Deyilməmiş sözüm qaldı…

Fikrimcə, hər hansı bir yazıçı ilə görüşməzdən qabaq qəhrəmanları ilə görüşmək sənətkarı onlardan "xəbər almaq" maraqlı olur. Məsələn, tanınmış yazıçı Yasif Nəsirlinin "Təyyarə geri dönür" povestindəki vətənsiz və torpaqsız, qohum-əqrəbasız, dostsuz-tanışsız yaşaya bilməyən, dərbədər olmuş, yad torpaqlarda çürümüş Əbdül kişi elə belə bir surətdir. Bir anlığa təsəvvür edirsən ki, doğma Gəncəsindən ayrı düşüb sürgünlərdə yaşayan Əbdül kişi ilə iyirmi il Cəbrayılsız yaşayan, ən çətin və dar günündə ona həyan olan, doğma kəndi əlindən çıxan, yol-yamacını, bulağa su dalınca gedən el qızlarını ancaq yuxularında görən sadə kəndli balası Yasif Mirzə (Nəsirli) sanki eyni adamdır. Povestdə oxuyuruq: "…Təyarə Bakı torpaqlarına enəndə isə Əbdül kişinin gözləri yaşardı. Ayağı Vətən torpağına dəyəndə büdrədi, yıxıldı, üzüqoylu düşdü. Gözlərini açanda xeyli yüngülləşdi. Ağrıları, əsəbləri sakitləşsin deyə dərman içirmişdilər. Günün batar vədəsində şeylərini vağzalın qabağında dayanmış boş maşınlardan birinə yüklədilər. Əbdül kişi arxada əyləşmişdi.

- Hara sürüm? - Sürücü xəbər aldı.

- Gəncəyə sür… Sür Gəncəyə, Gəncəyə - yaş onu boğdu, hiss olunurdu ki, bu sözləri güclə dedi. Başını əlləri arasına alıb, içindən büküldü…"

Vətənsiz, torpaqsız yaşamaq Əbdül kişinin faciəsi olaraq qalır. Vətənsiz və torpaqsız (oxu, Cəbrayılsız) yaşamaq yazıçı Yasif Nəsirli üçün də ömürlük şikəstlik, sağalmaz xəstəlik olaraq qalır. Məsələn, fransız yazıçısı və filosofu Fontenel Bernar (1657-1757) yazır ki, yazıçı və yaxud şair üçün vətənsizlik onun ölümü qədər ağırdır. O yazır: "Vətəni qəsb edilmiş, əldən getmiş yazıçının ürəyi arı pətəyinə oxşayır. Amma o pətəkdə bal olmur… orada ancaq qəm və kədər olur. Vətənsiz yazıçının ürəyindən ucu-bucağı görünməyən bir xalı "toxumaq" mümkündür…"

Məlum olduğu kimi, oxucu məhəbbəti qazanır ki, orada təsvir olunmuş qəhrəmanlar həmişə nəfəs alır… diridir… əl vurursan sanki əlin dəyir, səni özü ilə aparır, gəzdirir. Burada mən yazıçının "Yaslı evin adamları" hekayəsi üstündə dayanmaq istərdim. Əslində bu hekayədən daha artıq çoxhissəli bədii bir filmin ssenarisidir. Əsər görün necə başlayır: "…Qara köynəyi geyəndən sonra kəndimizdə heç kəs daha qəlbimə toxunmadı. Ona görə ki, belə köynəkləri ancaq yaslı evin adamları geyərdi. Özü də anamın çitdən tikdiyi qara köynəkdən həmişə qorxurdum. Qorxurdum ona görə ki, bu köynəyin qollarından, yaxalığından barıt iyisi gəlirdi…"

Müəllif bu hekayəsini bəlkə də atasını itirən gün yazmışdı, bunu heç özü də bilmirdi. Amma bildiyi o idi ki, yaddaşında ilişib qalan bu idi ki, Gültəpənin evlərini qapı-qapı gəzib müharibənin "qara kağızları"nı paylayan, dövrün və zamanın ən ağır dərdlərini ziyilli çantasında gəzdirən poçtalyon Lələ obrazı ədəbiyyatımızda yenidir. Fikrimi belə açıqlayım ki, yazıçı Yasif Nəsirli bir alim-tədqiqatçı kimi böyük mütəfəkkir Cəlil Məmmədquluzadəni tədqiq edib, öyrənib… Amma onun yazıçı kimi yaratdığı poçtalyon Lələ Mirzə Cəlilin "Poçt qutusu"ndakı Novruzəli deyil…

Tanınmış yazıçı Yasif Nəsirlinin sevə-sevə yaratdığı, qələmə aldığı poçtalyon Lələ obrazı, mənə elə gəlir ki, yaşadığı dövrün-zamanın özünün xarakterini əks etdirən bir surətdir.

Poçtalyonun təqdiminə baxın: "…Onun evi kəndin ayağında idi. Həyət dörd tərəfdən qaratikanla çəpərlənmişdi. Təkcə qapısı taxtadan idi. Müharibənin ağır günlərində Lələ o taxta qapını söküb, odun əvəzinə kimsəsiz qoca qarıya vermişdi ki, peçə qoyub evini qızdırsın…

İçəri gircək, poçtalyon Lələ həyətin tən ortasında bitmiş qızılgül kollarının yanında diz çökdü, ikiqat oldu. Mən ömrümdə ilk dəfə idi ki, Lələni ağlayan görürdüm. O, haray çəkib, qışqırırdı: "…Allah məni öldürsün. Daha bacarmıram… Qara kağız məni çürütdü. Allah, aclıq yormadı, susuzluq yormadı, amma qara kağızlar məni yordu…"

Təxminimə görə bu, ən gözəl rəsm əsəri olardı. Bir fırça lazım idi ki, bütün bunları kətana köçürsün. Mənə elə gəlir ki, yazıçının yaratdığı bu "söz tablosu" məşhur rus rəssamı, dünyanın ən böyük "Sülh və mənəviyyat, insanlıq və ləyaqət" mükafatını almış A.M.Şilovun "Əsgər anası" tablosundan da güclüdür. Sadəcə, Vətən və millət ağrısını çəkə bilən bir rəssam lazımdır. Hissə qapılmıramsa, elə bilirəm yazıçı Yasif Nəsirlinin poçtalyon Lələsi Rusiya çöllərində və Sibir sürgünlərində təsvir olunmuş poçtalyon Yeqordan da (yazıçı A. Furmanovun qəhrəmanı), Hindistanın ən acınacaqlı əyalətlərini gəzən Qara Xanidən də (yazıçı Z.Çopra), Amerikanın Alyaskasında özünə heykəl qoyan, öz heykəlini yaradan Consondan da (yazıçı A. Farl), Fransanın şəhərlərində yaxşı və təmiz adamların siyahısını tərtib edən poçtalyon Marseldən də (yazıçı E.Anri) güclü və qüdrətlidir. Ona görə ki, azərbaycanlıdır və Yasif Nəsirlinin təsvir etdiyi poçtalyon Lələ başqa "müharibə poçtalyonlarından" fərqli olaraq, müharibədə itirilmiş Azərbaycan kişilərinin ağrısını, göz yaşlarını çantasında yox, dərddən büzüşmüş, qanı sovrulmuş ürəyində gəzdirirdi… Məncə, əsərdəki böyüklük, bəşərilik, müasirlik də elə budur, bu duyğudur. Hekayədə sonra oxuyuruq: "…Poçtalyon Lələnin adəti idi. Kimə ki, belə kağız gəlirdi, təkidlə deyirdi: "İnanma, gələcək… Mütləq gələcək…" Poçtalyon nədən bu qənaətə gəlir? Müəllif göstərir ki, poçtalyon Lələnin hər qara kağızından sonra ürəyi tab gətirməyib ölənlərin sayı artır. Poçtalyon bütün bunların qarşısını almaq üçün, necə deyərlər, əsası olmayan ümidləri bölür. Əslində poçtalyon Lələnin həyat fəlsəfəsi də elə bu idi. O, müharibənin qara kağızı ilə ümid bölürdü.

Yazıçı Yasif Nəsirli gördüyünü, daxilən yaşadığını qələmə alır. O, yaratdığı obrazlarla nəfəs alan, yaşayan istedadlı qələm sahibidir. Məsələn, böyük rus ədibi Mixail Şoloxov "Sakit Don" romanı ilə bağlı verdiyi müsahibələrin birində yazır: "Mən romanı bitirər-bitirməz Don çayının iki addımlığında dayandım. Elə zənn etdim ki, romanda təsvir etdiyim kazaklar lap yaxınımdadır… İstədim onları dindirəm. İstədim deyim ki, "Ehey, kazak… Mən "Sakit Don"u tamamladım. Sizi böyük bir mükafat gözləyir. İstəyirsinizmi? Kazaklar susdular. Onu gördüm ki, kazaklar Don çayına girib məndən uzaqlaşdılar".

Sonra mən bu əhvalatı Don çayının sərkərdəsi hesab etdiyim dostum Yeqor Sidorova danışdım. O isə dedi: "Sən səhv etdin, qardaş. Yaddaşında əbədi saxla ki, kazaklar mükafat üçün yox, qəhrəmanlıq üçün döyüşürlər, qəhrəmanlıq üçün də ölürlər".

Əslində yazıçı Yasif Nəsirli öz obrazlarını - sevərək yaratdığı qəhrəmanları mükafat almaq üçün yox, igidlik və mərdlik nümunəsi kimi yaradır.

Oxuduğumuz və yaxud yaşadığımız dövrün tarixində üçüncü bir tərəf olmur: onun bir tərəfi mərddir, o biri tərəfi namərd. Yazıçı Yasif Nəsirli çalışır ki, tarixin mərd tərəfində dayansın. Mərd səhifəsinə imza atsın. Mərhum professor Qulu Xəlilov vaxtilə onun haqqında "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində yazırdı: "…Yasif Nəsirlinin həyat yolu çox çətin və mürəkkəb olmuşdur. Sözün həmişə düzünü dediyindən, açıq tendensiyalı şəxsiyyət olduğundan böyük mənəvi-psixoloji təzyiqlərlə üzləşməli olmuşdur. Lakin maddi, mənəvi, siyasi çətinliklər bu böyük, işıqlı, xeyirxah isnanın iradəsini sındıra bilməmişdir…"

Neçə illər bundan qabaq yazıçı Yasif Nəsirlinin "…Mənim bildiyim şeyləri deməyə dilim gəlmir, vicdanım yol vermir, həm də hüquqi haqqım yoxdur…" - deməsi onun əsl vətəndaş olduğuna şəhadət verir. Xatırlatmaq istərdim ki, görkəmli qələm sahibi Yasif Nəsirli uzun müddət Azərbaycan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin (indiki MTN-nin) əks-kəşfiyyat idarəsinə rəhbərlik edib. O vaxt heç kəs bilmirdi ki, Yasif Nəsirlinin bu idarəyə rəhbərlik etməsi ilə onlarla qələm sahibinin, elm və incəsənət adamının fəlakətdən, ağrılı-acılı günlərdən xilası mümkün olub. Araşdırmalarımıza görə yazıçı Yasif Nəsirli DTK-da işlərkən çoxlu sayda yazıçının, şairin, alimin, rəssamın, heykəltəraşın, musiqiçinin… taleyinə işıq saldı, onların şəxsi işlərinə heç nədən salınan "qara ləkələr"i sildi. Bu, bir qələm adamının cəsarəti idi. Bu, böyük və unudulmaz Heydər Əliyevin sənət və sənətkara olan sevgisinin, məhəbbətinin yazıçı Yasif Nəsirli taleyindəki təcəssümü idi.

Görkəmli ədib, akademik Mirzə İbrahimov onun haqqında deyirdi: "…Yasif Nəsirlini DTK-ya Allah göndərib… O, gecə-gündüz bizim üstümüzə atılan qara ləkələri təmizləməklə məşğuldu… 1937-ci ildə bu idarənin təşəbbüsü ilə Azərbaycanın ən güclü və ləyaqətli övladları güllələnib, həbs edilib, Sibir sürgünlərinə göndərilib… Biz onun cəsarəti qarşısında hələlik ona heç nə verməmişik…"

Yazıçı Yasif Nəsirli hesab edir ki, həyatda çox şeyin üstündən xətt çəkən tale xalq üçün, millət, Vətən naminə həyata keçirilən və heç vaxt unudulmayan xidmətləri həmişə əzizləyir, onu əziz saxlayır.

Yasif Nəsirlinin təsvir etdiyi ədəbi qəhrəmanların böyük bir qismi müdrikliyilə seçilən, həyat sevgisi aşıb-daşan, saflığı və vüqarı, ləyaqəti ilə fərqlənən adamlardır. Səlis dil, təmiz və mənalı üslub, lirik və psixoloji düşüncələr, ədalətsiz və haqsız işlərə qarşı amansız olmaq, yaxşıları təbliğ etmək, tanıtmaq… yazıçının bir ömürlük tərbiyə aldığı ailədən, zəhmət dolu həyatdan irəli gəlir.

Yaşadığı mühitin naqisliyinə, əyintilərinə qarşı amansız mövqe tutması, barışmaz cəbhədə dayanması müəllif, yazıçı Yasif Nəsirliyə həmişə uğur və başucalığı gətirib. O, "Qan qardaşları" hekayəsində yazır: "…Satqın elə satqındır. İstər Vətən satqını olsun, istər ailə, dost, yoldaş satqını, dəxli yoxdur, elə satqındır. Yer üzündə ondan qorxulu, dəhşətli, müdhiş, simasız varlıq yoxdur və ola da bilməz. Satqın üzə çıxıb, satqın gəlib, satqın gedəcək…

Bütün bunlar Vəlini (əsərin qəhrəmanı - R.N.) elə bil məngənəyə salıb sıxırdı. Elə bil tale ondan təzədən intiqam alırdı…"

Yazıçı Yasif Nəsirlinin həyat fəlsəfəsində özünün məntiqi var. Ona görə yaxşı yaşamaq, özü də kişi kimi yaşamaq, mehriban və xüsusi, bənzərsiz bir ləyaqət sahibi olmaq, insanlara əl tutmuq, sülh və əmin-amanlıq yaratmaq… həyatının əsas qayəsini təşkil edir.

Yasif Nəsirlinin yazıçı dili və üslubu başqalarından həmişə fərqlənib. Bunu görməmək, duymamaq mümkün deyil.

Ədəbiyyat və incəsənət mühitində, ümumiyyətlə, yaradıcı mühitdə həmişə yenilik axtaran yazıçı Yasif Nəsirli psixologiyasında təbiidir ki, yaratmaq istəyi həmişə diqqət mərkəzində olub.

Vaxtaşırı dövlət tədbirləri ilə əlaqədar Asiyanın, Afrikanın, ABŞ-nın, Avropanın şəhər və kəndlərini gəzən yazıçı, professor Yasif Nəsirli fikrincə, qlobal dünyanın strateji mərkəzində insan və onun psixoloji durumu həmişə əsas olub.

Onun ürəyinin hərarətini verdiyi "İşıqlı insan" (akademik, xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov haqqında), "Bir dəstə gül" (professor, yazıçı Mir Cəlal Paşayev haqqında), "Kərbəla dostluğu" (akademik Vasim Məmmədəliyev haqqında), "Yarımçıq bir ömür" (şair Əhəd Muxtar haqqında) və başqa bu kimi elmi-fəlsəfi düşüncələri bu gün də maraqla mütaliə olunur. Yaxud ədibin lirik bir dillə qələmə aldığı "Qan qardaşları", "Ağır yük", "Vətən həsrəti" povestləri, "Ömür" romanı, "Heykəl ata", "Ata gözləyir", "Gələn Nəbi kişi idi" hekayələri günümüzün dərdi-səri, düşüncəsi olaraq qalır. Şübhəsiz, bu əsərlər hələ çox oxunacaq, çox müzakirələrə səbəb olacaq. Bunun ən başlıca səbəbi isə millət, torpaq, dövlət və Vətən sevgisidir.

Azərbaycan MEA-nın akademiki Ə.Daşdəmirovun yazıçı Yasif Nəsirli ilə bağlı qeydlərində oxuyuruq: "…Müasirimiz olan bu insan bizim kimi iki quruluşun, iki zəmanənin, iki əsrin adamıdır. O, ömrünün çox hissəsini sosializm dediyimiz ictimai formasiyada yaşayıb-yaratmışdır. Həmişə ürək ağrısı ilə xatırladığı atası Mirzə kişini, anası Dilbər xanımı vaxtsız olaraq o quruluşda itirmişdir. İndi o cəmiyyətdən əsər-əlamət qalmamışdır… İndi isə müstəqil dövlət qururuq. Başqa bir cəmiyyət qururuq.

…Yasif dağılmış, xaraba qalmış dünyada özünü itirmədi. Əksinə, özünün mikromühitini yaratmağı bacardı. Mürəkkəb ictimai-siyasi burulğanlardan alnıaçıq, üzüağ çıxdı. Azərbaycan üçün yararlı, dəyərli insan olduğunu bir daha təsdiq etdi…

Yasif Nəsirli yetkin, sözü bütöv, kamil əqidəli insandır. Zəhmət adamıdır. Öz zəhməti, alın təri ilə böyüyüb. Qeyrət sahibidir. O, ev yıxmaz, ev tikər. Əldən çörək almaz, çörək verər. Sədaqəti ilə ad-san çıxarmışdır. Könlü-gözü toxdur. Qazanıb da, itirib də. İtirib də, qazanıb da. Yazıçı yaşadığı dövrün canlı ensiklopediyasıdır…

Respublikanın Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin məxfi arxivində saxlanılan "Yasif Nəsirli qovluğu"nu vərəqləsək, daha ciddi və maraqlı məqamlara rast gəlmək mümkündür. Yazıçı Vətənin ən çətin və qanlı günlərində müstəqil Azərbaycanın qurulmasında iştirak edib, ulu öndərimiz Heydər Əliyev məktəbini - auditoriyasın tərk etməyib, ona sadiq olub. Bu özü də çətin və ölüm-dirim günlərində çıxarılan ən ciddi və möhkəm mənəvi hökmlərdən biri olub. Bir anlığa qələmini süngüyə çevirərək, Qarabağ torpaqlarında düşmənlə, erməni separatçıları ilə üz-üzə dayanıb, vuruşub, yaralanıb.

Müstəqil Azərbaycan dövlətinin qurulmasında ömrü dinclik bilməyən, rahatlıq görməyən yazıçı, fədakar çekist Yasif Nəsirlinin öz payı var, öz haqqı var. Dünyanın otuzdan artıq ölkəsində olan yazıçı Yasif Nəsirlinin səsini, sorağını ölkə parlamentindən eşitdik. Millət vəkili Yasif Nəsirli…

Mən əməkdar incəsənət xadimi, yazıçı Yasif Nəsirli dünyasına, taleyinə nəzər saldım, gücüm çatan sözü dedim. Amma deyilməmiş çoxlu sözüm qaldı. Qoy qalsın. Çünki irəlidə hələ yüzillik var…

Rövşən Novruzoğlu

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 13 dekabr.- S.7.