Bizim alimlər

Həmişə ehtiramla yad etdiyimiz akademik Heydər Hüseynov sovet elminin görkəmli simalarından biridir. O, sözün əsl mənasında zəmanə oğlu, zəmanə alimi, zəmanə xadimi idi.

Çoxu lirik şeirlərdən ibarət olan ilk ədəbi əsərlərini otuzuncu illərin əvvəlində, Bakıda "Hücum" jurnalında çap etdirən H.Hüseynov bir neçə il əsasən pedaqoji işlə məşğul olur. Zəkalı gəncin, eyni zamanda, elmi-ictimai işə, fəlsəfə və ədəbiyyatşünaslığa da böyük şövqü vardı. Odur ki, çox keçmədən biz onu Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasında, 1936-1940-cı illərdə isə SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan filialının ensiklopediya və Lüğətlər İnstitutunun direktoru vəzifəsində görürük. "Dialektik materializm" adlı ilk fəlsəfi kitabını 1935-ci ildə çap etdirir, sonralar "M.F.Axundzadənin fəlsəfi görüşləri" mövzusunda namizədlik və "Azərbaycanda fəlsəfi və ictimai-siyasi fikir tarixindən (XIX əsr)" mövzusunda doktorluq dissertasiyası yazır. Müharibə ərəfəsində o, SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialında, 1945-ci ildən isə yenicə yaranmış Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyasında rəhbər vəzifələrdə işləyir.

...Müharibənin ağır illərində H.Hüseynov... faşizmə qarşı mübarizəmizə kömək edən aktual, mübariz məzmunlu mühazirələr oxuyur, "faşizmin irq nəzəriyyəsi", "faşist cəlladların "fəlsəfəsi", "faşizm elmin düşmənidir" kimi elmi-kütləvi və publisist məqalələr, kitabçalar çap etdirirdi. Biz, Azərbaycan alimlərinin o zaman böyük fədakarlıq göstərərək iki cildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ni, dörd cildlik "Rusca-azərbaycanca lüğət"i yaratmalarında H.Hüseynovun bir elmi rəhbər, müəllif, tərtibçi, redaktor kimi çox böyük rol oynadığının, lazım gələndə gecəni-gündüzə qatdığının şahidi olmuşuq.

Respublikada partiya tarixinə aid elmi ədəbiyyatın yaranması və nəşri sahəsində fəal çalışan H.Hüseynov "Kommunist Partiyasının manifesti", "Böyük Oktyabr sosialist inqilabının qələbəsi", "Azərbaycanın inqilabi keçmişi", "26 Bakı komissarının qəhrəman mübarizəsi" barədə qiymətli elmi və publisist məqalələr müəllifidir.

Məlumdur ki, Azərbaycan ədəbi sərvəti geniş ölçüdə toplanılıb nəşr olunmağa və öyrənilməyə başlamışdı. Bununla bərabər, hətta otuzuncu-qırxıncı illərin özündə də klassiklərdən bir çoxunun ədəbi irsi çap olunmamışdı, ədəbiyyatşünaslığın neçə-neçə problemi hələ öz həllini gözləyirdi. Bu problemlərin həlli alimlərin yeni nəslinin - M.Arif, H.Araslı, F.Qasımzadə, V.Xuluflu, M.İbrahimov, Mir Cəlal, H.Səmədzadə, M.Rəfili, M.Cəfərov və Ə.Sultanlının öhdəsinə düşmüşdü. H.Hüseynov da bu nəslin nümayəndəsi idi. Ona görə, çox təbiidir ki, onun fəlsəfi irsindən savayı, məxsusi ədəbiyyatşünaslıq əsərləri də vardır. Bu əsərlər əsasən "Ədəbi qeydlər", "A.Bakıxanov", "Vətənpərvər şair Səməd Vurğun", "A.N.Radişşev" kitablarından, Nizami Gəncəvi, M.F.Axundzadə, H.Zərdabi, C.Cabbarlı, S.Rüstəm, M.İbrahimov kimi söz ustaları haqqında çoxlu məqalə, resenziya və oçerkdən ibarətdir. 1945-ci ildə çap etdirdiyi "Elm və mədəniyyətimizin inkişafı tarixindən" başlıqlı məqalələr silsiləsində də Azərbaycan klassiklərinin yığcam, elmi cəhətdən düzgün, dolğun yaradıcılıq xarakteristikası verilmişdi.

Otuz-qırxıncı illərin ictimai elmlərindən danışarkən biz bir həqiqəti ayrıca nəzərdə tutmalıyıq ki, o zaman ...sistemli, sanballı Azərbaycan tarixi hələ yaranmamışdı. H.Hüseynov bizim o alimlərimizdən idi ki, bu və ya başqa klassiki, konkret tarixi aspektdə alıb qiymətləndirmək üçün, eyni zamanda, onu şərtləndirən real varlığı tədqiq edib öyrənməli olurdu. Qələm yoldaşları kimi, H.Hüseynov da məsələn, bu və ya başqa mütəfəkkir və sənətkardan yazarkən onu yetirən tarixi zəmini də öyrənir, işıqlandırırdı. Azərbaycan tarixinin, habelə bizim milli mədəniyyət və ədəbiyyatımıza aid həqiqətlərin, elmi məxəzlərin, arxiv sənədləri və mətbuat materiallarının xeyli hissəsinin birinci dəfə üzə çıxarılıb elmə gətirilməsi məhz bu yorulmaz tədqiqatçı-alimin adı ilə bağlıdır. Əlbəttə, bu müsbət keyfiyyəti H.Hüseynovun əsərlərini ictimai elmlərin bütün mütəxəssisləri üçün yararlı, faydalı etmişdir.

Alim ilk ədəbi-tənqidi məqalələrindən birini belə adlandırmışdı: "Ədəbiyyat xalqımızın iftixarıdır". Məqalənin altındakı tarix də diqqət cəlb edir: "May, 1943-cü il!" Məqalə müəllifi milli vüqar hissi ilə, qəhrəmanlıq və rəşadət ab-havası ilə dolu olan bir dövrün alimi kimi iftixarla yazırdı ki, bizim xalqımızın "duyğu və arzuları, nisgil və kədərləri, mübarizə və qələbələri" qərinədən-qərinəyə, nəsildən-nəslə keçən ədəbi abidələrdə öz ifadəsini tapmışdır. "Biz böyük iftixar hissi ilə ədəbiyyatımızın səhifələrini vərəqləyir, xalqımızın dünya mədəniyyəti xəzinəsinə Nizami, Xaqani, Nəsimi, Füzuli kimi böyük mütəfəkkir sənətkar və alimlər verdiyini oxuyuruq". Sonra Azərbaycan ədəbiyyatının özünəməxsus keyfiyyətlərinin izahına keçən müəllif buradakı orijinallığı, əvvələn, yüksək humanizmdə, "insana olan böyük məhəbbətdə" görürdü. Məqalənin diqqətəlayiq müddəası bir də bu idi ki, "bizim ədəbiyyatımız əsl mahiyyəti etibarilə fəlsəfi fikir və hökmlərlə zəngin bir ədəbiyyatdır", özü də burada "fəlsəfi fikirlər, elmi prinsiplər, ümumbəşəri ideallar" qətiyyən epizodik, təsadüfi mahiyyətdə olmayıb, "ədəbiyyatımızın üzvi xüsusiyyətidir". Bu tezis Nizami poeziyasının elmi-fəlsəfi kökləri, qədim yunan fəlsəfəsi, xüsusilə Aristotel, fales və başqa klassiklərlə əlaqəsi, Füzuli dünyagörüşü və ilk növbədə şairin "Mətləül-etiqad" traktatı haqqında mülahizələrlə izah olunmuşdur. Belə mühakimə və mülahizələrin xeyli hissəsi M.F.Axundzadəyə aiddir.

Klassik irsin müasirlik baxımından daha münasib, daha əhəmiyyətli nümunələrini ön plana çəkib təbliğ etmək H.Hüseynov üçün həmişə səciyyəvi xüsusiyyətlərdən olmuşdur. Buna görədir ki, o, Nizamidən yazanda şairin xəlqiliyi, dərin humanizmi, sosial utopiyası, estetik idealı, elmi-fəlsəfi dühası üzərində, Axundzadədən yazanda onun realizmi, satirası, materialist-ateist dünyagörüşü üzərində, Zərdabidən yazanda onun demokratizmi, təbiətşünaslıq sahəsində xidmətləri, qabaqcıl sosial-iqtisadi və elmi görüşləri, zəmanəsindəki siyasi irtica ilə mərdanə mübarizəsi üzərində daha çox dayanır. Beləliklə, "Klassik irs və müasirlik" probleminin həlli üçün yaxşı açar tapan tənqidçi Azərbaycan sovet ədəbiyyatında tarixi mövzunun işlənməsi məsələsini də eyni yolla izah edir. Onun Səməd Vurğun dramaturgiyasının, "Vaqif", "Xanlar", "Fərhad və Şirin" əsərlərinin təhlilinə həsr etdiyi ədəbi-tənqidi məqalələri buna gözəl sübutdur. Tənqidçi vətən məhəbbətini, yadelli işğalçılara qarşı mübarizə ideyasını müharibə dövrü ədəbiyyatında o, cümlədən Vurğun poeziyasında tarixi mövzuda yaranmış əsərlərin ən qüvvətli cəhəti sayır.

H.Hüseynovun ən sanballı əsəri olan "XIX əsr Azərbaycan ictimai-fəlsəfi fikir tarixindən" monoqrafiyası elmə qiymətli töhfədir. Bu monoqrafiyada XIX əsr Azərbaycan tarixinin, mədəni həyatının, bədii fikrinin, estetik ideyalarının, publisistikasının bir çox mövzusuna toxunulmuş və onların ətrafında bu gün də öz əhəmiyyətini saxlayan fikirlər irəli sürülmüşdür. Həmin qiyməti, məsələn, əsərin təkcə bir fəslinin - dünyaşöhrəti qazanmış Azərbaycan alimi Mirzə Kazım bəyə həsr olunmuş oçerkin təhlili yolu ilə çox yaxşı əsaslandırmaq mümkündür. Bu oçerk Kazım bəy haqqında bizdə ilk sanballı tədqiqat məhsuludur.

Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının mühüm nailiyyətlərindən biri, şübhəsiz, bizim doğma ədəbiyyatımızın dünya klassikası ilə qarşılıqlı münasibətlərinin ardıcıl tədqiqidir. Bu problemə həsr olunmuş elmi ədəbiyyatda H.Hüseynovun fəaliyyətinə yüksək qiymət verilir. O, xüsusən XIX əsr Azərbaycan-Rusiya qarşılıqlı əlaqələrinin tədqiqi sahəsində çox səmərəli işləmişdir. Alim bu inkişafda Puşkin və Qoqol realizminin, Belinski və Çernışevski inqilabi demokratizminin böyük rolunu xüsusilə qabarıq göstərir.

H.Hüseynovun təşəbbüsü ilə hələ 1945-ci ildə Azərbaycan Dövlət Universitetində fəlsəfə şöbəsi açılmışdı. Bu gün nəinki respublikamızda, hətta ondan kənarda çalışan bir çox filosof alimlərin yetişməsində onun böyük xidməti olmuşdur.

Akademik Heydər Hüseynov görkəmli xidmətlərinə görə Azərbaycan SSR Ali Sovetinə deputat seçilmişdi, SSRİ Dövlət mükafatına, orden və medallara layiq görülmüşdü. Xalq çox tez - 42 yaşında itirdiyi müdrik oğlunu bu gün yenə həmin xidmətlərinə, həmin əsərlərinə görə qiymətləndirib ehtiramla yad edir.

Əziz MİRƏHMƏDOV

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 5 aprel.- S.3.