İki "Leyli və Məcnun"

Nizami sənətkarlığı ilə Füzuli sənətkarlığı arasındakı bənzərliklə ayrılığı xüsusən Leyli ilə Məcnunun baş-başa qaldıqları vüsal səhnəsi aydın göstərir.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Nizamidə Məcnun ilə Leyli iki dəfə görüşmüşlər. Bu görüşmələrin ikisi də Leylinin araması və Zeydin vasitəsi ilə olmuşdur. Birinci görüşmə İbni Səlamın sağlığında olmuş və Leyli bu görüşməyi müəyyən bir şərtlə bağlamışdır: iki sevgili bir-birindən aralı oturacaqlar. Məcnun şeir söyləyəcək, Leyli də dinləyəcəkdir. Bundan özgə hərəkətə qətiyyən meydan verilməyəcəkdir. Çünki felən İbni Səlamı sevmirsə də, Leyli, necə olsa da, rəsmən onun qadınıdır və mühitin ayıbladığı şeydən çəkinmək gərəkdir.

Bu görüşmə əsnasında Leyli ilə həsb-hal edən Məcnunun qoyulan şərtdən mütəəssir olduğunu görürük: sevgilisinə xitabında, məsələn, bu sözlər vardır:

Namədə rəftən in çe naz əst,

Na keşte drodən in çe saz əst?

Türkcəsi:

Gəlmədən getmək - bu nə naz?!

Əkmədən biçmək - bu nə saz?!

"Gəlmədən getməyi, əkmədən biçməyi" şərt qoyan bu "nazlı" yara, min bir dillə, özlərinin "iki bədəndə bir ruh" olduqlarını anladıb duran Məcnun nəhayətdə:

An dozd buvəd ke əz səri-rənc,

Dər tariki taleb konəd gənc, -

yəni: "Qaranlıqda xəzinə axtaran oğrudur" deyə yerindən qalxır və "sərxoş olub saçlarını əlimə dolasaydım və səni küçələrdə sərxoşcasına gəzdirsəydim və hər addımda bir qədəh içərəm, hər nəfəsdə bir zəfər qazansaydım nə yaxşı olardı?!" deyir və ən axırda "Yarəb, belə bir günü mənə nəsib et!" nərəsiylə yerindən qalxıb çöllərə qaçır.

Nizami Leyli ilə Məcnunu ikinci dəfə də görüşdürür. Bu görüşmə İbni Səlamın vəfatından sonra olur. Leyli artıq evli deyildir. Dul qadın üçün istəklisiylə şərtsiz və qeydsiz görüşməyə heç bir əngəl qalmamışdır; onu xalqa ayıblatdıracaq səbəb ortadan qalxmışdır.

Vəfalı Zeyd Məcnunun yanına gəlir. Leylinin onu vüsala çağırdığını müjdələyir. Məcnun durmayıb gəlir. Sevincinin həddi yoxdur. Sevgililər tapışırlar. Sarmaşıb qalırlar. Sevinc və həyəcanlarından məst və bayğın düşürlər. Bərk-bərk qucaqlaşırlar. Mənən bir ruh daşıyan bu iki vücudu cismən də, demək olar, tək bir vücud halına qoymaq istəyirlər.

Məcnun vüsalın ona verdiyi həyəcandan söyləməz olur. Quruyub qalır. Leyli "Ayrı ikən daima nalə və afqanda idin, boyuma şeir söylərdin, indi nə oldu ki, susdun?" - deyə soruşur. Məcnun "Bütün nalələrim sənə yetmək üçün idi; ayrılıq növhələriydi; yanında və ağuşunda isə bəhs edəcəyim söz yoxdur" deyir. Məcnuna görə "arayandır ki, çağırır; aradığını tapınca məsələ qalmır"; onun tapdığı Leylidir, özü isə Leylidə qaibdir; Leylinin varlığı yetər, onun özünə nə ehtiyac. Məcnun kimdir və nədir, Leylinin kölgəsindən başqa bir şeymidir? Məcnun artıq yoxdur; Leyli ilə oturan adam xəyalının surətidir. Mənən özünü Leyli deyə sanan Məcnun zahirdəki ikiliyə heyrandır.

Leylinin hərimi-vüsalında bu qəbildən Nizamicə təşbihlər və istiarələrlə dolu həsbi-halını təkrarlaya-təkrarlaya Məcnunun məcnunluğu getdikcə artır və danışdığı yerdə "özündən keçişin badəsiylə sərxoş olaraq ayaqdan düşür, əldən çıxır" və "bir nərə çəkərək çöllərə qaçır"; Nizami bu qaçışı "qılıncı başından, başını da ləyəndən qaçırdı" misrası ilə təfsir edir.

Burada, diqqətli olanlar "Bəs hanı, Məcnun Leylini saçından tutub küçələrdə gəzdirəcəkdi?" - deyə soruşa bilərlər.

Nizami bu sorğunun da cavabını özünə xas istiarə ilə verir:

Məcnunun bu dəfəki qaçışı, ilk dəfəsində olduğu kimi, yar hərimindəki qeyddən qaçışa bənzəməz; bu dəfəki qaçış vüsal nəşəsinin verdiyi sevincdəndir. Məcnun artıq yarından ayrı düşmüş bir zavallı deyil, ona yetmiş məsud bir aşiqdir. Bu məsud halıyla o artıq ağlamır; böyük bir sevinc içində Leyli eşqinə vüsal qəsidələri söyləyib gəzir və özünün yar ilə bir olduğunu deyib durur.

Zeyd isə bu yüksək şeirləri dinləyərək onu öyür və

Eşqi ke be isməti-xodaist,

An eşq nə şəhvəti-həvaist. -

yəni, Allahın ismətinə bağlanan eşqin şəhvət ehtirası ilə əlaqəsi yoxdur, - deyir.

Budur, Nizaminin Məcnunla Leyli arasında təsvir etdiyi vüsal səhnələrinin xülasəsi.

Füzuliyə gəlincə: Şair iki sevgilini yalnız bir dəfə baş-başa buraxmışdır. Bu vüsal səhnəsi, əsasdakı "birləşmə" fikri müstəsna olmaqla, Nizaminin verdiyi təfsilatdan başqadır.

Zeydin bu görüşmədə heç bir rolu yoxdur. Görüşmə tamamilə mərhəmdir. Görüşməyi Leyli istəyərək hazırlamamışdır: bu sırf bir təsadüf nəticəsidir.

Bir yerdən digər tərəfə gedən karvanda minmiş olduğu dəvəyə dərd tökən Leyli öz-özünə söylənirkən təəssüfündən düşüncəyə dalmış və bu dalğınlıqla müvazinətini itirərək dəvədən yıxılmış, bayılmışdır; bayğınlığı keçincə də karvandan geri qaldığını fürsət bilən Leyli çöldə Məcnunu aramış və tapmışdır.

Öz aləmində, düşüncələr girdabında boğulmuş aşiq ayağına qədər gəlmiş Leylini ilkin tanıya bilmir; çünki "ağlından ayrılmış, könlü üzülmüş və gözlərinə qanlı su enmişdir".

Fəqət bir az danışdıqdan və

Çün məndə yox ehtimali-idrak,

Sən söylə özün ki,

kimsən ey pak?! -

xitabı üzərinə Leyli özünü ətraflı tanışlıq verdikdən sonra, Məcnun gələnin kim olduğunu anlayaraq sevinirsə də bundan artıq bir yaxınlıq göstərmir. Leyli - fürsət gəldi, - deyir; Məcnunu vüsala dəvət edir; əmanətini al, - deyir. Fəqət Məcnun bütün bu arzulara və müsaidələrə etinasız qalır. Bundan təsirlənən Leyliyə isə aşiq, vəziyyətini belə anladır:

Xəyalilə təsəllidir, könül

meyli-vüsal etməz,

Könüldən dışra bir yar

olduğun aşiq xəyal etməz.

Həqiqi eşq çün müstəvcibi -

nöqsan degil, mütləq,

Özün əhli-həqiqət valehi-hüsnü

cəmal etməz.

Bu qəzəldəki eyni fikri şair, Leylisinə xitab edən Məcnuna söylətdiyi aşağıdakı beytlərdə bir daha təsdiq etməkdədir:

Eşq etdi binayi-vəsli möhkəm,

Manidə məni səninlə həmdəm.

Rəf oldu bu etibari-surət,

Haşa ki, olam şikari-surət.

Əsas məsələni ələ almaqdakı şəkil və metod fərqi, iki şairin Leylinin məzarı başında ölən Məcnun haqqındakı təsvirlərində də görünməkdədir:

Nizamiyə görə, Məcnun Leylinin məzarı başında günlərlə çırpınır; başına vurur; köksünü didib-dağıdır. Çığırtılar, bağırtılar içində nərələr çəkir, hönkür-hönkür ağlayır. Ətrafdakı camaatın ürəyini yaxan təsirli mərsiyələr söyləyir. Hətta düşdüyü fəlakət haqqında, Bağdaddan onu görməyə gələn ədəbiyyatçı Səlama - əsrimizin təbiriylə desək, matəm müsahibəsi verir. Və nəhayət, məzarın üstünə yıxılaraq "canını canına tərk edir".

Halbuki Füzuliyə görə bu səhnə olduqca səssiz keçməkdədir: Məcnun Leylisinin məzarını tapır və dərhal üzərinə qapanaraq torpaqlarını öpür və tam bir sükunət və hüzr içində:

İlahi, bana cismü can gərəkməz,

Canan yox isə cahan gərəkməz. -

deyərək can verir.

Leylinin ölərkən anasına Məcnuna aid etirafiylə vəsiyyətinin də iki şairdə fərqli olması məzar başındakı ölüm səhnəsiylə ahəngdardır.

Nizamiyə görə, Leyli anasına "zavallı aşiqim məzarım üstünə gələrsə ona - Leyli son nəfəsində səni xatırladı - deyərsən" deyə vəsiyyət edir.

Füzuli isə Leylinin ölürkən anasına etdiyi vəsiyyəti belə anladır:

Söylə məni-zari mübtəladən

Key, eşqdə laf edən vəfadən,

Xəlvətgahi-ünsə mərhəm oldum,

Azadəvü şadü xürrəm oldum.

Sən həm gələ gör təəllül etmə,

Mən müntəzirəm təğafül etmə.

Gər sadiq isən bu yolda sən həm,

Səbr eyləmə, eylə tərki-aləm.

Gəl kami-dil ilə olalım yar,

Bir yerdə ki, yoxdur anda əğyar.

İki şairin hadisələr təmasındakı ayrılıqda, göründüyü kimi, hadisələri anlayışlarında, başqa cür desək, motivlərində də özlərinə xas özəlliklər vardır:

Məcnunun heyvanlarla olan münasibətinə dastani bir şəkil və önəm verən Nizami vəhşi heyvanların Məcnuna ram və arkadaş olmalarını əlinə düşən azuqəsini bu heyvanlara paylaşdırması ilə izah edir. Hətta bu fikrin həqiqətə uyğunluğunu isbat üçün, xatırlarsınız ki, şair bizə "Padşahın nədimi ilə azğın köpəklər" təmsilini belə misal gətirir. Halbuki Füzuli öz hekayəsində heç Nizami qədər məşğul olmadığı bu əhvalatın hikmətini də çox yığcam anladır:

Çün ol bəşəriyyətin unutdu,

Ahu həm anınla üns tutdu.

Anın səbəbiylə həm çox ahu

Səhrada anınla tutdular xu.

Füzuli Məcnunun fövqəltəbiiliyini göstərən hər hərəkətini aşiqin bir an unutmadığı məşuqu düşünməsiylə açıqlayır. Məsələn, Məcnun dağla dost olur; çünki Leyli haqqındakı təəssürlərindən ibarət qəzəllərini oxuyarkən ondan əks-sədalar eşidir. Demək ki, aşinadır. Çeşmə ilə həsb-hal edir, çünki tökdüyü göz yaşlarının bu çeşmə sularıyla bərabər yar məhləsindən keçməsi ehtimalı var.

Nizamidə - özü kimi matəmlidir, - deyə qara qarğa ilə həsb-hal edən Məcnun Füzulidə göyərçinlə danışır; çünki onun qasidlik edən bir quş olduğunu bilir; bəlkə də uçar, ondan yara salam yetirər, - deyə düşünür.

Məcnunu belə olduğu kimi, Füzulinin Leylisi də elədir: ayla danışır, buluda dərdini deyir, səhər yelinə sirr açır və bütün bunlardan eşitdiklərini onun avarəsinə yetirmələrini rica edir.

Nizami "Leyli və Məcnun"u yazarkən material olaraq ərəb əfsanəsinə aid dürlü kitablarda tapılan rəvayətlərlə "Məcnun" deyə tanınmış ərəb şairi Qeysin eşq nəşidələrini qələmə almışdır. Demək olar ki, şair işlədiyi mənzumənin materialını da maddi halda tapmışdır. Bu materialdan bir eşq dastanının ədəbi binasını qurarkən şair əfsanənin rəvayət edildiyi şəklə az-çox bağlı qalmışdır. Buna görədir ki, biz Nizaminin əsərində mövzunu zaman və məkana bağlayan coğrafi və tərcümeyi-hal faktları tapırıq. Eyni zamanda Nizaminin əsəri surətlərlə hadisələrin təsvirində normal həyat gərəkləri ilə şeylərin hər kəsə bəlli təbiətlərinə sadiq qalmışdır.

Bir tərəfdən belə olmaqla bərabər, Nizami, digər tərəfdən də bu ərəb hekayəsini özünə xas fantaziya və dastanlarla süsləyə bildiyi qədər süsləmişdir.

Bir sözlə söyləmək lazım gələrsə, Nizami mümkün olduğu qədər əslinə sadiq qaldığı bu ərəb hekayəsini özünə xas sənətlə canlandırmış; bu həzin mövzunu həvəslə oxunacaq bir roman halına gətirmişdir.

Füzulinin "Leyli-Məcnun"u isə başqadır. Əvvələn, bu əsər Nizamidən sonra keçən dörd yüz illik uzun bir müddətdə yaranmış böyük ədəbi məhsulun təhlil və tərkibindən meydana gəlmişdir. Füzuli hekayəni anladarkən ərəb əfsanəsinin əslinə sadiq qalmağı çox da aramamış, surətlərini onun zehnindəki təsəvvürə görə ancaq təsvir etmiş və Məcnunun Bağdadlı Səlamın rəvayətlərindən, tamamilə deyiləcək qədər, müstəqil, öz mistikliyini xəyallandırdığı şəkildə yazmışdır.

Bunun üçündür ki, Nizamidə adi bəşəri duyğu və əlaqələrdən tamamilə ayrılmamış görünən Məcnun, Füzulidə "bəşəriliyindən" tamamilə ayrılmış bir şəxsiyyət halındadır.

İki əsər arasındakı bu əsaslı fərq yalnız iki şair arasında keçən dörd yüz illik zaman ayrılığı ilə izah edilə bilməz; bu fərqin əsl səbəbini iki şairin ədəbi şəxsiyyətlərdə və yaradıcılıq ruhlarının ayrılığında aramaq lazımdır.

"Leyli-Məcnun" hekayəsinə başlamazdan əvvəl Nizaminin də, Füzulinin də ədəbi şəxsiyyətləri bəlli və formalaşmış halda idi.

Şirvanşah Axsitanın bu ərəb rəvayətini nəzmə çəkmək təklifini alan Nizami "Xosrov və Şirin" əfsanəsiylə ədəbi şəxsiyyəti formalaşmış bir şairdi. Bu şəxsiyyətin nə kimi bir özəllik göstərdiyi barədə burada təfsilat verəcək deyilik; bu əsərimizlə ətraflı olaraq anladılmışdır.

Oxucularımıza bu qədər xatırladaq ki, Nizami ona verilən bu mövzunu nəşəsiz və yavan halda almış və yazmağa başlamazdan əvvəl sənətkar ciddən düşünmüşdür. Çünki ədəbi şəxsiyyəti lirik əfsanəçilikdən ibarət olan nəşə və həyat şairi bu ərəb rəvayətini hər cür nəşə və şənlik materialından məhrum halda əldə etmişdir. Halbuki Füzulinin bu çətinliyi həqiqətdə də çəkdiyinə qane deyilik. Bu xüsusda onun Nizami ilə həmahəng olması, bizə görə, adi bir təvazö məsələsidir.

- Nə üçün?

- Çünki Məcnunu yazarkən Füzuli, bizə görə, bədəvi şairi Qeysi deyil, şəksiz özünü yazmışdır. "Leyli-Məcnun"u yazmadan əvvəl şairin formalaşmış olan ədəbi şəxsiyyəti bu xüsusdə bizə haqq verməkdədir.

Füzuli öz ədəbi mənliyini "Leyli-Məcnun"da tam olaraq göstərmədən əvvəl şeir şəkillərindən ən çox sevdiyi qəzəllərində parça-parça olaraq, adətən, hər gün təkrarlamışdır. Ustadın çox az qəzəlini tapa bilərsiniz ki, orada Məcnun surətiylə təlqin etmək istədiyi eşqdən bir əsər olmasın.

Şəhidi-eşq olub, feyzi-bəqa

kəsb eyləmək xoşdur,

Nə hasil bivəfa dəhrin

həyati-müstəarindən. -

beytində Füzuli bu aşiqliyi tərif edir;

Öylə üryan gərək

avareyi-səhrayi-cünun

Ki, təəllüq dikəni tutmaya

qəta ətəgin. -

beytilə də şair bunun əxlaqını öyrədir;

Hasilim yox səri-kuyində

bəladan qeyri,

Qərəzim yox rəhi-eşqində

fənadən qeyri. -

deməklə də o, bu eşqin şərtə və qeydə tabe olmadığını söyləyir:

Ey Füzuli, canə yetmişdim

könüldən, şükr kim,

Bağladım bir dilbərə,

qurtardım ondan canımı. -

nüktəsiylə də bəlli bir ideala könül verməklə ancaq Füzuli ruhunun iztirabdan çıxdığını anladır.

İdeal vurğunluğunun biz şairdə mümkün olmayan bir sadəliklə anladılan gözəl bir nüktəsini də tapırıq:

Canı kim cananı üçün sevsə,

cananın sevər,

Canı üçün kim ki, cananın

sevər, canın sevər.

Bu təbii şairin:

Yazanda Vamiqü Fərhadü

Məcnun vəsfin əhli-dərd,

Füzuli adını gördüm

səri-tumarə yazmışlar, -

deyə öyünməsində haqlı olub, özündə "Məcnundan füzun aşiqlik istedadı" olduğu haqqındakı

Məndə Məcnundan füzun

aşiqlik istedadı var,

Aşiqi-sadiq mənəm,

Məcnunun ancaq adı var. -

iddiasının səmimiliyinə, əlbəttə, şübhə edilə bilməz.

Budur, bu Füzuli "Leyli-Məcnun" hekayəsini yazarkən ruhunun bütün həyəcanları ilə düşündüyü surətləri rəvayət-dastan söyləmələrinə qətiyyən əhəmiyyət vermədən öz ruhunun istəyinə görə təsvir etmişdir. Bunun üçündür ki, artıq təfərrüat və təfsillərə girişmədən Füzulinin əsərində gözlədilən ana fikir Nizamidən daha çox qüvvət və aydınlıqla ifadə olunmuşdur.

Füzulidə fon hissə Nizamiyə nisbətən zəifdir. Fəqət əslində hüznü oxşamaq üçün doğulmuş olan şair, özünün dediyi kimi, "qəm karvanının başçısı və möhnət səhrasının yolçusudur". Bu qəmli və dərdli aşiqin ifadəsi Məcnunun həzin macərasını anlatmağa "Xosrov və Şirin" kimi bəşəri eşqi təsvir edən həyat və nəşə şairinin ifadəsindən daha uyğun düşdüyünü söylərkən ziddiyyətli hökm vermək xətasından uzaq qaldığımıza əminik.

Hər iki şairdən bu fəslin başlığı altına aldığımız beytlər onların yaradıcılıqlarındakı iki özəlliyi kəskin bir şəkildə göstərməkdədir. Biri "nişat və naz" şairi ikən, o biri "hüznü bəla" şairidir.

Öz təbinin mahiyyətinə daha uyğun gələn Məcnun ruhunu təhlil edərkən, şübhəsiz, Nizamiyə nisbətən Füzuli öz özəlliyinə daha uyğun bir material üzərində çalışmışdır.

Yuxarıda təsnif və təhlil etdiyimiz materiallardan görünür ki, mövzu və buna aşılanan ana fikirdən başqa "Leyli-Məcnun" hekayəsinin farscası ilə türkcəsi bir-birindən ayrı orijinal iki sənət əsəridir.

Mövzu eynidir, fəqət bu Füzulinin olmadığı kimi, Nizaminin də deyildir; ərəbcədən alınmışdır. Qaynaq ortaqdır. Fikir də eynidir; vəhdəti-vücud əqidəsi və ilahi eşq fəlsəfəsindən yoğrulmuşdur. Bu da Nizamiyə məxsus bir fikir olmadığı kimi, Füzuliyə aid bir fəlsəfə də deyildir. İkisinin də ortaq qaynağı Qəzalidən başlayaraq Sokrata qədər gedən sufiliyin əski yunan panteizmini andıran vəhdəti-vücudçuluğudur. Hər iki əsərdəki eşq Əflatuni deyə anılan sevgidir.

Füzulidə, çox diqqətlə aranarsa, Nizaminin şairanə təşbih və istiarələrindən bir qisminin tayı tapılar; fəqət bunun adicə bir tərcüməyə deyil, bir nəzirəyə belə bənzərliyi yoxdur. Məsələn, Nizaminin qız-oğlan qarışıq uşaq məktəbini təsvir edərkən yazdığı:

Ba an pəsərani-şuxi-delbənd

Hemloh neşeste doxtəri-çənd. -

beytinə müqabil Füzulinin məktəbi cənnətə bənzədən bu misralarını görürük:

Bir səf qız oturdu, bir səf oğlan,

Cəm oldu behiştə hurü qılman.

Və yaxud Nizaminin:

Bağ ərçe zi bolbolan betab əst,

İncir nəvaleyi-qorab əst.

Ab, əz deli-bağban xorəd nar,

Bişəd ke fitəd bedəsti-bimar. -

beytləriylə anlatdığı fikri Füzuli bu beytlərlə anladır:

Gül qönçəligində xar iləndir,

Açılsa bir özgə yar iləndir.

Əslində dikən çəkər əzabın,

fəslində həkim alır gülabın.

Aradakı mövzu və fikir ortaqlığı üzündən bu bir-birindən alınmış kimi görünən beytlər və təşbihlərlə bərabər, Nizami üslubu ilə Füzuli üslubu arasında fərq böyükdür. Birincisinin üslubunda hakim olan özəllik lirizmlə yanaşı gedən dastançılıqdır. Burada ruhi təhlil və hissi incəlik şairin dərin hissiyyatla zəngin, parlaq ifadəsindəki bolluca təşbih və çox zaman qəribə görünən istiarələrlə uyuşmaqdadırlar. Eyni zamanda, yuxarıda da qeyd olunduğu üzrə, Nizami digər əfsanələri kimi, bu mənzuməsini də özünə xas təmsillərlə süsləmişdir.

Füzulinin yalnız lirizm və hissiyyat sahəsində ruhi incələmələrə dayanan mənzuməsi isə üslub baxımından da sadədir. Şair bütün qüvvətini ana fikrini daha qətiyyət, açıqlıq və olduğu kimi ifadə etməyə vermişdir. Bunun üçün də hekayə, Nizami kimi, yeni bir sıra hekayə və təmsillər əlavə etmək deyil, hətta Məcnun ilə Leylisini belə əslindəki ərəb rəvayətinin süslədiyi bir çox təfərrüatdan ayırmış, onları öz həzin ruhuna uyğun olaraq bir yandan zahirən sadələşdirmiş, bir yandan da hissən tamamilə kamilləşdirmişdir. Buna görə də Nizamidə Məcnun ilə Leyli özlərindəki fövqəlbəşər ehsasata baxmayaraq, bəşəri alışqanlıq və qayğılarla, necə olsa da, hesablaşdıqları halda, Füzulidə bu bağlılıqdan tamamilə qurtulmuşlar.

Bunun üçündür ki, Nizaminin Məcnunu əsl qayəsinə varıncaya qədər çalışıb-çarpışır. Məsələn, Nofəlin müdaxiləsindən ümidini kəsməyincə çöllərə getmir; mənəvi birləşmənin üstünlüyünə Leyli ilə sarışdıqdan sonra qane olur. Leyli və Məcnunla birləşmək üçün tədbirlər görür; şəxsən təşəbbüslərdə bulunur. Ərindən gizlicə aşiqi ilə görüşür. Eyni zamanda camaatın fikri ilə hesablaşır. Dul qalarkən Məcnunu rəsmən vüsalına çağırır. Artıq eşqini gizləmir.

Halbuki Füzulidə həyati zərurətlərə aid bu kimi şərti şeylər yoxdur. O, maddiyyatı, vücudların gərəklərini tamamilə buraxaraq, yalnız mənəviyyat və ruhları təqib edir. Buna görə o, iki aşiqin görüşməsini təsadüfə buraxdığı kimi, vüsal səhnəsi ilə ölüm səhnəsini də mənalı bir sükut içində keçirir. Leyli isə eşqini ancaq ölərkən anasına açır.

Nizami təbii həyat şərtləri içində keçən fövqəltəbii bir eşqin dastanını yazdığı halda, Füzuli bizə təbii həyat qayğılarından sıyrılan ilahi bir eşqin xəyalını təsvir etmişdir.

İkisi də öz növündə orijinal bir şair, hekayətləri də orijinal bir əsərdir. Burada bənzətmədən bəhs oluna bilməz; hələ tərcümə ağıla belə gəlməz.

Bu iki orijinal əsərdən əcəba hankısı daha yüksəkdir? - deyə bir sual qarşısında qala bilərik. Etiraf edirik ki, belə bir suala cavab verməkdə özümüzü aciz sayırıq. Çünki hər iki əsər öz növündə orijinal, öz növündə böyük və öz növündə yüksəkdir.

Nizami də, Füzuli də klassik Şərq ədəbiyyatının ölçüyə gəlməz bir varlığıdır. Ölçüyə gəlməyənləri qarşılaşdırmaq da söhbət mövzusu ola bilməz.

Böyüklük, kiçiklik kimi nisbi anlayış xaricində iki şah əsərin özünə xas keyfiyyətlərini söyləmək lazım gəlirsə, ancaq bunu deyə bilərik:

Nizami - Məcnunu şeirləşdirmişsə, Füzuli - şeri Məcnunlaşdırmışdır!..

6 noyabr 1941-ci il

Buxarest

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 29 noyabr.- S.1; 5.