"Aqoniya", yoxsa təkamül?
XIX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər
Ü
ç ü n c ü m ə q a l ə
İlkin orta əsrlərdən bu tərəfə Azərbaycan
ədəbiyyatı Füzulinin "Şikayətnamə"si
də daxil olmaqla, dünyanın fənalığından
yazıb, dövrandan şikayət edib və XIX əsrdə
Vaqif ənənələrinin davamçısı olaraq,
Qasım bəy Zakir yaradıcılığı həmin
"ədəbi şikayətnamənin", əgər belə
demək mümkünsə, tam şəkildə milliləşdirilməsində
ciddi rol oynayıb, yazılı ədəbiyyatın poetik
şikayətini "Divan ədəbiyyatı"nın
yuxarıda dediyim elitar oxucular monopoliyasından
çıxararaq, kütlənin, indiki halda millətin
anlayacağı dillə ifadə edib:
Doğruluq qalmayıb əsla bu fəna aləmdə,
Səringun ola, görüm, beylə
yaman dövranı.
Əslində, bu, elə Füzulinin özünün bədii-estetik
nəsihətinə və indiki kontekstdə, poetik vəsiyyət
kimi səslənən fikirlərinə müvafiq idi:
Qəzəl de ki, məşhuri-dövran ola,
Oxumaq da, yazmaq da asan ola.
"Divan ədəbiyyatı"nda müəllif
özünü ifadə edərək, fikirlərini onun dilini
başa düşən bir qrup oxucu ilə
bölüşürdüsə və ən yaxşı
nümunələrində bu, böyük ədəbiyyat hadisəsinə
çevrilirdisə, Zakirin poetik şikayətləri eyni
zamanda sosial hadisəyə çevrilirdi, çünki
artıq yalnız müəllifi yox, onu başa düşən,
anlayan milləti ifadə edirdi. Rüstəm Kamalın
"böyük şair hesab etmədiyi" ("Kulis.az"
saytı, 29 aprel 2013) Zakir poeziyası olsun ki, sırf bədii-estetik
baxımdan, poetika baxımından "Divan ədəbiyyatı"nın mükəmməl nümunələrinə,
elə Vaqifin özünün də poeziyasına uduzurdu, ancaq
bu, onların sosial əhəmiyyətinə heç vəchlə
xələl gətirmirdi.
Zakir heca şerində, yəni əsas etibarilə
aşıq poeziyasındakı ümumiləşdirilmiş, təbiri-caizsə,
qeyri-konkret "dünya"dan şikayəti, misal
üçün, Xəstə Qasımın bu gəraylısındakı
şikayəti:
De görüm, nəyə talibsən,
Dərsini kimdən alıbsan?
Neçə min yol boşalıbsan,
Neçə min il dolan dünya?
- konkret ünvanlı dövrandan
(Rusiya imperiyasından, çarizm məmurlarından) şikayətə
çevirməyi bacardı və bu şikayəti ictimailəşdirdi.
Füzulinin ən gözəl və məşhur qəzəllərindən
birinin lirik qəhrəmanı yüksək poetik-romantik bir
şövq ilə:
Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı
var,
Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var…
- deyərək, eşq aləminin dərinlərinə
baş vururdu, Zakirin lirik qəhrəmanı isə artıq o
romantik yüksəklikdən yerə enirdi, artıq onun poetik
meyarları "aşiqlik istedadının" dərəcəsi
ilə ölçülmürdü və həmin poetik
meyarları sırf realist insani keyfiyyətlər müəyyən
edirdi:
Tab etməyib keşa-keşi sövdayə,
fərhad dağa
qaçdı, Məcnun səhrayə.
Şikəstə Zakirəm, cövrü-cəfayə,
Onlar tək deyiləm, dəyanətim var.
"Divan ədəbiyyatı"nın
poetik obrazlar qalereyasının "gül-bülbül",
yaxud "şam-pərvanə" kimi nümunələrinə
biz Zakirin poeziyasında da az rast gəlmirik:
Zakirəm, sevmişəm rüxi-alını,
Necə ki, atəşi pərvanə sevər.
- ancaq bu zaman da bəzən paradoksal
bir poetik mənzərə yaranır: atəşə məhəbbətindən
özünü yandırıb külə çevirən elə
həmin pərvanə əsrlər boyu "Divan ədəbiyyatı"nda
kanonlaşmış yerindən çıxarılaraq, yenə
də real insani keyfiyyətlər səviyyəsinə
endirilir:
Zakir kimi yanmağa eşq ataşına,
Cürəti var isə, pərvanə gəlsin!
Mənə deyə bilərlər ki, siz XIX əsr Azərbaycan
ədəbiyyatının keyfiyyət dəyişikliyindən
və prosesin ilkin dövründə Zakir
yaradıcılığının rolundan
danışırsınız, ancaq budur, paradoksal saysanız
da, fakt odur ki, Zakirin də poeziyasında lirik qəhrəman
"eşq ataşında" rəqib kimi məhz ənənəvi
pərvanəyə müraciət edir.
Mən opponentimin bu dəlilini inkişaf da etdirə bilərəm:
pərvanə poetik inersiya ilə "Divan ədəbiyyatı"ndan
uçaraq, nəinki Zakirin, nəinki həmin poetik məktəbin
XX əsr davamçılarının, hətta sosrealizm
prinsiplərini əsas götürərək
yaradıcılıqlarında sovet ideologiyasını
sidq-ürəkdən qəbul və tərənnüm edən
görkəmli sovet şairlərinin də şeirlərinə
qona bilirdi:
Aşiq olanın bağrı dönər qanə deyirlər,
Atəşdə yanan aşiqə pərvanə deyirlər...
(Süleyman Rüstəm)
Ancaq məsələ burasındadır ki, o pərvanə
ilə bərabər, XIX əsrin Azərbaycan ədəbiyyatında
yaranmağa başlayan XIX əsr spesifikası məhz Qasım
bəy Zakirin dili ilə: "fərhadü Məcnunun
keçib dövrani" - deyirdi və Vaqifin "görmədiyini"
("Mən cahan mülkündə mütləq, doğru halət
görmədim…") Zakirin "gördüyü" davam və
inkişaf etdirirdi ("İlahi, görməsin gözlər
bu əhvalı ki, mən gördüm…").
Bəli, Zakir qoşmalarının da lirik qəhrəmanı
gözəlləri vəsf edirdi, "huri qılmandan",
"sinəsi mərmərdən", "müşkü ənbərdən",
"dili şəkərdən" ləzətlə söz
açırdı, ancaq eyni zamanda, hərdən həmin lirik
qəhrəman ictimai iztirablardan və məhz bu iztirablar
içindəki tənhalıqdan qurtulmaq naminə gözəldə
sığınacaq tapmaq istəyirdi. Bu aşiq də "məcnunanə"
dərdlidir, ancaq eyni zamanda, bəzən onun dərdi Məcnunun
dərdindən fərqli olaraq, el-oba dərdi idi və mən
Zakirin ədəbiyyatdakı yeni keyfiyyətli dəyişmə
prossesində rolu dedikdə, həm də bunu nəzərdə
tuturam.
Baxın, cəsarətli bir vətəndaş
mövqeyindən öldürücü satira və tərtəmiz
poetik bir dillə XIX əsrdən yapışıb onun irəli
getməyinə əngəl yaradan, silkələnib hələ
də orta əsrlər yuxusundan oyana bilməsi ilə heç
vəchlə barışmayan nüfuz sahiblərini,
dövrün avtoritetlərini məhz Qasım bəy Zakir bu
cür real təsvir edirdi:
Sürahi solunda, badə sağında,
Məzə qabağında, mey dodağında,
Çeşmə kənarında, çay
qırağında
Əmmameyi-seyyid, mollaya bir bax!..
XIX əsrdə Mirzə Cəfər Topçubaşov,
Mirzə Kazım bəy kimi böyük azərbaycanlı elm
xadimləri, ictimai fikir sahibləri yetişdi, ancaq həqiqət
budur ki, onlar Azərbaycan maarifçiliyinin, elminin, ictimai
fikrinin hadisəsi yox, rus elminin, konkret olaraq, gələcəkdə
zəngin bir məktəbə çevrilmiş rus şərqşünaslığının
nümayəndələri, hətta baniləri idi. Akademik V.V.Bartold kimi nüfuzlu bir şərqşünas
Kazım bəyin O.Y.Senkovski ilə birlikdə rus şərqşünaslığının
bünövrəsini qoyduğunu, onu yaratdığını
yazırdı.
Ancaq bu işıqlı faktların özü, yəni
milliyyətcə azərbaycanlı olan, Azərbaycanda
doğulmuş, ilk təhsillərini Azərbaycanda
almış bu böyük təfəkkür sahiblərinin
forma və məzmun etibarilə dövrləri
üçün tam müasir "avropalı
yaradıcılığa" malik olmaları, elə bilirəm
ki, biləvasitə olmasa da, hər halda XIX əsrdə ictimi
fikirimizdə dəyişiklik etmək baxımından
inkişafın meylindən, təmayülündən xəbər
verir, həmin meylin, təmayülün təhtəlşüur
göstəricisidir.
İsmayıl bəy Qutqaşınlının "Rəşid
bəy və Səadət xanım"ı fransız dilində
yazıb Avropada nəşr etdirməsini də mən XIX əsrin
spesifikası baxımından məhz bu cür əlamətdar
göstəricilərdən biri hesab edirəm, ancaq bu,
artıq təhtəlşüur bir göstərici deyildi və
mən buna Azərbaycan bədii fikrini Avropaya yönəltmək
təşəbbüsü kimi məqsədli bir göstərici
tək baxıram.
Yalnız elə "Rəşid bəy və
Səadət xanım"ı oxumaq kifayətdir ki,
İsmayıl bəyin milli mentalitetə, milli güzərana və
problematikaya, milli folklora bələd bir şəxs olduğunu
yəqin edəsən və bu baxımdan o da əlamətdardır
ki, Məkkəni ziyarət etmiş İsmayıl bəy yol
qeydlərini - "Səyahətnamə"sini təmiz Azərbaycan
dilində yazıb. Mən bu cəhəti -
İsmayıl bəy Qutqaşınlı milliliyini ona görə
xüsusi qeyd edirəm ki, belə çıxmasın, guya
İsmayıl bəy XX əsrin əvvələrindəki firəngiməabların
babası imiş.
Mənim dediklərimdən belə bir qənaət əldə
etmək tamam yanlış olardı, çünki firəngiməablar
nə qədər Avropaya doğru çağırış
etsələr də, əslində, elə Avropa səviyyəsi
baxımından savad və dünyagörüşü
etibarilə tamam primitiv və məhdud qafalı insanlar idi və
onların Avropa çağırışları Cəfər
Cabbarlının "Sevil"ində Balaşın atası
Atakişiyə "ölü paltarı" geyindirmək istəyinə
bənzəyirdi, buna görə də onların həmin
"Avropaya doğru!" çağırışları
tamam effektsiz idi.
Firəngiməablar bir tərəfdən milli mədəniyyəti,
o cümlədən də milli ədəbiyyatı və
folkloru mənimsəməmişdilər, o biri tərəfdən
isə Avropa ədəbiyyatının və ictimai fikrinin
yalnız bir para sərlövhələrini əzbərləmişdilər,
yəni nələrdənsə yalnız üzdən məlumatlı
idilər, bəsit informasiyaları (oxumadıqları
yazıçıların, öyrənmədikləri
filosofların adları, bir-iki məşhur sitat…) var idi, onlar
üçün Avropaya (geniş mənada isə bəşəriyə!)
aparan yol qətiyyən millidən keçmirdi, buna görə
də, necə deyərlər, həm Əli aşından idilər,
həm də Vəli aşından.
Firəngiməablar mütəfəkkirlik iddiasında
idilər, özlərini Avropa dünyagörüşünə
malik ziyalı elan edirdilər, ancaq bu iddialar nəinki
onların imkanları ilə üst-üstə
düşmürdü, hətta burada imkan ilə iddia tamam tərs-mütənasib
idi və buna görə də tamam gülünc idilər,
başqaları yox, özləri özlərini
"yenilikçi", indiki təbirlə desək,
"modernist" hesab və təqdim edirdilər, imkan
düşəndə isə böhtandan, şaiyəçilikdən,
qarayaxmadan da çəkinmirdilər.
Ədəbiyyatın özünüaxtarış
prosesi, yəni onun irəliləyişi, inkişafı həmişə
antiədəbiyyatın, cürbəcür dona
girib gah Şərqə, gah da Qərbə çağıran
"Firəngiməablar"ın müşaiyəti ilə
olub və bu gün də belədir, onlar başqa adlarla bu
gün də epatajla məşğuldurlar və sabah da belə
olacaq. Ancaq belə bir qaraguruh və əvam
müşayiət ədəbiyyatın öz
missiyasını yerinə yetirmək əzminə heç vəchlə
təsir etmir, su özünə yol tapdığı kimi,
milli ədəbiyyat da özü öz yolunu, meyllərini
müəyyənləşdirir.
Ancaq biz yenə də XIX əsrə
qayıdaq.
Ədəbiyyatın daxili dinamikası, irəliləyişi
məcburi idxalı, ya da ixracı qəbul etmir, çünki
bu irəliləyişin ana prinsipi daxildən gələn təkamüldür.
Bu mənada Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində
Mirzə Şəfi Vazeh hadisəsinə mən əlamətdar
və rəmzi, hətta hardasa bir az mistik
hadisə kimi baxıram. Artıq yazdığım kimi, öz
möhtəşəm sözünü demiş və daha
tükənmiş "Divan ədəbiyyatı"nın hakimi-mütləqliyindən qurtulmaq
üçün ədəbiyyatın özü kəşfiyyatda
idi və elə bil ki, fridrix Bodenştedtin Vazehlə
görüşü, Azərbaycan ədəbiyyatının
sorağını Avropaya aparması təsadüfi deyildi.
Haqqında bəhs etdiyim polemikada "kim idi Mirzə
Şəfi Vazeh?" kimi suallar verilir, ancaq məncə, indiki
kontekstdə əsas məsələ Mirzə Şəfinin
kimliyində, yaxud yenə də Rüstəm müəllimin
yazdığı kimi, Avropanın oriyentalizmə meyl etməsində
deyil, əsas məsələ Azərbaycan ədəbiyyatının
(yuxarıda yazdım ki, o, elə bil, canlı bir orqanizmdir!)
öz coğrafi sərhədlərini Qərbə tərəf
genişləndirmək təmayülündə, Avropanın ədəbi
xəritəsinə daxil olmaq istəyində və təşəbbüsündədir.
Mirzə Şəfi necə şair idi,
hansı səviyyənin sənətkarı idi? - təəssüf
ki, bu gün əldə olan az saylı orijinal şeirləri -
vaxtilə Salman Mümtazın tapıb çap etdirdiyi Azərbaycan
dilindəki qəzəl və müxəmməsi, fars dilində
yazdığı bir neçə qəzəl və rübailəri
- eləcə də Bodenştedtin sərbəst tərcümələri
bu suala tam aydınlıq gətirməyə imkan verir. Rəhmətlik Həmid Məmmədzadə həqiqəti
yazırdı ki, "Mirzə Şəfinin əsl
yaradıcılıq simasını yalnız o vaxt qəti
araşdırmaq mümkün olacaqdır ki, şairin əsərləri
toplanılmış olsun" (Mirzə Şəfi Vazeh.
Şeirlər məcmuəsi. Bakı,
"Elm", 1987, səh.4).
Düzdür, Həmid Məmmədzadə keçən
əsrin 80-ci illərində Gürcüstan Əlyazmaları
İnstitutunda aşkar etdiyi bir cüngdə beş təkbeytin,
iki qəzəlin və bir poemanın Mirzə Şəfiyə
aid olduğunu yazır, ancaq bu da, elə bil, bu şairin taleyi
üzərindəki sirli bir auranın yaratdığı
ehtimaldır, yenə də qəti əminlik yoxdur.
Y.Bertels yazır ki, F.Bodenştedt Mirzə Şəfidən
tərcümələrində orijinala sadiq qalmağa o qədər
də cəhd etmirdi, bir rübaini 12 misralıq şeirə
çevirirdi, eyni zamanda, Y.Bertelsə görə F.Bodenştedt
həmin tərcümələrdə digər Azərbaycan
şairlərinin, eləcə də fars şairlərinin
şeirlərindən istifadə etmişdir (Bu barədə
bax: A.A.Seid-zade. Mirza-Şafi Vazex. Baku,
"Azerneşr", 1969, str.7).
Mirzə Şəfi tədqiqatçısı Akif
Bayramov yazır: "Mirzə Şəfi nəğmələri"
başlığı altında çap olunmuş kitabda Mirzə
Şəfinin şeirləri ilə yanaşı, Sədi
Şirazinin, Hafizin, Füzulinin və başqa şairlərin
şeirləri də Mirzə Şəfinin nəğməsi
kimi verilmişdir" (Akif Bayramov. Mirzə Şəfi
Vazehin ədəbi irsi. Bakı,
"Yazıçı", 1980, səh. 114).
Ümumiyyətlə, görünür, Fridrix
Bodenştedt macəraçılığa, hətta avantyuraya
meylli bir şəxs olub və bunu yalnız onun Mirzə Şəfi
şeirlərinə münasibəti, yəni ilk böyük
müvəffəqiyyətlərdən sonra bu şeirləri
öz adına çıxması, əvvəlcə
"Mirzə Şəfi Şərqin ən müdrik
adamlarından biri idi" (Fridrix Bodenştedt. Mirzə
Şəfi haqqında xatirələr. Bakı,
"Yazıçı", 1987, səh.8) deyib, sonra Mirzə
Şəfini danması, özünün təxəllüsü
olduğunu söyləməsi sübut etmir. Belə ki,
XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında Vazeh hadisəsinin
nüfuzlu tədqiqatçılarından biri olan Əliəjdər
Seyidzadə F.Bodenştedtin İtaliyada olarkən Avstriya casusu
kimi faş edildiyini, Karl Marksın isə onu "kankan qəhrəmanı
Bodenştdet" adlandırdığını yazır (Bax:
A.A.Seid-zade. Mirza-Şefi Vazex. Baku,
"Azerneşr", 1969, str. 191-192.) və
güman edirəm ki, fridrix Bodenştdet bioqrafiyasının bu
tipli faktları da az şey demir.
F.Bodenştdetin yazdığına görə Mirzə
Şəfi Vazeh öz şeirlərindən ibarət
"Mürdrikliyin açarı" dəftərçəsini
ona bağışlayıb, ancaq o dəftərçə də
indiyə qədər tapılmayıb və mən bu
yaxınlarda oxudum ki, professor F.Veysəlli Almaniyaya ezam olunaraq,
müvafiq arxivlərdə işləyib, bir sıra əhəmiyyətli
materiallar əldə etsə də, "Müdrikliyin
açarı" tapılmayıb ("525-ci qəzet", 30
iyul 2013).
Mirzə Fətəli Axundzadənin bir
mütəfəkkir kimi formalaşmasındakı rolu,
"Mirzə Şəfi ürfanın bütün məsələlərini
mənə təlqin etdi və qəflət pərdəsini mənim
gözümdən açdı" yazması, onu
"möhtərəm şəxs" adlandırması (M.F.Axundzadə. Əsərləri üç cilddə, 3-cü cild,
Bakı, "Şərq-Qərb", 2005, səh. 217), elə həmin F.Bodenştedtin özünün
onu "Gəncə müdriki" adlandırması göstərir
ki, söhbət sıradan bir ədəbiyyat adamından
getmir. Mirzə Şəfi ilə bağlı
soyuqqanlı tədqiqat işləri yəqin ki, davam edəcək
və bu yerdə, əlbəttə, Rüstəm Kamalın
dediyi "bəlağətli" fikirlər söyləməyə,
necə deyərlər, "patetik patriotizmə"
qapılmağa ehtiyac yoxdur, obyektivi isə budur ki, XIX əsr
Azərbaycan ədəbiyyatında Mirzə Şəfi Vazeh
hadisəsi olduqca maraqlı və işıqlı, eyni zamanda
bu ədəbiyyatın inkişaf meylləri üçün
simptomatik, səciyyəvi olan bir hadisədir.
Rüstəm Kamal Vazehi "mənasız şair"
adlandırır (Azadlıq radiosu, "Pen klub" proqramı,
19 aprel 2013) və deyir ki, "təsəvvür edin, millət
dəmir yolu çəkir, Qafqaza poçt, mətbuat gəlir,
universitetlər açılır, teatr gəlir, bu kişi də
(yəni Mirzə Şəfi Vazeh- E.) oturub
öz guşəsində divan şeri yazır"
("Kulis.az" saytı, 29 aprel 2013).
Güman edirəm ki, Rüstəm müəllimin
bu fikirləri açıq-aşkar inpulsiv bir münasibətin
ifadəsidir. Əvvəla, "mənasızlığı"
(eləcə də mənalığı!) əsaslandırmaq
üçün əldə ətraflı bədii material
olmalı və o material elmi-nəzəri analizdən
keçirilməlidir; ikincisi, müəllif onun öz sözləri
ilə desək, məhz Qafqaza dəmir yolu çəkilməsindən,
Qafqaza poçtun, mətbuatın, teatrın gəlməsindən,
yeni tipli təhsil ocaqlarının yaranmasından, yəni
dövrün tendensiyasından sərf-nəzər edərək,
məsələyə XIX əsrin məhz belə bir
spesifikası kontekstində yanaşmır və bu da
elmi-metodoloji əskikliyə gətirib çıxarır; nəhayət,
üçüncüsü, 200 ildən sonra bir şairə
"mənasız şair" demək nə dərəcədə
etik və obyektivdir? - əgər bir
şairin adı 200 ildir ki, ədəbiyyat tarixində
yaşayırsa, o "mənasız şair" ola bilərmi?
Güman edirəm ki, yox, ola bilməz.
Mirzə Şəfi Vazehlə bağlı nə qədər
elmi tədqiqatlar aparılıb, monoqrafiyalar yazılıb və
elə təkcə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının
inkişafında Vazeh hadisəsinin ciddi rolunu yada salsaq, o zaman
bu "mənasız şair" mülahizəsi tamam köməksiz
görünür.
Elçin
Ədəbiyyat
qəzeti.- 2013.- 27 dekabr.- S.4.