik nailiyyətlərinə əsaslanaraq xalqa misilsiz dərəcədə yaxın satirik bir poeziya yaratmasaydı, Sabir olmazdı. Füzuli də, Sabir də novator şair idilər".

Monoqrafiyada belə istinadlar, misallar az deyil, bu, onu göstərir ki, müəllif qaldırdığı problemlərlə bağlı tənqidimizin fikir və mülahizələrini etibarlı sayır, lakin çox zaman onlara tənqidi münasibətini də bildirir.

V.Yusifli ənənə və novatorluqla bağlı ədəbi tənqidin araşdırmalarını sistemli şəkildə ümumiləşdirir və bunu təkcə konkret zaman müstəvisində deyil, poeziyamızın bütün əsrlər boyu keçdiyi yolun mənzərəsində izləyir. Təbii ki, burada ən önəmli olan onun öz orijinal fikir və mülahizələridir. O, Azərbaycan poeziyasında ənənələri yaşadan, onların uzunömürlülüyünü şərtləndirən başlıca amilləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırır: Azərbaycan poeziyası ilk növbədə, Azərbaycan mənəviyyatının təcəssümü olan milli bir poeziyadır; Azərbaycan poeziyası özünün poetik qayda-qanunları əsasında inkişaf etmişdir; Azərbaycan poeziyası Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin, Azərbaycan milli təfəkkürünün və milli mövcudluğunun ən fəal qoruyucusudur; poeziyamızın dünya miqyasına çıxmasını, onun mütərəqqi, humanist bir poeziya olduğunu şərtləndirən səbəblərdən biri də şəxsiyyət amilidir; Azərbaycan poeziyası yalnız "Azərbaycan poeziyası" kimi dərk olunan poeziya deyildir, Azərbaycan poeziyası Şərq poeziyası kontekstində özünəməxsus yer tutur; Azərbaycan poeziyası ənənə yaratmaq və bu ənənəni uzun müddət yaşatmaq qüdrətinə malikdir.

Təbii ki, bunların sayını artırmaq da olardı, ancaq V.Yusifli ən zəruri olanlarının üzərində dayanır.

Monoqrafiyanın "Novatorluğun mahiyyəti. Ənənə ilə novatorluğun qarşılıqlı əlaqəsi" yarımfəsli də problemin nəzəri mahiyyətini dərk etməkdə mühüm rol oynayır. Bəlkə də mübahisə doğura biləcək belə bir müddəa ilə qarşılaşırıq ki, "ənənə və novatorluğun qarşılıqlı əlaqəsi daha çox milli ədəbiyyatın inkişaf meylləri ilə bağlıdır. Biz klassik Azərbaycan poeziyasında bunu izləmiş olsaq, müəyyən mənada ərəb-fars poeziyasının təsirini inkar edə bilmərik. Uzun əsrlər boyu ərəb-fars sözləri poeziyamızın leksikonundan əksilməmişdir, şairlərimiz əruz vəznində yazıb-yaratmışlar. Lakin Azərbaycan poeziyasının inkişafında novator meyllər heç də ərəb və fars poeziyasının təsirilə yaranmamışdır, poetik ənənələr öz milli səciyyəsi ilə diqqəti cəlb etmişdir… Keçən əsrin iyirminci-otuzuncu illərində rus poeziyasının milli respublikaların poeziyasına güclü təsirindən və hətta bu təsir nəticəsində ənənə yaratdığından söz açılırdı... Lakin nə Mayakovski, nə də digər rus şairi Azərbaycan poeziyasında ənənə yaratmamışlar".

Novatorluğun mahiyyətini müəllif heç də "yenilik" adıyla təqdim olunan hər cür poetik mətnlərdə axtarmır. Novatorluğu poeziyanın ilk növbədə, məzmunca yeniləşməsində axtarır və buna nümunə olaraq M.Ə.Sabirin poeziyasını misal gətirir. Poetik formanın köhnə, ya təzə olması novatorluq hadisəsində elə bir önəm kəsb eləmir. Lakin müəllif onu da açıqlayır ki, poetik formaya da biganə qalmaq olmaz. Əgər Füzuli qəzəli və bir çox klassik şeir formalarını milyonlarla insanların elitar zövqü səviyyəsinə qaldırdısa və onlara uzunəsrlik yaşamaq haqqı verdisə, Sabir bu klassik formaları bir kənara atmadı, sadəcə, dərin məzmun və xəlqi keyfiyyətlər hesabına onları ehya elədi. Lakin XX əsr poeziyasında - sovet dönəmində köhnə formalarla məhdudlaşmaq mümkün deyildi. Bu səbəbdən də yeni formalara kəskin ehtiyac duyulurdu və Azərbaycan sovet poeziyasının baniləri bu sahədə axtarışdan çəkinmədilər.

Bu ümumi mülahizələrdən sonra V.Yusifli 1960-2000-ci illərin Azərbaycan poeziyasında ənənə və novatorluğun necə təzahür etməsi, bir-birilə dialektik əlaqəsi, hansı ənənələrin bir daha yaşam hüququ qazanması, hansılarınsa tədricən sıradan çıxması, yaxud yeni, novator meyllərin poeziyanın həm məzmununda, həm də formasında üzə çıxması ilə bağlı fikir və mülahizələrini ortaya qoyur. O, keçən əsrin altmışıncı illərindən (əslində, əllinci illərin sonlarından) başlayaraq poeziyada yeni bir mərhələnin başlandığından söz açır. Bu mərhələnin əsası isə onun doğru qeyd etdiyi kimi, müharibədən sonrakı illərin poeziyasında qoyulur. O, Yaşar Qarayevin və Şamil Salmanovun belə bir fikrini misal gətirir: "Hər şeydən əvvəl, poeziyada şəxsi-mənəvi başlanğıc qüvvətləndi. Əslinə baxsan, bu proses bir o qədər də yeni hadisə deyildi. O özünü hələ bundan əvvəlki dövrdə, yəni əllinci illərin ortalarında hiss etdirmişdi və buna görə belə bir fikir doğrudur ki, 60-cı illər birdən-birə hazırlanmamışdır, məhz bu dövrün başlanğıcında ötən onilliyin dərinliklərində tədricən yetişən və təşəkkül tapan keyfiyyətlər toplanmış və necə deyərlər, dialektik cəhətdən ziddiyyətli inkişaf keçmişdir".

V.Yusifli 60-80-ci illərin poeziyasından söz açarkən fərdi poetik üslubların müxtəlifliyini, rəngarəngliyini, insan amilinin, şəxsiyyət başlanğıcının qüvvətlənməsini, insanın müəyyən mənada məhdud, birtərəfli təsvirindən imtina edib mürəkkəb psixoloji aləmini əks etdirməyə meyl göstərməsini, fəlsəfi düşüncənin vüsət tapmasını geniş şərh edir. Fikir və mülahizələrini o dövrün avanqard şairlərinin -R.Rzanın, S.Rüstəmin, B.Vahabzadənin, H.Arifin, Qabilin, Əli Kərimin, Ə.Kürçaylının, B.Azəroğlunun, X.R.Ulutürkün, S.Tahirin, M.Arazın, N.Həsənzadənin, F.Qocanın, F.Sadığın, Məstan Günərin, İ.İsmayılzadənin, M.İsmayılın, M.Yaqubun, S.Rüstəmxanlının, V.Səmədoğlunun, Ə.Salahzadənin, Z.Yaqubun şeirləri ilə sübuta yetirir. Bənzərsiz şair Əli Kərimə xüsusi bir yarımfəsil həsr edilməsi ("Poeziyada Əli Kərim mərhələsi") ilk baxışda təəccüblü görünə bilər. Təkcə Əli Kərimə (V.Yusifli Ə.Kərim yaradıcılığı ilə bağlı bir neçə maraqlı məqalənin müəllifidir - Y.A.), onun poeziyasına xüsusi rəğbətinin təzahürü kimi deyil, sadəcə, bu şairin yaradıcılığının 60-70-ci illər poeziyasında xüsusi bir səhifə təşkil etdiyini elmi dəlillərlə sübuta yetirir.

"Poeziyada ənənəvi mövzulara yeni baxış" və "Klassik bədii formaların yeni həyatı" fəsillərində poeziyanın həm məzmunca, həm də formaca yeni keyfiyyətlər qazandığını dəqiqliklə izah edir. Bu prosesdə siyasi lirikanın əvvəlki ənənəvi sxemdən ("Yest takaya partiya", "Günəşli ömrümüzün ilk baharı Lenindir" və s.) tədricən uzaqlaşdığı, azərbaycançılıq motivləri ilə əvəz olunduğu nəzərə çarpdırılır, Azərbaycanın tarixi həqiqətlərinin və faciələrinin poeziyada ifadəsini milli şüurun qüvvətlənməsinin təzahürü kimi dəyərləndirir. Haqlı olaraq yazır ki, XX əsr Azərbaycan poeziyasının mənzərəsini "Cənub poeziyası" olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil; Şəhriyar, Səhənd, Həbib Sahir, Biriya, Haşım Tərlan kimi şairlər də Vətənin bütövlüyü və birliyi uğrunda mübarizədə öz qan qardaşları ilə həmrəy olmuşlar. "Heydərbabaya salam" poemasından sonra isə Cənub poeziyasında Şəhriyar dövrü başlandı". Ənənəvi mövzularda yaranan bu yeniləşməni o, təbiət və sevgi lirikasında da izləyir. Sübut edir ki, ənənələrin bədii forma müstəvisində dəyişikliyə məruz qalması yaxud zənginləşməsi təbii və qanunauyğun prosesdir. O, qəzəlin də, qoşmanın da, gəraylının da, heca şeirinin digər şəkillərinin də yeni dönəmdə məzmunca keyfiyyət çalarları qazanmasını xüsusilə vurğulayır, iki şairin - Süleyman Rüstəmin qəzəldə, Hüseyn Arifin qoşmada poetik hünərini qeyd edir.

Monoqrafiyada Azərbaycan sərbəst şeirinin keçdiyi yol diqqətlə araşdırılır. Qətiyyətlə demək olar ki, bizim ədəbiyyatşünaslıqda sərbəst şeirin mükəmməl mənzərəsini ilk dəfə V.Yusiflinin tədqiqatında izləyə bilirik. O, keçən əsrin iyirminci illərindən başlanan "sərbəst şeir hərəkatı"nın eksperimentçilikdən tədricən durula-durula Azərbaycan poeziyasının tərkib hissəsinə çevrilməsinə, bu istiqamətdə böyük şairimiz Rəsul Rzanın xüsusi roluna xeyli səhifələr həsr etmişdir. Yazır ki, Azərbaycan poeziyasında sərbəst şeirin milli ədəbi hadisəyə çevrilməsi, şeir məkanında özünü təsdiq etməsi, heç şübhəsiz, Rəsul Rzanın adı ilə bağlıdır. O, Azərbaycan şeirində təkcə sərbəst şeirin yaradıcılarından biri kimi deyil, həm də bu cür şeirin bizim poeziyada ənənəsini yaradan bir şairdir. Təxminən 55 səhifə həcmində olan bu fəsildə V.Yusifli Azərbaycan poeziyasında sərbəst şeirin keçən əsrdə inqilabi poeziyanın tərkib hissəsi kimi doğulduğunu, Mikayıl Rəfilinin bu tipli şeirin nəzəri aspektlərini müəyyənləşdirməyə çalışmasını, təşəkkül mərhələsindən (20-30-cu illər) sonra yaranan "qısa qapanma" dövründə də (40-cı illər, qismən 50-ci illərin əvvəlləri) sərbəst şeirə marağın azaldığını, lakin R.Rzanın bu missiyanı təkbaşına üzərinə götürdüyünü, 60-cı illərdə isə artıq bu prosesin qarşısıalınmaz olduğunu və nəticədə Azərbaycan poeziyasında özəllik qazanmasını, eyni zamanda, sərbəst şeir ətrafında yaranan mübahisələri, həmçinin sərbəst şerin strukturu, poetik texnologiyası ilə bağlı məsələləri vurğunluqla tədqiq edir. Həm də qeyd etməyi lazım bilir ki, sərbəst şeir adıyla çap olunan şeirlərin əsl sərbəst şeirə heç bir dəxli yoxdur.

Monoqrafiyada sonuncu iki fəsil xüsusilə əhəmiyyətlidir. Yenə də qeyd etməyi vacib bilirik ki, istər "Müstəqillik dövrünün poeziyası", istərsə də "Şeirdə ənənə və novatorluğun yeni meyl və tendensiyalarda təzahürü. Modernizm və postmodernizm" fəsilləri 90-cı illərdən başlanğıcını götürən yeni poetik mərhələni sistemli şəkildə səciyyələndirən ilk tədqiqatlardır. V.Yusifli ədəbiyyatda, xüsusilə, poeziyada yaranan yeni meyl və tendensiyaların kökünə, mahiyyətinə, mənbəyinə vara bilir. Müstəqillik dövrü poeziyasını təkcə məzmun planında deyil, üslub, forma, sənətkarlıq aspektində də araşdıran müəllif, belə bir qənaətə gəlir ki, poeziyamızda stereotiplər, şablonlar tədricən aradan qalxmaqdadır. Müstəqillik təkcə dövlət bayrağında, dövlətçiliyimizin gün-gündən çiçəklənməsində, iqtisadiyyatın inkişafında, insanların həyat tərzində deyil, ədəbiyyatda da özünü göstərməkdə idi və V.Yusifli Azərbaycan poeziyasının 90-cı illər mənzərəsini açıqlayarkən bu fikri bir daha əyani şəkildə isbata yetirir. O, Qarabağ mövzusunun poeziyamızda önəmli yer tutduğunu, eyni zamanda, bu mövzunun işlənməsində bəzi stereotiplərin olduğunu da xüsusi vurğulayır.

"Azərbaycan poeziyasında modernizm nə vaxtdan meydana çıxıb, onun ilk banisi kimdir", yaxud poeziyamızda postmodernizm cərəyanı hansı mövqedədir? - bu suallara da monoqrafiyada ətraflı, hətta deyərdim, qədərindən artıq cavab tapa bilərik. Bu məqamlarda o, Azərbaycan oxucusu üçün məlum olmayan bəzi mənbələrə müraciət edir, dünya ədəbi təcrübəsinə, Avropa poeziyasına üz tutur, problemin mahiyyətini izah etməyə çalışır və bütün bunlardan sonra misallara keçir. O, Azərbaycan poeziyasında Rəsul Rzanın "Rənglər" silsiləsini modern şeirin ilk nümunələri sayır. Eyni zamanda, onu da qeyd edir ki, "Rənglər" həm də milli poetik hadisə idi, rənglərə məna vermək, "rəsmdən fəlsəfəyə doğru hərəkət" (İ.Selvinski), Azərbaycan mifi, folklor və yazılı ədəbiyyatında da öz əksini tapmışdı. Müəllif yazır: "Modern şeir Azərbaycan poetik təfəkkürü üçün heç də yad deyil. Hər hansı yeni bir şeir tipi mütləq mənada ənənəni inkar eləmir. "Rənglər"də Azərbaycan, Şərq və Dünya poetik mədəniyyətinin bir çox ünsürləri birləşir".

Təbii ki, modern şeir Azərbaycan poeziyasında başlanğıc və son olaraq bitmədi, Ə.Kərimin, F.Qocanın, F.Sadığın, İ.İsmayılzadənin, Ə.Salahzadənin, V.Səmədoğlunun, C.Yusifzadənin, sonrakı illərdə A.Mirseyidin, Xanəmirin, Z.Sarıtorpağın, D.Osmanlının, H.Herisçinin, S.Sarvanın və başqalarının yaradıcılığında yeni çalarlarla üzə çıxdı.

V.Yusifli yazır ki, modernizmdən fərqli olaraq postmodernizm poeziyamızda tam bərqərar ola bilməmişdir. Bunun səbəbi odur ki, şairlər həmin ədəbi cərəyanın mahiyyətini tam qavraya bilməmişlər. Onların əksəriyyəti mətnin dekonstruksiyası adı altında ayrı-ayrı məlum şeir nümunələri üzərində "əməliyyat" aparır və fərqinə də varmırlar ki, şeirdə "həndəsi xətlər" çəkmək, səs və söz oyunbazlığına uymaq postmodernizm deyil.

Vaqif Yusiflinin "Poeziyanın yolları və illəri (1961-2000-ci illər)" monoqrafiyası zənnimcə, sanballı bir əsərdir, tənqidimizin uğurudur.

Yavuz AXUNDLU,

NDU-nun professoru,

filologiya elmləri doktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2012.- 27 yanvar.- S.5.