“Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı

tarixi”nin ikinci cildi

"Qanun" nəşriyyatı bü günlərdə "Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin 2-ci cildini çapdan buraxır. AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin hazırladığı bu kitabın XIX əsrə həsr olunmuş birinci cildi 2009-cu ildə "Nurlar" nəşriyyatında buraxılıb. İkinci cild XX əsr Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatını əhatə edir.

Kitab ancaq Cənubi Azərbaycanda yaranan ədəbiyyatı, o tayda yaşayıb-yaratmış ədibləri ehtiva edir. Burada 1900-cü ildən bəri Cənubi Azərbaycanda yaranmış ədəbiyyat, mətbuat, folklorşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq və publisistikanın inkişafı təhlil və təqdim olunur. Bu ədəbiyyat tarixinin əsas məqsədi ilk növbədə, o tayda yaşayıb-yaratmış, mübarizələr aparmış yazıçı, şair və alimlərin, mətbuat xadimlərinin anadilli irsimizə fədakar xidmətlərini işıqlandırmaqdır. Kitabda hər konkret dövrə aid icmal oçerklər və dövrün aparıcı ədibləri haqda portret oçerklər verilir. Burada Hacı Rza Sərraf, Səid Səlmasi, Şeyx Məhəmməd Xiyabani, Seyid Cəfər Pişəvəri, Şəhriyar, Həbib Sahir, Məhəmməd Biriya, Səhənd, Sönməz, Nasir Mənzuri və b. görkəmli ədiblər haqqında əhatəli oçerklər təqdim olunur.

Bu ikicildlik ədəbiyyat tarixi mərhum akademik, Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsinin ilk müdiri Mirzə İbrahimovun (1911-1994) layihəsidir. Cildlər Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsində professor, f. e. d. Teymur Əhmədovun ümumi elmi redaktorluğu və rəhbərliyi, f.e.d. Rəhim Əliyevin məsul redaktorluğu ilə hazırlanıb.

Redaksiyamız nəşrin böyük elmi-ədəbi və məfkurəvi əhəmiyyətini nəzərə alaraq, aşağıda redaksiya heyətinin kitabda verilən ön sözünü oxucularımıza təqdim edir.

Redaksiya heyəti

“Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi”nin elmi ictimaiyyətə və oxuculara təqdim olunan ikinci cildi 1980-ci illərin ortalarında akademik Mirzə İbrahimov tərəfindən hazırlanmış layihənin bəhrəsidir.

Layihənin ortaya gəlməsindən onun bu kitabla gerçəkləşib bitməsi arasında otuz ilə yaxın bir vaxt keçib. Biz bu kitabı redaktə edib qurtaranda daha bir nəticəyə gəldik: sözü gedən otuz ildə Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi böyük bir elmi məktəbə, ədəbiyyat elmimizin müstəqil bir sahəsinə və kursuna çevrilib. Həm də bu, artıq Bakıda yaranan ədəbi məktəb deyil. Bu, həm də İran İslam inqilabından sonra İranda, Türkiyədə, Avropa mühacirləri içərisində və əlbəttə ki, Bakıda yaranan və zənginləşən ədəbi məktəbdir.

İkinci cild Məşrutə inqilabı dövründən İran İslam inqilabına qədərki mərhələni əks edir. Burada inqilabdan sonrakı dövrün mətbuatına dair kiçik oçerklər də vardır. Lakin redaksiya heyəti İran İslam inqilabından sonrakı yeni, lakin öz ziddiyyətləri olan ədəbi mərhələni geniş işıqlandırmaq niyyətində olmayıb. Birincisi, bu hələ tezdir, yeni ədəbi proseslərin büllurlaşmasına, burada fəaliyyət göstərən ədəbi şəxsiyyətlərin doğru qiymət almağına vaxt məsafəsi lazımdır.

Məşrutə inqilabı ilə İran və Cənubi Azərbaycan inqilablar epoxasına qədəm qoyur. XIX əsr Avropa kapitalizminin bütün ideoloji və mədəni nailiyyətləri bu, ya digər dərəcədə İran cəmiyyətinə daxil olur. Kino, musiqi, burjua mətbuatı, sinif-dərs sistemli təhsil, maarif və burjua azadlığı ideyaları ölkənin qabaqcıl adamlarının şüuruna hakim kəsilir. Rus marksist inqilabçılarının Cənubda ilk tərəfdarları fəaliyyətə başlayır. Məşrutə inqilabı bu ideyaların nəticəsi idi. Lakin İranın siyasi həyatında iri torpaq sahibləri ilə din xadimlərinin güclü ittifaqı İranda 1979-cu ilə qədər burjua inqilablarının qələbəsinə imkan vermədi. Bu ittifaqın liderləri İranda hər növbəti inqilabı yatırmaq üçün xarici dövlətlərdən, Rusiyadan və ingilis-Amerikan cütlüyünün hərbi-siyasi və maliyyə qüvvələrindən istifadə edirdilər.

Lakin artıq Məşrutə inqilabi illərində Cənubi və Şimali Azərbaycan xalqının mənəvi birliyi, ilk növbədə, təhsil, mətbuat, vahid siyasi hərəkatlar və nəzəriyyələr şəklində meydana çıxdı. A.A.Bakıxanov və M.F.Axundzadəylə başlanan möhtəşəm maarifçilik hərəkatı vahid ümummilli bir hadisə idi. XIX əsrin ortalarında bu birliyi M.F.Axundzadənin nəhəng maarifçilik fəaliyyəti və taleyi təmsil edirdi.

Ondan sonra Bakıda “Əkinçi” qəzeti fəaliyyətə başlayanda Cənubda yaşayan maarifçi, şair, jurnalist və müəllimlər bu qəzetdə az qala şimallı ziyalılardan fəal və sayca çox idi. Mərhum professor Xeyrulla Məmmədovun maarifçiliyə dair birinci cilddə gedən icmalında bu, faktlarla göstərilib

1. Həm də son illər cənublu mütəxəssislər, xüsusilə mühacirlər internetin imkanlarından daha artıq istifadə edirlər. Müxtəlif ədəbi qruplar Cənubi Azərbaycanda son iki əsrdə yaranan anadilli ədəbiyyata aid xeyli saytlar yaratmışlar. Vekipediyada, Türkiyənin bəzi universitetlərinin saytlarında da bu mövzuda xeyli informasiya tapmaq olur və bu informasiyanın həcmi böyük sürətlə artır.

XX əsr Cənubi Azərbaycan ədəbi prosesi XIX əsrin sonlarında aydınlaşan ümumi bir tendensiyanı davam etdirir: Təbriz ədəbi mühiti iki mənbədən - Bakı və Türkiyə ədəbi mühitindən paralel olaraq təsirlənir. Əlbəttə, bu təsirdə Bakının payı məlum səbəblərə görə daha üstündür.

Türkiyə təsirinin tarixi səbəbləri dəyişməz olaraq qalır: hələ Osmanlı imperiyasının ilk dövrlərindən İranda təhsil görmüş ikidilli - fars və türk dillərini bilən - müəllim və ziyalılar sarayda mühüm mövqelər tutur, Osmanlı mətn mədəniyyətinin inkişafında yaxından iştirak edirdilər. Sultanların çoxu Ərəb dilli təhsilə üstünlük verirdi, lakin türk dilini bilən və İran maarifinin daşıyıcısı olan ziyalılar Osmanlı ərazisində həm türk, həm də farsdilli mətn mədəniyyətinin yaranmasına xidmətlər göstərdilər. (Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi, 2 cilddə, 1 cild, Bakı, “Nurlar”, 2009, s. 331-398).

Bu gün də İranla qonşu olan bu ölkə ilə ticarət münasibətləri, Türkiyə universitetlərində təhsil, işçi qüvvəsinin ixracı, sərhəd əhalisinin qohumluq münasibətləri və s. istər-istəməz Türkiyə ədəbi dili və mətbuatı, ədəbiyyatı və elmi mühiti ilə rabitələr yaradır.

Bu rabitələr XIX əsrdə artıq formalaşmışdı və XX əsrdə daha da genişlənir. Cənublu ziyalılar Türkiyədə təşkilatlar və mətbuat orqanları yaratmışdılar, bu barədə kitabın Məşrutə inqilabına həsr olunmuş fəslində bəhs edilibdir. Türkiyədən gələn ittihadçılıq ideyaları Bakı mühitində olduğu kimi, Cənubda da təşkilati formalar kəsb etmiş, Tağı Rüfət, Həbib Sahir kimi maarifçilərə və başqalarına böyük təsir buraxmış, türk dilinə və mədəniyyətinə marağı artıran amil olmuşdur. Digər tərəfdən, Türkiyə ədəbi mətbuatı İranda türkdilli informasiya boşluğunu dolduran mühüm amil olmuşdur və indi də belə olaraq qalır. Rəqəmsal TV və internet İran ərazisində türkdilli informasiyaya qoyulan məhdudiyyətləri artıq mənasız etmişdir.

1905-1920-ci illərdə Cənubi Azərbaycanda milli mədəniyyətin və şüurun formalaşması Bakının aparıcı təsiri altına düşür. Bu təsirin əsas mənbəyi isə rus imperiyasında gedən hadisələr - Birinci Rus inqilabı, Rusiyada konstitusiya, parlament, azad burjua mətbuatının ortaya çıxması idi. Rusiyada yaranan inqilabi nəzəriyyələr, sosial-demokrat və bolşevik təşkilatları, sosializm, azadlıq və tərəqqi ideyaları, əsasən, Bakı vasitəsi ilə Cənubi Azərbaycanda və bütün İranda yayılırdı. 1905-1911-ci illərin Məşrutə inqilabı bütün İran miqyasında bu təsirin nəticəsi idi. Lakin faktiki qalib gəlmiş inqilab xarici dövlətlərin, xüsusilə rus çarının müdaxiləsindən sonra irtica qüvvələrinin revanşı ilə nəticələndi.

Bu dövrdə Bakı mətbuatındakı nisbi azadlıq, güclü maarifçi və sosializm ideyaları Cənubda da oxşar cərəyanların, siyasi qurumların yaranması ilə nəticələnirdi. Birinci Dünya müharibəsinin başlanması Bakı mühitində güclü milli ədəbi cərəyanın yaranmasına səbəb oldu.

C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir, M.Ə.Rəsulzadə, M.Hadi, A.Səhhət, C.Cabbarlı, Əhməd Cavad bu cərəyanın aparıcı şəxsiyyətləri kimi ədəbi mühitdə əsas yer tuturdular. İranın qabaqcıl adamları Bakı ilə şəxsi əlaqələr yaradır, mətbuatı və kitab çapını izləyir, buradakı mətbuatda çıxış edir və bu tayda populyar olurdular.

Bu dövrdə Rusiya və Bakı təsirinin ən qüdrətli amili 1918-ci ildə Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaranması oldu. Rəsmi Tehran bu hökumətə düşmən münasibət bəsləsə də, İranın qabaqcıl adamları, maarifçilər onun tarixi mənasını anlayır və ona rəğbət bəsləyirdilər. Nəticədə İranda Demokratik Cümhuriyyətin təsiri ilə Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin Azadistan respublikası meydana çıxdı.

Şeyx Məhəmməd Azərbaycanın böyük vətənpərvəri, həm də İranın bütün xalqlarını sevən bir adam idi. O, birpartiyalı bolşevik inqilabının İran mühitinə uyğun variantını yaratmaq, lakin marksizmi dinlə əvəzləmək istəyirdi. Misilsiz iradəyə və ağıla, sadə adamlara sonsuz lütfə malik olan bu adam hələ layiqli tarixi qiymətini almayıb, dünyagörüşü və dövlətinin hədəfləri tam aydınlanmayıb.

Demokratik Cümhuriyyətin və Azadistan respublikasının qan içində boğulması həm Bakı mühitində, həm də Cənubda milli ovqatlara və hərəkata ağır zərbə oldu. Bolşeviklər bundan istifadə edib Bakıda, çürük şahlıq rejimi isə Cənubda Milli qüvvələrə qarşı əkshücuma keçdilər. Bakıda milli hərəkata qarşı, müsavatçılığa qarşı mübarizə ancaq 1937-ci ildə yekunlaşdı. Cənubda isə Rza şah rejimi özünü rüsvay edərək Azərbaycan dilini ictimai yerlərdə qadağan etdi. İran türkcəsinin tarixi barədə böhtan xarakterli nəzəriyyələr yaradılmağa başlandı.

1941-ci ilin avqustunda sovet ordusunun İrana daxil olması Rza şah rejimini dağıtdı. O da özündən əvvəlki İran şahları kimi xaricə qaçmalı oldu. Azərbaycan xalqının azadlıq və müstəqillik mübarizələrinin mərkəzi 1946-cı ilə qədər Təbriz oldu. Bu prosesə İosif Stalinin İranda kommunist rejimi yaratmaq planları da kömək edirdi. Cənubda mətbuat, mədəniyyət, maarif, kitab çapı böyük vüsət aldı, bu hadisələr milli şüurun yüksəlişinə, milli dövlətçilik ideyalarının yayılmasına səbəb oldu. Şimaldakı bolşevik senzurası Cənubda yox idi və bu amil də orada milli mətbuatın və poeziyanın yüksəlişinə təkan verirdi. Nəticədə, Cənubi Azərbaycan mətbuatında, Azərbaycan Demokrat Partiyası tərəfdarlarında milli qürur hissləri Azərbaycan tarixində görünməmiş bir yüksəkliyə çatdı.

Şimali Azərbaycanda ədəbiyyata gələn cavan şairlər nəsli - Bəxtiyar Vahabzadə, İsmixan Rəhimov, Gülhüseyn Hüseynoğlu, Atif Zeynallı, İslam Səfərli, Xəlil Rza, Məmməd Araz və b. Seyid Cəfər Pişəvərinin rəhbərlik etdiyi milli hərəkatın ideyaları zəminində milli düşüncəli bir nəsil kimi ərsəyə gəldi.

1941-1946-cı illər Azərbaycan xalqının milli şüuru tarixində yeni və daha yüksək bir mərhələ oldu. S.C.Pişəvəri hökumətinin dağılması Şimalda da ağır milli faciə kimi yaşandı, ədəbi prosesdə dərin izlər qoydu, milli ovqatların gənclər arasında görünməmiş dərəcədə artması ilə nəticələndi. Gülhüseyn Hüseynoğlu, İsmixan Rəhimov və digərlərinin daxil olduğu milli ovqatlı tələbə ədəbi dərnəyinin üzvləri bolşevik rejimi tərəfindən repressiya edildilər.

Lakin tarix də öz işini gördü: 50-ci illərin əvvəllərində Şəhriyarın “Heydərbabaya salam” poeması yarandı və fotosurət kimi yayılaraq, ədəbi partlayış yaratdı. Şəhriyar nə iranpərəst, nə də türkpərəst idi.

Onun kommunist hərəkatı ilə də heç zaman əlaqəsi olmamışdı. Hətta cavanlığında bir İran əsilzadəsi olmaq istəmişdi. Amma tarix ona başqa bir rol tapşırdı: Şəhriyar Milli hökumətin süqutundan sonra orta əsr vəhşiliyi ilə dağıdılmış milli dirçəliş prosesini bərpa edən yenilməz simvol oldu. 1941-1946-cı illər milli hərəkatının mənəvi varisləri pərvanə kimi onun işığına yığışdılar.

Düzdür, Səməd Behrəngi kimi kommunist və millətçi əqidəsi daşıyan bir sıra qələm adamları Şəhriyarın əhəmiyyətini görmədi, ona düzgün qiymət verə bilmədi. Bu, başa düşüləndir, hərəkatçılar ədəbiyyatda da birinciliyi özlərində görmək istəyirdilər. Lakin ədəbi tərəqqinin öz məntiqi var: Şəhriyar hətta İran İslam inqilabından sonra da Cənubdakı ədəbi gedişatın simvolu olaraq qalır.

Cənubda 1950-1980-ci illərdə Həbib Sahir, Səhənd, Sönməz kimi milli şairlər yetişdi və yüksəldi, bütün ümumazərbaycan ədəbiyyatını və bədii düşüncəsini zənginləşdirdilər.

Bolşevik rejimi şəraitində Bakıda da Cənubi Azərbaycanın problemləri barədə yazmaq, konkret işlər görmək asan deyildi. Bu işdə 1977-ci ildə Mirzə İbrahimovun təşəbbüsü ilə Akademiyanın Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda açılan Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı şöbəsi tarixi işlər gördü. Bu işləri də şübhəsiz ki, Mirzə İbrahimov məktəbi adlandırmaq mübaliğə olmaz. Otuz beş ilə yaxın bir dövrdə Azərbaycan elmində bütöv bir yol yarandı. Bu ədəbiyyatşünaslıq elmi mərkəzinin necə sürətlə tərəqqi etdiyinə heyrətsiz baxmaq çətindir.

Bircə misal kifayətdir: 1942-ci ildə Mirzə İbrahimov böyük şair Mirzə Əli Möcüzün divanını Qulam Məmmədliyə verib onu çapa hazırlamağı tapşıranda böyük şairimiz Möcüzün cəmi iki şeri çap üzü görmüşdü. İranda türk dilinin basqıya məruz qaldığını qəbul etmək istəməyənlər qoy bu kitabda Fərman Xəlilovun oçerkinə əlavə edilmiş ədəbiyyat siyahısına baxsınlar. Möcüzşünaslıq bir kitabxanaya sığası elmi məktəb olub, hətta ingilis dilində də onun haqqında iki kitab çıxıb! Bu, Mirzə İbrahimov elmi məktəbinin, bizim milli ədəbi düşüncəmizin nailiyyətidir.

Mirzə İbrahimov 1918-ci ilin aclıq vaxtında Sərabın Evə kəndindən Sabunçu neft mədənlərinə qədər atası və böyük qardaşı ilə piyada gəlmişdi. O, Cənubda 1941-1946-ci illərin milli hərəkatının əsas təşkilatçılarından biri idi. Hadisələr qanlı faciə ilə bitəndən sonra o, öz şəxsi mənəvi məsuliyyətini həmişə yaşayırdı. Allah hər iki tərəfdən ölənlərə rəhmət eləsin. Mirzə müəllim Azərbaycanın böyük və müdrik oğlu idi. Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi işinə başlayanda sadə bir prinsip qoymuşdu: çox bacaran çox, az bacaran az iş görsün.

Cənub ədəbiyyatının öyrənilməsi hamımızın işidir. Əsas odur ki, bir-birimizə iddialı iradlar tutmadan hər kəs bir iş görsün.

Cənubşünaslığın sürətli inkişafının bir səbəbi də budur.

Şübhəsiz ki, təqdim olunan bu kitabda qüsurlar da var. Biz çox vaxt Cənubda çıxmış bir kitabçanın nəşr ilini dəqiqləşdirməkdə belə aciz qalmışıq. Çünki ədəbi mətinlərin toplanması işi belə hələlik tamamlanmayıb. Amma çox böyük işlər görülüb və bu layihə də bu işlərə, cənubşünaslığın Mirzə İbrahimov mərhələsinə yekun vurmaq cəhdidir.

Kitab haqda qeyd və təkliflərini bildirmək istəyənlərə, bizə kitab və mənbələr yollamaq istəyənlərə əvvəlcədən minnətdarlığımızı bildiririk.

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 20 dekabr.- S.5.