Elmə “öz mətnləri” ilə gələn alim

Professor Qəzənfər Paşayevin dilçi-alim dialektoloq, ədəbiyyatşünas, folklorşünas, etnoqraf, salnaməçi, publisist, tərcüməçi, pedaqoq kimi zəngin yaradıcılığı və çoxşaxəli fəaliyyətindən xaricdə və ölkəmizdə görkəmli elm xadimləri dərin ehtiramla bəhs ediblər.

Bizim isə bu yazıda məqsədimiz Q.Paşayevin çoxşaxəli yaradıcılığının, yalnız bir istiqamətinə, amma, elmə gəlişinə binagüzarlıq etmiş və sonrakı araşdırmalarının da təməlində dayanmış, haqqında yazanların «toplama və tərtib işi» adlandırdıqları çox ciddi bir sahəsinə toxunmaq, bu fəaliyyət növünün məğzinə və mahiyyətinə aydınlıq gətirməkdir.

Məlumdur ki, hər hansı bir xalqın tarixini, dilini, ədəbiyyatını, bütövlükdə mədəniyyətini «unikal sistem», tarixin yaddaşı və informasiya daşıyıcısı olan mətnlər vasitəsilə öyrənmək mümkündür. «Mətn elə zəruri gerçəklikdir ki (düşüncə və yaşantı gerçəkliyi), bütün ideyalar və təlimlər, yalnız onun əsasında reallaşa bilir. Mətn bütün elmlərin, eləcə də bütövlükdə humanitar-filoloji təfəkkürün (dini və fəlsəfi düşüncənin də) təməlində dayanır. Mətnin olmadığı yerdə nə tədqiqat obyekti, nə də elmi təfəkkür var» (M.Baxtin).

Şübhəsiz ki, müəllif qənaətində tamamilə haqlıdır, eyni zamanda buradakı incə, amma tədqiqatın qarşısında dayanan vəzifələri, bununla da onun istiqamətini, elmin hansı sahəsinə mənsubluğunu müəyyənləşdirə biləcək bir məqama diqqət yönəltmək istəyirik: doğrudur, bütün filoloji araşdırmalar mətnlər üzərində aparılır, amma filoloqların böyük əksəriyyəti tədqiqatlarını mətnlərin hazır, son çap məhsulları üzərində aparır, az bir qismi isə tədqiqata cəlb etdikləri mətnləri özləri toplayır (folklor nümunələrini), mətnləri topladıqdan sonra onlar üzərində araşdırmalar aparırlar (yazılı ədəbiyyatda isə mətnlərin tarixçələrini əldə olan mənbələri ilə müqayisə etməklə öyrənib, əsərlərin əsas, mötəbər mətnlərini özləri müəyyənləşdirirlər), başqa sözlə, tədqiqat obyektlərini özləri əldə edir, elmə «öz mətnləri» ilə gəlirlər.

Bu azsaylı və zəhmətkeş alimlərdən biri də Q.Paşayevdir: o da elmə «öz mətnləri» - özünün topladığı mətnlərlə gəlib və tədqiqat obyektini böyük zəhmətlə özü əldə edib. Mətnlərin toplanması və nəşrə hazırlanması professorun elmi fəaliyyətinin təməlində dayanır (sonrakı araşdırmalarının da böyük bir qismi «öz mətnləri»nə əsaslanır) və çoxşaxəli yaradıcılığının böyük bir hissəsini təşkil edir: o hər biri ədəbiyyatşünaslığımızda hadisəyə çevrilən 15 elmi əsərin müəllifi olmaqla yanaşı, 21 çox dəyərli kitabın da tərtibçisidir. Professorun toplayıb tərtib etdiyi «Kərkük bayatıları» (1968, R.Rza ilə), «Arzu-Qəmbər dastanı» (1971), «Kərkük mahnıları» (1973), «İraq-Kərkük atalar sözləri» (1978), «Kərkük tapmacaları» (1984), «İraq-Kərkük bayatıları» (1984), «Kərkük folkloru antologiyası» (1987) kitabları, adlarından da göründüyü kimi, Kərkük-türkman folklor mətnlərini ehtiva edir.

Q.Paşayevin nəşrə hazırladığı kitabların içərisində Nəsiminin İraq Divan nüsxəsinin (1987) ayrıca yeri və əhəmiyyəti var (professorun tərtiblərinin qalan hissəsi çağdaş türkman şeirindən seçmələr, müasir Azərbaycan şair və yazıçılarının, aşıqların əsərləri və kitab-bukletlərdir ki, bunların da filoloji elmimizdə əhəmiyyəti danılmazdır).

Elə buradaca qeyd edək ki, «toplama və tərtib», yaxud «mətnlərin nəşrə hazırlanması» adlandırılan fəaliyyət növü, çoxlarının güman etdiyinin əksinə olaraq, «texniki iş» yox, elmi yaradıcılığın böyük zəhmət və ciddi axtarışlar tələb edən zəruri tərkib hissəsidir. Çünki mətnlər çap edilməzdən əvvəl böyük zəhmətlə əldə edilir, tarixçəsi öyrənildikdən sonra nəşr edilir. Bu səbəbdən də mətnlərin nəşrə hazırlanması «iynə ilə gor qazmaq» əzabı ilə müqayisə edilir…

Görkəmli alimin monoqrafiyaları, elmi-publisistik əsərləri və tərcümələri kimi tərtibləri də, təkcə ədəbiyyatşünaslığın yox, bütövlükdə filoloji elmlərin (dilçiliyin və folklorşünaslığın da) diqqət mərkəzində olmuş və çox nüfuzlu mütəxəssislər onun yaradıcılığının bu istiqamətini də yüksək dəyərləndirmişlər. Məsələn, Y.Qarayev «Azərbaycana İraqdan yayılan türkman folklorunun mətn və janr coğrafiyasının Bakıda hamıdan çox, məhz Qəzənfər müəllimin elmi irsində sabitlik və bütövlük təşkil etdiyi» qənaətindədir.

B.Vahabzadə də Q.Paşayevin toplama və tərtib fəaliyyətini yüksək qiymətləndirir və onu S.Mümtazla müqayisə edir: «…bunların nəticəsində (Q.Paşayevin tərtib etdiyi “Kərkük folkloru antologiyası” nəzərdə tutulur - A.S.) xalqımız İraqda yaşayan doğma qardaşlarının mənəvi dünyası ilə tanış olub, sən demişkən, «Bu, bizdə də belədir», - dedi. Xalqa «bu, bizdə də belədir» - deyə böyük bir inam aşılamaq, bilirsənmi nə boyda xidmətdir? Bu xidmətin ölçüsü yoxdur! Bu yerdə yada türkdilli ölkələri öz xərci ilə qarış-qarış gəzib xalq ədəbiyyatı incilərini toplayan, onları təsnifləşdirib çap etdirən S.Mümtaz düşür».

B.Vahabzadənin bu müqayisəsi, əlbəttə ki, təsadüfi deyil: fəaliyyəti dövründə folklor nümunələri və klassik ədəbiyyatı ehtiva edən 15 kitab tərtib etmiş S.Mümtaz kimi, Q.Paşayev də İraqda işlədiyi müddətdə «Kərkük və yörəsini addım-addım, kənd-kənd dolaşıb, yaşlıların söylədiyi» folklor nümunələrini toplamış, eləcə də “hər gün Bağdaddan 45 km uzaqda yerləşən fəllucə şəhərindən Bağdada gəlib”, Əbdüllətif Bəndəroğlu ilə birgə Nəsiminin İraq Divan nüsxəsini transfonoliterasiya etmiş, üzərlərində uzun illər ciddi şəkildə işləyib sonra onları nəşr etdirmişdir. Bu iki böyük alim - S.Mümtaz və Q.Paşayevin fəaliyyətlərində təmaslaşan məqamlardan biri də onların hər ikisinin Nəsimi Divanını nəşrə hazırlamalarıdır.

Xatırladaq ki, folklorşünas alim S.Mümtaz görkəmli tekstoloq, «…yeni dövr Azərbaycan mətnşünaslığının ön cərgəsində duranlardan biridir» (Ə.Mirəhmədov). Biz eyni fəaliyyətlə məşğul olan - həm folklor mətnlərini, həm klassik ədəbiyyat nümunələrini nəşrə hazırlayan, həm də əski şərh və təfsir sənətini yaşadan və davam etdirən Q.Paşayevin də zəhmətkeş və səriştəli bir mətnşünas olduğu qənaətindəyik. Və qətiyyətlə onu da deyə bilərik ki, professorun elmdə uğur qazanmasının başlıca səbəbi onun elmi əsərlərinin də tekstoloji metoda əsaslanmasıdır. Amma bizdə mətnşünaslığın nə olması və nəyi necə öyrənməsi, başqa sözlə, filoloji elmlər sistemində mətnşünaslığın yeri və mövqeyi haqqında kifayət qədər konkret təsəvvür olmadığına görə, həm bu elmin vəzifələrini qısa da olsa xatırlatmağı, həm də Q.Paşayevin bu yöndəki fəaliyyətinin tekstologiya ilə nə dərəcədə əlaqəli olduğuna aydınlıq gətirməyi lazım bilirik.

Mətnşünaslıq ədəbiyyatı öyrənən elmlərin ən qədimi və ən dəqiqidir. Ədəbiyyat haqqında bütün elmlər filoloji mətnşünaslıq (əski təfsir və şərh) əsasında formalaşmışdır. Filoloji elmləri mötəbər mətnlərlə təmin edən də mətnşünaslıqdır. Ədəbiyyat tarixləri də məhz mətnşünaslığın üzə çıxardığı ədəbi-tarixi və tekstoloji faktlar əsasında qələmə alınır. Bu səbəbdən də “Mətnşünaslıq özünün həm tədqiqat, həm də tətbiqi aspektləri ilə ədəbiyyatşünaslığın başlanğıcı və əsası” (D.Lixaçev) hesab edilir.

Nəşrə hazırladığı, adlarını yuxarıda çəkdiyimiz kitabları ilə tanışlıq Q.Paşayevin tekstoloji qaydalara əməl etdiyini təsdiq edir.

İlk olaraq onu nəzərə çatdıraq ki, Q.Paşayev nəşrə hazırladığı kitabların hər birinə ədəbi-tarixi və tekstoloji müqəddimə yazmış, burada nəşrlərin tərtib prinsipləri, mətnləri harada, nə vaxt, kimlərdən toplaması və onların variantları barədə ətraflı məlumat vermişdir.

«İraq-Kərkük bayatıları» (B., 1984) kitabına yazdığı «Kərkükdən gələn qardaş səsi» adlı müqəddimədə onun «bayatıların bir qismini iraqlı folklorşünaslar Molla Sabir və Ə.Tərzibaşının kitablarından, «Qardaşlıq» jurnalından əldə etməsi, digər qisminin isə kərküklülərin «Mədəniyyət mərkəzi» hesab edilən «Qardaşlıq nadisi»ndə günaşırı görüşdüyü vətənpərvərlərdən, Bağdad radiosunun türkmanca qismindən, eləcə də Kərkük, Tuz Xurmatu, Altun Körpü və s. şəhər, qəsəbə və kəndlərə ziyarəti zamanı yaşlı adamlardan toplaması haqqında ətraflı məlumat yer alıb. Eyni xarakterli məlumatlar tərtibçinin «Kərkük tapmacaları» (B., 1984) kitabına yazdığı «Kərkük tapmacaları haqqında» ön sözdə və digər kitablara yazdığı müqəddimələrdə də verilib. Onu da qeyd edək ki, Q.Paşayevin topladığı bayatıların, mahnıların, atalar sözlərinin, tapmacaların, lətifələrin böyük bir qismi İraqda çap edilməmiş, ilk dəfə onları azərbaycanlı və iraqlı oxuculara “ruhunda və yaddaşında uzağı - İraqı yaşadan bakılı türkman” (Y.Qarayev) çatdırmışdır.

Q.Paşayev folklor mətnlərinin nəşrində materialın xarakterindən asılı olaraq müxtəlif tərtib prinsiplərindən istifadə etmişdir. Məsələn, Kərkük bayatılarını əlifba sırası ilə, tapmacaları isə tematika əsasında qruplaşdırıb kitablara daxil etmişdir.

O, nəşrə hazırladığı kitablara daxil etdiyi folklor mətnlərini nəşrə hazırlıq prosesində dərindən öyrənmiş, onları həm İraq variantları, həm də Azərbaycan dilindəki qarşılıqları ilə tutuşdurub, müqayisə etmiş, etimoloji, eləcə də oxşar və fərqli struktur-semantik aspektlərini üzə çıxarıb şərh etmişdir. Tərtibçi Kərkük bayatıları kitabına daxil etdiyi 2000-ə yaxın bayatını 5000-dən artıq bayatının içindən seçmişdir.

Q.Paşayevin folklor mətnlərini seçmə meyarı da elmi prinsiplərə əsaslanır. Belə ki, tərtibçi kərküklülər arasında, deyək ki, eyni bayatının 3-4 variantına təsadüf etdikdə, kitaba onların biri digərindən ciddi şəkildə fərqlənməyən daha mükəmməl və poetik bir variantını, «dil faktı və təsir gücü» baxımından daha ciddi olduqda isə digər variantlarını da daxil etmişdir.

Burada bir məqamı da xatırlatmaq istəyirik: «…elmdə bir çox mütəxəssislər var ki, tekstoloji tədqiqatla heç də nəşr naminə məşğul olmur» (A.Qrişunin). Yəni, tekstoloji araşdırmalar heç də həmişə mətnləri nəşrə hazırlamaq məqsədilə aparılmır, tekstoloji araşdırmaların nəticələri monoqrafik tədqiqatlarda və elmi məqalələrdə də yer ala bilir. Bir qədər də dəqiq desək, tekstoloji tədqiqatların nəticələrindən həm mətnlərin nəşrə hazırlanmasında, həm də elmi-tədqiqat əsərlərində istifadə olunur.

Tekstologiyanın bu aspektini xatırlatmaqda məqsədimiz Q.Paşayevin kərkükşünaslıq və nəsimişünaslıq istiqamətində apardığı monoqrafik tədqiqatlarının da tekstoloji təmələ söykənməsidir (tekstoloji araşdırmalarda bir çox metodlardan (linqvistik, paleoqrafik, atributiv, kamparativ və s.) istifadə edildiyi kimi, tekstologiyanın özü də digər filoloji tədqiqatlarda metod kimi çıxış edə bilir. Onun «Kərkük dialektinin fonetikası», «İraq-türkman folkloru», «Kərkük folklorunun janrları». «Nəsimi haqqında araşdırmalar», «İraq-türkman ləhcəsi» (şərikli) və s. monoqrafiyalarında istifadə etdiyi əsas metodlardan biri də tekstoloji, xüsusilə linqvistik-tekstoloji metoddur. Professor monoqrafiyalarında folklor nümunələrini, dil tarixi, etimologiya və xüsusilə linqvistik-tekstoloji baxımdan daha ətraflı araşdırmış və şərh etmişdir. Onu da qeyd edək ki, tekstoloji araşdırmalarda linqvistik metoddan, ümumiyyətlə geniş istifadə edilir. Bu da təbiidir, çünki mətnin məzmununu anlamaq və anlatmaq üçün mətndəki sözlərin mənasının, xüsusilə ilkin, etimoloji mənasının öyrənilməsi başlıca şərtdir. Q.Paşayev bu tədqiqatlarında «türkman» sözündən başlayaraq, Azərbaycan dilinin türkman ləhcəsi və Azərbaycan dilində işlənən yüzlərlə sözün mənşəyinə, ilkin mənalarına mötəbər mənbələrə istinad etməklə aydınlıq gətirmişdir. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, çağdaş mətnşünaslığın Şərqdə babası hesab edilən əski təfsir və şərh, Qərbdə isə hermenevtika, elə linqvistika əsasında formalaşmış, bu sahədə ilk istifadə edilən metod linqvistik metod olmuş, ilk şərhlərdə mətnin dil baxımından izahı geniş yer almışdır. İlk təfsirçi və şərhçilərin, eləcə də hermenevtlərin dilçi olmaları təsadüfi deyil. Dilçi kimi elmə gələn Q.Paşayevin həm də mətnşünas alim kimi fəaliyyətində də bir qanunauyğunluq, ənənə və varislik əlaqələri var (Bu faktı Q.Paşayev haqqında yazdığı məqaləsində tanınmış şərqşünas-mətnşünas alim İ.Həmidov da vurğulayır).

Biz bu qənaətdəyik ki, Q.Paşayevin kərkükşünaslıq istiqamətində apardığı araşdırmaların «bənzərsiz, fərqli tədqiqatlar» kimi qəbul edilməsinin əsas səbəbi də bu, yəni onların tekstoloji yönüdür. Professorun «İraq-türkman folkloru» monoqrafiyasını «şah əsər» adlandıran Ə.Bəndəroğlu yazır: «Qəzənfər Paşayevin «İraq-türkman folkloru» kitabına bənzər bir kitab indiyə qədər nə İraq türkmanları tərəfindən, nə də İraq türkmanlarının folkloru ilə məşğul olan xarici alim və tədqiqatçılar tərəfindən yazılmışdır. Qəzənfərin yazdığı bu əsər bizim üçün, yəni İraq türkmanları üçün sevgi və sevinc doğuran, könüllərdə yaşayıb-unudulmayan, işıqlarla dolu bir hadisə kimi qalacaqdır. Bu əsər bizim folklor araşdırıcılarının yollarını işıqlandırmaq, aydınlandırmaq və yeni bir metodla, yeni tədqiqatlar aparmaq sahəsində doğru və düzgün bir yol olacaqdır». Əslində Kərkük folkloru Q.Paşayevə qədər də həm iraqlı, həm də azərbaycanlı alimlər tərəfindən, qismən də olsa, öyrənilib. Amma Qəzənfər müəllimin bu yöndəki araşdırmalarının bənzərsizliyini təmin edən onun, Ə.Bəndəroğlunun «yeni yol» adlandırdığı metoddan istifadə etməsidir: bu yeni yol, üsul isə, şəksiz, tekstoloji metoddur.

Bir qədər də irəli gedib, bir gerçəyi də vurğulamaq istəyirik: öyrəndiyi materialın xarakterindən asılı olaraq mətnşünaslıq şərti olaraq dörd sahəyə bölünür: antik ədəbiyyat mətnşünaslığı; orta əsrlər ədəbiyyatı mətnşünaslığı; yeni dövr ədəbiyyatı mətnşünaslığı və folklor mətnşünaslığı.

Folklor mətnşünaslığı rus-sovet filologiyasında bir elm kimi 1960-cı illərdən formalaşmağa başlamışdır. B.Putilovun “Müasir folkloristika və mətnşünaslıq problemləri” (M., 1963) və S.Azbelevin «folklorun tekstoloji tədqiq prinsipləri» (M., 1966) əsərləri bu istiqamətdə aparılan ilk araşdırmalardandır. Bizə görə Q.Paşayev «Kərkükşünaslığın əsasını qoymaqla» (T.Hacıyev) yanaşı, həm də Azərbaycanda folklor tekstologiyasının təməlini qoyan və onu inkişaf etdirən zəhmətkeş alimlərimizdən biridir.

Nəşr etdirdiyi Nəsiminin İraq Divan nüsxəsinin Q.Paşayevin tekstoloji fəaliyyətində məxsusi yeri var. Divanı nəşrə hazırlayarkən professor aşağıdakı tekstoloji işləri həyata keçirmişdir:

1. Divanı ərəb əlifbasından transfonoliterasiya etmişdir;

2. Kitaba yazdığı «Nəsiminin İraq Divanı» adlı tekstoloji müqəddimədə nüsxənin ətraflı təsvirini (kim tərəfindən və nə vaxt köçürülməsi, cildi, vərəqlərin sayı, tərtib prinsipi, mühafizə vəziyyəti, divanda neçə əsərin yer alması, təxəllüslər və s.) vermişdir;

3. Divanın İraq nüsxəsini S.Mümtazın tərtib etdiyi «Seyid İmadəddin Nəsimi» (1926), M.Quluzadənin «Nəsimi. «Seçilmiş şeirləri» (1962), H.Araslının «İmadəddin Nəsimi» (1972) və «Nəsimi. «Seçilmiş əsərləri» (1973), C.Qəhrəmanovun «Nəsimi. «Məndə sığar iki cahan» (1973) və «Nəsimi. «Əsərləri», 3 cilddə (1973) kitabları ilə tutuşdurub müqayisə etmiş və müəyyənləşdirmişdir ki:

a) Divanın İraq nüsxəsində olan 14 şeir şairin adları çəkilən kitabların heç birinə düşməmiş və onlar, ümumiyyətlə, nəsimişünaslığa məlum deyil;

b) İ.Nəsimiyə mənsubluğu şübhə yaratdığından C.Qəhrəmanovun tərtib etdiyi 3 cildliyin əsas korpusuna deyil, «Əlavələr» bölməsinə daxil edilmiş 129 şeirdən 68-nin İraq nüsxəsində olduğunu müəyyənləşdirmiş, bununla da həmin şeirlərin Nəsiminin olduğunu yəqinləşdirmişdir;

c) Nəsiminin İraq Divanında yer alan dini məzmunlu 109 şeirinin ilk və son beytlərini (sovet dövründə məlum səbəbdən onları tam şəkildə verə bilməmişdir) tərtib etdiyi kitaba daxil etmişdir (yeri gəlmişkən xatırladaq ki, professorun üzə çıxardığı bu şeirləri elə özünün də tam şəkildə nəşr etdirməsinin vaxtı çoxdan çatmışdır);

d) Nəsiminin İraq Divanında yer alan, lakin adları çəkilən kitablara düşməmiş 50 beytini üzə çıxarmışdır;

e) Bir sıra şeirlərin əvvəlki çaplarında, eləcə də İraq Divanının özündə yol verilmiş katib xətalarını aradan qaldırmışdır (Çaxdı sərvim aləmə - Çıxdı sirrim, aləmə - Çıxdı sərvim, aləmə; Bu «quş dili»dir, munı Süleyman bilür ancaq - Bu «quş dili»dir, bunu Süleyman dəxi bilməz - Bu quş dəgidir, bunu Süleyman dəxi bilməz; Çün fəna darını Mənsurə olubdur istəyən - Çün fəna darını ol Mənsur olubdur istəyən və bu xarakterli onlarca təhrif və xətaların təshihi);

4. Divana ətraflı şərhlər yazılıb, lüğət verilmişdir ki (redaktor M.Əsgərovla birlikdə), bunlar da əsərlərin məzmununun anlaşılmasına yaxından kömək etmişdir.

Sadalanan işlər birbaşa elmi edisiyaya (redaktə), yəni tekstologiyanın tətbiqi sahəsinə aiddir. Bundan əlavə Q.Paşayev «Nəsimi haqqında araşdırmalar» (2010) adlı monoqrafiya yazmış (monoqrafiya yuxarıda vurğuladığımız nəşr məqsədilə aparılmayan tekstoloji araşdırmalar sırasına daxildir) və burada Nəsiminin həm bioqrafiyası, həm də yaradıcılığı ilə bağlı xeyli yeni tekstoloji faktlar üzə çıxarmışdır. Q.Paşayevin həm nəşrə hazırladığı Nəsiminin İraq Divan nüsxəsi, həm də ustad şair haqqında monoqrafiyası ədəbiyyatşünaslığımızın diqqət mərkəzində olmuş və bu barədə çox nüfuzlu mütəxəssislər dəyərli fikirlər söyləmişlər.

Nəsimi Divanını Q.Paşayevin İraq səyahətində əldə etdiyi «ən böyük uğurlarından biri» hesab edən Y.Qarayev yazır: «İlk dəfə elm aləminə Qəzənfər müəllim tərəfindən təqdim edilmiş bu divandan sonra onlarla yeni Nəsimi qəzəli bədii və elmi dövriyyəyə daxil edilmiş, iyirmidən çox məlum qəzəlin, məhz Nəsimiyə məxsusluğu barədə həqiqətə elmi və estetik möhür basılmış, onlarca bədii nümunəyə təshihlər verilmişdir».

Nəsiminin İraq Divanına məxsusi məqalə həsr etmiş şair-alim A.Vəfalı, mətn və ədəbiyyat nəzəriyyəçisi R.Əliyev, eləcə də digər mütəxəssislər bu nəşrin məziyyətlərini ətraflı şərh etmiş, onun əvvəlki nəşrlərdən üstün cəhətlərinə də diqqət yönəltmişlər. R.Əliyev yazır: «Nəsiminin ən yaxşı dini şeirləri nə onun H.Araslı tərəfindən hazırlanmış 1973-cü il nəşrinə, nə də ki, sonrakı nəşrlərə düşüb. Bizcə, 1987-ci ildə «İraq Divanı»nı tərtib edən və nəşrə hazırlayan Qəzənfər Paşayev və Məmmədəli Əsgərov (kitabın redaktoru) bu buzu qismən sındırıblar və Nəsiminin İraq Divanında olan «Müxtəlif şeirlərin ilk və son beytləri» adı altında 256-279-cu səhifələrdə 100-ə qədər şeir (əslində bu şeirlərin sayı 109-dur - A.S.) veriblər. Biz hesab edirik ki, Nəsiminin dini görüşlərini və Allah haqqında təsəvvürlərini öyrənmək baxımından onlar ən yaxşı və mühüm şeirlərdir».

Nəhayət, Q.Paşayevin çağdaş filologiyamızda və tərcüməşünaslığımızda orijinallığı ilə seçilən “Nostradamusun möcüzəli aləmi” (professor bu əsəri “Ömür kitabı” adlandırıb) əsəri haqqında da bəzi mülahizələrimizi bildirmək istəyirik. Amma bundan əvvəl “təfsir” və “şərh”, eləcə də “hermenevtika” terminlərinin leksikoqrafik aspektlərini qısaca xatırlatmağı zəruri sayırıq.

Q.Paşayevin “Nostradamusun möcüzəli aləmi” əsəri klassik şərh janrında qələmə alınmış tərcümə-şərhdir. O da, Nostradamusun katrenlərini, orta əsr mütərcimləri kimi, orijinalda olduğu kimi deyil, görmək istədiyi, lazım bildiyi şəkildə tərcümə-şərh etmişdir. Yeddi il üzərində işlədiyi bu əsərlə də orijinalı arasında həm məzmun, həm həcm, həm də tərtib baxımından çox ciddi fərqlər var.

Ümumiyyətlə təfsir və şərh, xüsusilə Nostradamus kimi bilici və görücünün əsərlərini - gizli və möcüzəli fikirlərini anlamaq və anlatmaq bir çox elmlərə və dillərə aşina olmağı tələb edir. Görkəmli alim həm elmi təfəkkürünün, məntiqinin gücü, həm də müxtəlif dillərdə istifadə etdiyi onlarca sanballı əsərlərin köməkliyi ilə Nostradamusun möcüzəli aləminə dərindən nüfuz etmiş və onu azərbaycanlı oxuculara ilk dəfə olduğu kimi təqdim etmişdir.

Beləliklə, yaradıcılığı və haqqında yazılanlar ilə ətraflı tanışlıq nəticəsində Q.Paşayevin tekstoloji fəaliyyətini qısaca şəkildə belə ümumiləşdirmək olar:

1. O, Kərkük-türkman folklorunu toplayıb nəşr etdirmək və üzərlərində ciddi tekstoloji araşdırmalar aparmaqla:

a) “Kərkükşünaslığın əsasını qoymuş”;

b) kərkükşünaslığı mötəbər mətnlərlə təmin etmiş;

c) kərkükşünaslıqla bağlı sonrakı araşdırmalara həm nəşr etdirdiyi mətnlər, həm də elmi-tekstoloji tədqiqatları ilə öncüllük edib, istiqamət vermiş;

d) folklor mətnləri üzərində apardığı tekstoloji tədqiqatlarla özünü Azərbaycan mətnşünaslığında yeni bir istiqamətin - folklor tekstologiyasının əsasını qoyan və onu inkişaf etdirən mütəxəssislərdən biri kimi təsdiq etmiş;

e) Türkman ədəbiyyatı tarixinin (xüsusilə folkloristikasının) yazılmasına zəmin hazırlamışdır.

2. Nəsiminin İraq Divan nüsxəsini nəşrə hazırlamaq və “Nəsimi haqqında araşdırmalar” monoqrafiyasını yazmaqla:

a) divanı ilk dəfə elm aləminə və oxuculara təqdim etmiş;

b) Nəsiminin olduğu ümumiyyətlə, məlum olmayan 14, Nəsimiyə mənsubluğu şübhə doğuran 68, dini mövzuda yazdığı 109 şeri və 50 beyti müəllifinə qaytarmış;

c) gələcəkdə Nəsiminin əsərlərinin akademik nəşrinin hazırlanmasına əvəzsiz xidmət göstərmiş;

d) Nəsiminin diqqətdən yayınmış əsərlərini elmi dövriyyəyə gətirmək və şairin bioqrafiyası və yaradıcılığı ilə bağlı naməlum ədəbi-tekstoloji faktları üzə çıxarmaqla nəsimişünaslıqda yeni bir mərhələnin yaranmasına binagüzarlıq etmişdir;

3. “Nostradamusun möcüzəli aləmi” əsərini qələmə almaqla:

a) klassik şərh janrının layiqli davamçısı olduğunu təsdiq etmişdir.

Bütün bunlar isə humanitar-filoloji elmlərin bir çox sahələrində özünü sanballı bir mütəxəssis kimi təsdiq etmiş Q.Paşayevdən zəhmətkeş və səriştəli bir mətn mütəxəssisi - tekstoloq kimi söz açmağa da tam haqq verir.

Aslan SALMANSOY,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 19 aprel.- S.7.