Ədəbi yolun vaqif yolçusu

Özü və sözünün sadəliyi, səmimiliyi ilə seçilən, tanınmış tənqidçi, Respublikanın əməkdar mədəniyyət işçisi, Beynəlxalq Rəsul Rza mükafatı və Məmməd Araz mükafatı laureatı Vaqif Yusiflinin 65 yaşı tamam olur. Onunla bağlı hər hansı bir əziz gün ədəbiyyatçıların, onu tanıyanların ürəyində xoş duyğular oyadır. Çünki Vaqif müəllim üçün ailə, qohum-əqrəbalar kimi ədəbiyyat və onu yaradanlar da doğmadır. Ədəbiyyatsız yaşaya bilməmək, ondan ayrı durmamaq kimi bir sevdaya tutulub Vaqif müəllim.

İlk elmi axtarışları, fəlsəfə doktorluğu müdafiə etdiyi illər bir zamanlar “inkişaf etmiş sosializm dövrü” kimi xarakterizə olunan vaxta təsadüf edir. Lakin ədəbi prosesdəki dinamikanın, hərəkətin yönünü düzgün tuta bilən ədəbiyyatşünas-alim məhz elə seçdiyi mövzunun özündə, artıq başlanan yenilikləri qavraya bildiyini göstərir. 1979-cu ildə müdafiə etdiyi “Müasir Azərbaycan nəsrində konfilikt və xarakter” adlı namizədlik dissertasiyası üzərində aspirantura illərində (1975-1978) apardığı iş onun ədəbi prosesdə fəal iştirakına ciddi zəmin hazırlayır. Bu fəallıq o həddə çatır ki, uzun müddət doktorluq dissertasiyasını müdafiə etməyə vaxt tapmır. Namizədlikdən 31 il sonra yaxınlarının və iş yoldaşlarının təkidindən sonra, axır ki, “Müasir Azərbaycan poeziyasında ənənə və novatorluq problemi (1960-2000-ci illər)” mövzusunda dissertasiya işini müdafiə edərək elmlər doktoru diplomunu alır. Müdafiəsi zamanı çox adam inanmırdı ki, Vaqif müəllim, bu qədər imzası və fikirləri yayılmış bir alim, hələ elmlər doktoru deyil.

23 kitab, 800-dən artıq məqalə müəllifi olan, məqalələri təkcə respublikamızda deyil, Türkiyə, Amerika, Almaniyanın nüfuzlu elmi jurnallarında da işıq üzü görən tənqidçinin imzası hələ tələbəlik illərindən mətbuatda görünməyə başlamışdır. Müəllifi olduğu məqalə və kitablar keçən əsrin ikinci yarısından başlayaraq Azərbaycan nəsrinin, poeziyasının, dramaturgiyasının və ədəbi tənqidinin inkişaf prosesini, mənzərəsini əks etdirir. Budur, onun çap olunan və ədəbi ictimaiyyətdə rəğbət doğuran kitabları: “Məmməd Araz dünyası”, “Tənqid yarpaqları”, “Karvanbaşı, yolun hayanadır”, “Tənqid və bədii söz”, “Tənqid də yaradıcılıqdır”, “Yolayrıcı”, “Poeziyanın yolları və illəri”, “R.Rza və müasir Azərbaycan poeziyası”, “Poeziya və zaman” və s. O, tənqidin müxtəlif janrlarında (problem məqalə, esse, resenziya, icmal) qələmini sınamışdır. Kitablarını oxumaqla Azərbaycan ədəbiyyatının sovet və possovet dövründə keçdiyi yol haqda dolğun təsəvvürə malik olmaq mümkündür. Ola bilər ki, hansısa fikri, mülahizəsi mətnə ondan fərqli kriteriyalarla yanaşan oxucunu, tədqiqatçını qane etməsin, mübahisə yaratsın, lakin əsərləri həmin oxucu, tədqiqatçı üçün də ədəbi prosesi izləmək baxımından kifayət qədər əhəmiyyətlidir.

Vaqif müəllimin kitablarını nəzərdən keçirəndə diqqətimi bir neçəsinin adında istifadə etdiyi “yol” sözü çəkdi. Hələ bu adlardakı “yol sistemini” tutmadan əvvəl Vaqif müəllimin klassik poeziya və çağdaş ədəbiyyat, fərqli ədəbi növlər, janrlar, cərəyanlar, dolaylı-cığırlı ədəbi proses, nəhayət, Akademiya və Yazıçılar Birliyi, mətbuat arasındakı “gəzişməsini”, “gəl-gedini”, axtarışlarını göz önünə gətirərək yazımın adına “vaqif yolçusu” ifadəsini daxil etdim. Bu ədəbiyyat, poeziya vurğununun yolu çoxdan başlayıb, sözü ilə görüşdüklərinin, hardasa, elə özü ilə də görüşüb, hərəsindən bir ərməğan alıb və onu sərgiləyərək gəzir. Vaqif müəllimin yaddaş xəzinəsində Füzulinin, Nişat Şirvaninin, Seyid Əzimin, Səməd Mənsurun, Əliağa Vahidin söz inciləri var. O bu şairlərin şeirlərinin vurğunudur, onları təhlil etməkdən çox əzbərdən söyləməyi sevir. Bəzən yol gedə-gedə hissə qapılıb həmin şeirləri öz-özünə dediyi də kənardan müşahidə olunur.

Klassik poeziyaya heyranlığı onu müasir ədəbiyyatdan ayırmır. Beynində, ruhunda onları qarşılaşdırır və “yol”da kimlərin sıralandığını müəyyənləşdirməyə çalışır. O, bəzən elə şairlərdən, hekayə müəlliflərindən söz açır ki, onlar özlərini ədəbi ictimaiyyətdə tanıtmağa və təsdiqləməyə çətinlik çəkirlər. Lakin prosesi bütöv təqdim etməyə çalışan V.Yusifli öz palitrasında onlara aid rənglərə də yer ayırır.

V.Yusifli müasir ədəbiyyata fraqmentallıqla bələddir. Bu, bələdlilik bir tərəfdən onun maraqları, ruhi tələbatı, tənqidçilik peşəsi ilə əlaqədardırsa, digər tərəfdən hər hansı bir ədəbi nəsildən, yaşadığı bölgədən asılı olmayaraq əksər şair və yazıçıların üz tutduğu və üzə çıxdığı “Azərbaycan” jurnalında çoxillik əmək fəaliyyətilə bağlıdır. O, 1979-cu ilin dekabr ayından “Azərbaycan” jurnalının tənqid şöbəsinin müdiri kimi fəaliyyətə başlamış, 1997-ci ildən həmin jurnalın baş redaktor müavini vəzifəsinə təyin edilmişdir. Bir yerdə ardıcıl əmək stajının özü də onun peşəsinə sədaqətindən, səbrindən və insanlarla işləmək mədəniyyətindən xəbər verir. Onda şifahi ünsiyyətdən başqa, həm də yazma mədəniyyəti var. Fikirlərində haqlı olduğuna şübhə olmadığı məqamlarda belə, tez-tez, “mənim fikrimcə” ifadəsindən istifadə edir. Bununla həm də ədəbiyyatdan, sənətdən bəhs edərkən elmi hazırlıqla bərabər, “görmə”nin də xüsusi yeri olduğuna inamını ifadə edərək başqalarının da mülahizələrinə açıq olduğunu bildirir. Hər bir tənqidçi, ədəbiyyatşünas bir də öz görmə qabiliyyəti ilə seçilir. Məhz bu münasibətin davamı kimi V.Yusifli haqqında az yazılan hər hansı bir şairi bəzən onun zəifliyində yox, qavranmağının çətinliyində olduğunu göstərir və bunun üçün də şairi qınamır, onu açmağa, təqdim etməyə çalışır. Məqalələri müxtəlif dövrlərə, fərqli yaradıcılıq məhsullarına həsr olunsa da, yaradıcılığında dağınıqlıq yoxdur. İnadla təbliğ etdiyi sənətkarlar və üzərində durduğu fikirlər var. Maraqlıdır, V.Yusifli ayrı-ayrı zövqlü insanların sevdiyi, oxuduğu şairləri, yazıçıları bir araya gətirir. Bu təbiidir, tənqidçi məhz bu cür hərəkət etməlidir. Lakin diqqət çəkən odur ki, Vaqif müəllim bunlara son dərəcə sadəlik və səmimiyyətlə, qardaşı, bacısı, övladı, doğması kimi yanaşır. Tənqid etdiyində də mütləq bir işıqlı tərəf görməyə və göstərməyə çalışır.

Ədəbi prosesi ardıcıl izləyən və təqdim edən tənqidçi onun dinamikasında baş verən dəyişiklikləri xırdalıqlarına qədər çatdırmağa çalışır və mərhələlərin əhatə etdiyi illəri azaldır. Ədəbiyyatşünaslıqda, tutaq ki, 60-cıların ardınca possovet ədəbiyyatından bəhs edilirsə, V.Yusifli 70-cilər, 80-cilər, 90-cılar və sonunculardan söz açaraq onların hər birinin öndə gələnlərini və əsas təmsilçilərini müəyyənləşdirməyə çalışır. Bu, yenə də onun tənqidçiliyindən, fraqmentallığından irəli gəlir. Bu fraqmental təqdimatlar isə praktiki baxımdan tədqiqatçılar qarşısında zəngin bir ədəbi mənzərə canlandırır.

Vaqif müəllim yaradıcılığında normativ nəzəriyyəçilikdən daha çox, təhlilə, tənqidə üstünlük verir. Nə dediyi aydındır. Məqalələrindən daha çox təhlil olunan mətni, şairi, yazıçının özünü öyrənirsən. Elə anlar olur ki, bilərəkdən ədəbi terminlərdən uzaqlaşır, şairin yaradıcı xarakterini açmaq üçün bədii üsullara keçir. Bu tənqidçinin zəifliyi və ya üstünlüyü deyil, özünəməxsusluğu və sadə ünsiyyət üsuludur.

V.Yusifli, eyni zamanda, həm də nəzəriyyəçidir. Təsadüfi deyil ki, o, “Azərbaycan” jurnalından başqa Ədəbiyyat İnstitutunda da əmək fəaliyyəti ilə məşğuldur. Müxtəlif dövrlərin ədəbiyyatına, xüsusən poeziyasına bələdlilik tədqiqatçının müqayisə imkanlarını genişləndirir. Baş elmi işçi (0,5 ş.v.) olduğu Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsində ciddi elmi problemlər üzərində işləyir. XX əsr ədəbiyyatını tarix, ideologiya və poetika istiqamətində araşdırmaq elmi tədqiqatlarının əsas istiqamətidir. Araşdırmalarında poeziya və epik ədəbiyyatın ən maraqlı və aparıcı janrı olan roman əsas yer tutur. Rəhbəri olduğu dissertantlar var. Təkcə dissertantları yox, ədəbi proseslə, XX-XXI əsr ədəbiyyat tarixilə məşğul olan hər bir institut əməkdaşı onunla ünsiyyət qurmağa, sual verib cavab almağa maraqlıdır.

İstər tənqidçi, istərsə də nəzəriyyəçi kimi olsun, V.Yusifli ədəbiyyatsız nəfəs ala bilməz. Fiziki qidadan daha artıq Vaqif müəllimi yaşadan poeziya, söz, ustalıqla işlədilmiş bir ifadədir. Ədəbiyyatla məşğul olmaq onun həyat tərzidir. Həyatınız tükənməsin! Yaşayın, yaradın, Vaqif müəllim!

Tahirə MƏMMƏD,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 12 aprel.- S.7.