Ruh və ağıl

Esse

İnsanlar yer üzündə tənhadırlar

F.M.Dostoyevski

İnsan dünyaya bir fərd kimi gəlir. Daha doğrusu, hər insan hiss, duyğu, düşüncə, ağıl sərbəstliyinin fərdidir. İnsanın digər canlılardan fərqi də bu hissin, duyğunun, düşüncənin, ağlın və şəxsdəki kəmiyyət mövcudluğunda deyil, əksinə, bu mövcudluqlardakı fərdilikdə, fərqlilikdədir.

Bu baxımdan həyat insanın hiss, duyğu, düşüncə, ağıl azadlığına "məhkumluğudur". İradədən asılı olmayan bu azadlığa "məhkumluq" isə öz növbəsində insanı öz-özündən ən şəxsi, ən məhrəm qorxuya məhkum edir. Bunun nəticəsidir ki, hissin, düşüncənin, ağlın azadlığı insana tənhalığını sübut edən qorxu obyektinə çevrilir. Və insan bütün ömrü boyu mümkünlüyü mövcud olmayan bu tənhalıqdan qurtulmağa, bu azadlıqdan "azad" olmağa can atır. Hissin, duyğunun düşüncənin, ağlın azadlığını qismən buxovlayan sevib-sevilməyin, övlad, ailə məhəbbətinin qayğılarını, əzablarını ən böyük xoşbəxtlik kimi yaşayır.

İnsan aclıq olmasaydı, toxluğun, şaxta olmasaydı, istinin, qaranlıq olmasaydı, işığın varlığını dərk edə bilməzdi. Deməli, tanıdığımız, tapındığımız nəyinsə "varlığını", "yoxluğunu" dərk etməyimiz üçün öncə həmin varlığın bir gün yox olması gərəkdir. Bu eksperimenti hissin, duyğunun, düşüncənin, ağlın üzərində aparmaq mümkünsüzdü. Çünki bu funksiyaların nə əvəzi, nə də alternativi mövcuddur.

Yalnız huşunu itirən və ya ölən insan hiss etmədiyini duya bilmir. Düşüncəsini, ağlını itirən insan isə hərəkətini, davranışını idarə etmə bacarığına malik deyil, düşüncəsini ağlını itirən insan ruhi xəstədir.

Duymaq üçün öncə hiss etmək, ağılnan hərəkət etmək üçünsə öncə düşünmək lazımdır. Deməli, duyğu hissiz, ağıl isə düşüncəsiz mövcud olmur. Bu cəhətdən danışıqda adətən bu "ikilikləri" ümumiləşdirici sözlərlə əvəz etməyimiz təbiidi.

Ruh və ağıl. Çox vaxt biz bu iki məfhumdakı fərqlərin mahiyyətinə varmırıq. Ruhla ağıla bir vahid kimi və yaxud da birinə digərinin tamamı, digərinin davamı kimi baxırıq. Əslində isə ruhla ağıl gündüz və gecə, isti və soyuq, şirin və acı, sevinc və kədər qədər bir-birinə ziddir və bir-birinin əksidir. Və bu yaşadığımız həyat bütün varlığıyla bu ziddiyyətlərin təzahürüdür.

Ruhun istər yaranışını, istərsə də "varlığını", "necəliyini" təyin etmək, müşahidə etmək elmin, sivilizasiyanın imkanları xaricindədir. Ən öncə ondan ötrü ki, bütün elmlər, sivilizasiyalar müşahidə və təcrübə nəticələrindən ağlın yarada bildiyi bir mövcudluqdur. Ruh ilahi varlıqdır, əbədidir. Və insanın bir canlı kimi yaşadığı ömür əslində ruhun ömrüdür, ruhun bu fani dünyada insan bədənində keçdiyi ömür yoludu. Ruh daima bu bədən qəfəsdən qurtulmağa, göy üzünə, müqəddəsliyə, paklığa qovuşmağa can atır.

Ağlın insandakı "mövcudluğu" dərk edə bilmənin ilk dövründən başlayır. Ağıl - dərketmənin müşahidə və təcrübələrinin nəticəsidir. Bu baxımdan insanın maddi, fiziki istəklərinə nail ola bilməsi dərketmənin müşahidə və təcrübələrin bu istəklərə uyğun nə dərəcədə nəticələndirə bilmə bacarığından asılıdır. Daha doğrusu, ağıl insanın bir fiziki varlıq kimi mövcud olma tələbinin təminçisidir. Və ağlın yaratdığı maddi dəyərlər, sivilizasiyalar insanın məhz fiziki varlığına xidmət edir. Silah sahibinin əlində özünü qorumaqla yanaşı, həm də özgəsini məhv etmə məqsədi güdür. Fiziki "məninin" tələblərini təmin etmək naminə özgəsini məhv etmək.

Fiziki "mən" söykəncindən ruhi varlıqlar görünmür. İçindəki ruhun harayı ilə fiziki "mənini" qoruyan ağlın səsini eşitmir. Bu yol ruhun yoludu. Məhz fiziki "mənliyindən" ruhi "mənliyinə" qovuşan ruhi ilahiyə, müqəddəsliyə, əbədiliyə qovuşur.

Ruhla ağlın insan daxilindəki ziddiyyətlərinin hələ dinlərin mövcud olmadığı dövrlərdə yaranan folklordakı "Xeyir" və "Şər" anlayışlarıyla qəribə bir uyğunluğu var. Kim bilir, mövcud dinlərdəki antik folklor "şərinin" ən yaxın oxşarı şeytanın ilk əcdadımızı haqq yolundan döndərə bilən "əməli" xislətimizə irsən keçən ağlın özüdü bəlkə?

Bu gün bu cür oxşarlığı nə ötən əsrlərdə, nə də texnika, mətbuat, televiziya imkanlarının dünyanın hər hansı bir xalqının ədəbiyyat və incəsənətilə istər qiyabi, istərsə də əyani tanışlığını reallaşdıran müasir dövrdə yaranmış əsərlərdə görmürük.

Təbii ki, söhbət ruhun deyil, ağlın yaratdığı psevdo sənət əsərlərindən, psevdo millilikdən gedirsə. Çünki milli eqoizm ağlın "məhsuludur". Və bu "məhsul" mənəvi, ruhi "mənin" deyil, təkcə fiziki, "mənin" həzm edə biləcəyi "qidadı". Və çünki əsl millilik təbiilikdi. Müasirimiz İlyas Ərnəfəsin diliylə desək, "mənəvi cəhətdən güclülər sərhədlərdən, qəliblərdən azaddırlar. Yalnız daxili keyfiyyətlərin zənginləşməsi sayəsində bütün dünyanı yurd yerinə çevirmək mümkündü…"

Puşkin rus, Lorka ispan olduğu qədər həm də çeçen, ingilis, ərəb, yapon, fransızdı. Eləcə də Vaqif Mustafazadə kütlənin xoşuna çalan, oxuyan müasir rus, ispan populyar şlayger ifaçılardan daha təbii rusdu, daha təbii ispandı.

Dahi kinorejissor Andrey Tarkovski bu cür sənətkarları "ilahi dəli" adlandırırdı. Bu "ilahi dəlilik" yenə də Tarkovskinin diliylə desək, "insanın mənəvi aləminin onun fiziki dünyasına qarşı etirazıdır. Daxili dünyanın, mənəvi aləmin varlığının sübutudur".

Bu baxımdan ağlın, düşüncənin mövcudluğundakı "ilahi dəliliyin", ruhun yaratdığı sənət əsərlərinin əbədiliyi insanın, həyatın əbədiliyidi. Və bizim qeyri-adilik, fenomenlik kimi qəbul etdiyimiz bu əsərlər əslində həyat və ölüm qədər təbiidir.

Yavuz Cəlil

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 1 fevral.- S.6.