Abdulla Tofiq Surun son şeri

XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış simalarından biri də Abdulla Tofiq (Sur) Məhəmmədzadədir. O, dövrünün tanınmış ədəbiyyatşünası, tənqidçisi və romantik şairi kimi məşhur idi. A.Tofiq Sur Gəncədə doğulmuş (1883), ilk təhsilini doğma şəhərdə almış, sonra təhsilini İstanbulda tamamlayaraq, Gəncə Ruhani mədrəsəsində müəllim isləmişdir. Bundan başqa o “Şərqi Rus”, “Günəş” qəzetlərində də çalışmış, “Füyuzat”, ”İrşad”, “Tərəqqi” və s. mətbuat orqanları ilə yaxından əməkdaşlıq etmişdir. A.Surun romantik ruhlu mənsur şeirlər, klassik və çağdaş (XX əsrin əvvəlləri) ədəbiyyata dair dərin məzmunlu elmi məqalələrlə yanaşı, “Türk ədəbiyyatına bir nəzər” adlı üç cilddən ibarət ədəbiyyat tarixi yazdığı haqda məlumatlar və faktlar vardır. Lakin ədəbiyyat, mədəniyyət və pedoqoji sahədə göstərdiyi çoxşaxəli,səmərəli fəaliyyətlə yanaşı, kiçik qardaşının vərəmə tutulması ilə bağlı ailədə (evdə) olan müxtəlif maddi-mənəvi-psixoloji gərginlik A.Surun səhhətində ümumi yorğunluq və fəsadları tezliklə üzə çıxacaq problemlərsiz ötüşmədi. Bu haqda o, 1909-cu ildə dostlarından birinə göndərdiyi məktubunda yazmışdı: “Tənbəllik ilə qarışıq bir damaq yorğunluğu. Bu günlər mədrəsədə işimiz pək çox, həm də pək zor... Xüsusən dərslərimizdə bu məşğuliyyət qarşılığından sonra adəta bir odun parçası kimi... kəsiliyorum. Evə gedib, “otağı”ma çəkildiyində çul kibi ya yatağa, ya da qoltuğa sərilməkdən başqa bir şeyə iqtidarım qalmıyor.

Bu yorğunluqlara kiçik qardaşımın “vərəm” yatağında doqquz aydan bəri inlədiyini də düşündüyüm dəqiqələr artırılsa, nə halda bulunacağımı bir qədər ləbsə təyin edə biliyorsunuz.

Burada həyatım pək kədərəngiz keçiyor!.. Təsəlli bula biləcək cəhət, bir çöhrə görmüyorum. Həyatımın bu sitəmlərinə qarşı bən nə yaparam, bilmiyorsunuz!..”

Çox keçmir ki, Abdulla Sur özü də xəstələnir. Bu haqda Abdulla Şaiqə göndərdiyi 1 may 1910-cu il tarixli məktubunda məlumat verərək yazırdı ki, xəstəliyim “qatar kişaq”dır (kor bağırsaq iltihabı - A.B.). O, 20 gündən sonra cərrahiyyə əməliyyatı olunacağını da bildirirdi. Sonra əlavə edirdi ki, “Bakalım, pıçaq altından nasıl çıxacağam.”

A.Sur birinci dəfə bıçaq altından salamat çıxsa da, tam sağalmayır... Can ağrıları ona dinclik vermirdi... Nəhayət, üçüncü dəfə cərrahiyyə masasına uzanmalı olan Abdulla Surun sağalmaq ümidi tamamilə sönmüşdü. Bu haqda dostlarından Əli Əkbər imzalı bir nəfər “Suru unutmayınız” (“Açıq söz” qəz., 31 may 1916) başlıqlı məqalə-xatirəsində belə yazmışdır:

“...Üçüncü dəfə əməliyyatie-cərrahiyyəyə məruz qalacağı sırada diriliyindən əl üzərək mərhumun (A.Tofiq Surun - A.B.) yazmış olduğu bir mənzumə:

Bari şeri-rəvan olub da canan,

Keçməzmi bu kölgədən xuraman.

Ey dilbəri-mehriban, zühur et,

Ömrüm kibi aksizin mürur et!

Bağlayıb fəzayə bər xətur et!

Afaqını ləmhə-ləmhə nur et!

Bin noheye -can içində bərcuş

Gəldim bu qərib yurda mədhuş!..

Fəryadımı yoxmu dinləyən bir quş?..

Yarəb, bu nasıl cahəni xamuş?

Barı “Yox!..” deyəcək səda da yoxmuş...”

A.Sur bu son şerində taleyindən, ömrünün əziyyətlər içərisində keçməsindən bu ağır günlərdənsə “cananın barı bir şeri-rəvan” kimi süzərək qarşısından keçməsinin həsrətini çəkən qəhrəman “dilbəri-mehribanı zühur etməyə...” çağırır. Ancaq təəssüf ki, bu cahanda onun səsini dinləyən sədasına əks-səda verən bir quş, bir kimsənə belə olmadığına darılaraq, dünyanın susqunluğuna, heç olmasa “Barı “Yox!..” deyəcək sədanın” belə eşidilmədiyinə etiraz edir.

Bu can çəkişmələri, ruhi çırpıntılarla cərrahiyyə masasına uzadılan Abdulla Tofiq Surun ürəyinə damanlar, təəssüf ki, doğru çıxdı; o, 8 may 1912-ci ildə Tiflisdə, xəstəxanada gözlərini əbədi olaraq yumdu - əbədiyyətə qovuşdu.

Abdulla Tofiq Surun vəfatı təkcə ədəbi və elmi deyil, bütövlükdə geniş ictimaiyyət tərəfindən sonsuz kədərlə qarşılanmışdır. Mətbuat materiallarından göründüyü kimi, onun dəfni də izdihamlı və təntənəli keçmiş, cənazəsi üzərində yanıqlı nitqlər,şeirlər səslənmişdir. A.Surun xatirəsi sonraki illərdə də Gəncə Ruhani mədrəsəsi kollektivi və ədəbi-mədəni ictimaiyyət tərəfindən hörmət və ehtiramla yad edilmişdir.

Əsl vətəndaş alim, şair, publisist və pedaqoq olan Abdulla Tofiq (Sur) Məhəmmədzadənin poetik və elmi publisistik irsi öz dəyərini saxlamaqdadır.

Alxan Bayramoğlu

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 27 dekabr.- S.8.