C.Cabbarlının “Qız qalası”:

Mifoloji qaynaqlar və bədii həqiqət

Hər bir xalqın bədii təfəkkürünün formalaşmasında, tarixi şüurunun təkamülündə, milli mədəniyyətinin inkişafında mifik görüşlər kompleksi aparıcı amildir və bu proseslərin davamlılığında mühüm rol oynayır. Türk xalqı üçün mifoloji qaynaqlar - söz sənəti, mənəvi dəyərlər toplusu, ilkin düşüncə tərzi olmaqla yanaşı, həm də əfsanələrdə yaşayan tarixdir. Xalqların törənişindən, yaranışından bəhs edən əfsanələr olduğu kimi, qədim tarixi abidələrin meydana gəlməsindən, tikilmə səbəblərindən, dövründən, mühitindən söz açan mifoloji mətnlər də mövcuddur. Azərbaycanda «Qız qalası» adı ilə tanınan abidələr çoxdur. Bunlardan ən qədimi və ən dəyərlisi Bakıda, Xəzər dənizi sahilində ucaldılan möhtəşəm və əfsanəvi «Qız qalası»dır. Bu abidə haqqında fərqli məzmuna malik beş əfsanə yazıya alınaraq dövrümüzə qədər gəlib çıxmış, mövzuya dair müxtəlif dillərdə üç poema qələmə alınmışdır.

Bu bədii əsərlərdən Birinci Dünya müharibəsi dövründə Bakıda yaşamış, Nobel qardaşları şirkətində statist işləmiş, latış şairi Pavils Roozitisin (1889-1937) və rus şairi Mixail Larsskinin “Qız qalası” poemaları məlum əfsanə əsasında işlənmiş və o dövrün aydınlarının diqqətini cəlb etmişdir. Hətta sonuncunun eyniadlı poeması 1925-ci ildə Bakıda çap edilmiş, görkəmli Azərbaycan yazıçısı Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev kitaba yazdığı ön sözdə «Azərbaycanın tarixi keçmişi haqqında Mixail Larsskinin “Qız qalası” poeması son zamanlar rus dilində ilk ən böyük bədii əsər» olduğunu və «Şərq ənənəvi üslubuna tam riayət etməklə çox gözəl və axıcı dildə yazıldığını» (Haqverdiyev Ə. Ön söz. Mixail Larsski, Qız qalası. Bakı, «Azpoliqraftrest», 1925, (48) səh. 4) xüsusi vurğulamışdır.

Pavils Roozitisin və Mixail Larsskinin eyniadlı poemalarından ədəbi-bədii keyfiyyət xüsusiyyətləri və mənəvi-əxlaqi dəyərlərə milli münasibətilə tam fərqlənən Azərbaycanın qüdrətli söz ustası Cəfər Cabbarlının (1899-1934) “Qız qalası” əsəri - “əski sirlər yuvası”, “keçmişin gözəl gəlini” adlandırmasına rəğmən ismət, namus, qeyrət abidəsi kimi də bütün əzəməti və möhtəşəmliyi ilə özünü büruzə verir.

«Qız qalası» əfsanəsi tarixi-əxlaqi mahiyyəti etibarilə türk mifologiyasının ayrılmaz parçası, mühüm tərkib hissəsidir. Əfsanə yaradıcılığı əski dünyanın yaddaşda əks olunan bədii modelidir və bu modeldə etnosların etik, estetik, mənəvi-əxlaqi dəyərlər toplusu öz əksini tapır.

Cəfər Cabbarlı «Qoca, düşkün qiyafəli bir pir»dən eşitdiyi bir əfsanənin motivləri əsasında özünün məşhur «Qız qalası» poemasını yazmışdır. Əsərin məzmununu əks etdirən əfsanə ilk dəfə 1852-ci ildə «Kavkaz» qəzetində çap olunan «Yol qeydləri»ndə verilmişdir (Əfəndiyev P.Ş. Cəfər Cabbarlı və xalq yaradıcılığı. Bakı, «Yazıçı», 1985, (200) səh. 100).

Poemanın yazılma tarixi ilə bağlı Əbdül Vahab Yurdsevər qeyd edir ki: “Cəfərin “Qız qalası” mənzuməsi müstəqil Azərbaycan dövründə yazılmışdır... Başdan sona qədər milli ruhda və bağımsızlıq aşqıyla yazılan bu əsərin ilk mətni Azərbaycan istiqlalının birinci ildönümü üçün hazırlanan “İstiqlal” dərgisində yayınlanacaqdı. Fəqət, 1920 sənəsi, 27 nisanda vüqu bulan sovet-rus istilası nəticəsində dərgi çıxmadı. Cəfərin 1923 sənəsi 15 haziranda sovet “Çeka”sı tərəfindən yapılan ilk tevqifində bir çox əlyazmaları ilə birlikdə “Qız qalası” müseddesi də ələ keçmiş və qayb olmuşdur” (Yurdsevər Ə.V. Azərbaycan dram ədiblərindən Cəfər Cabbarlı. Ankara, «Azərbaycan» dərgisi, 1952, № 6, səh. 6-8).

Həqiqətən də Cəfər Cabbarlı Milli istiqlal hərəkatına qoşulduğuna görə 1923-cü ildə Azərbaycan «Çeka»sı tərəfindən iki dəfə həbs edilərək bütün əlyazmaları və o cümlədən “Qız qalası” poeması da müsadirə olunmuşdur. Lakin xalq maarif komissarı, “Maarif və mədəniyyət” jurnalının baş redaktoru Tağı Şahbazinin o vaxt problemə cəsarətli müdaxiləsi, Az.ÇK-ya məxfi məktub yazması “Qız qalası” əsərinın «qayb olma»sının qarşısını almışdır. Məktubda yazılırdı: “Gizlin. Azərbaycan fövqəladə Komissiyonuna. Cabbarzadə həbs olunan zaman onda olan cümlə məktubələr, ən az cümlə məktubələr arasında bulunan “Qız qalası” əfsanəsi də alınmışdır. Həmin “Qız qalası” əfsanəsini Xalq Maarif Komissarlığı kəndi parası ilə alaraq birinci hissəsi Maarif Komissarlığı tərəfindən nəşr olunan “Maarif və mədəniyyət” jurnalında təb olunmuşdur. İkinci hissəsi isə müəllifə verilmişdir ki, baxsın və jurnalın növbəti nömrəsində nəşr ediləcək idi.

Cabbarzadənin məktubələrinin arasında bulunan “Qız qalası” əfsanəsinin istisna edilərək Xalq Maarif Komissarlığına verilməsinə dair qərardad edilməsi rica olunur. Xalq Maarif Komissarı T.Şahbazi. 8.10.23” (Cəfər Cabbarzadənin işi. AR MTN-in Arxivi, PS-1008, St.-Qeydiyyat № 3845, iş № 791, vərəq 13).

Şübhəsiz ki, Çeka cəlladlarının məkrli niyyətinin qurbanına çevrilən çoxsaylı mənəvi dəyərlərimizin acı aqibəti “Qız qalası” poemasını da gözləyirdi. Lakin sevindirici haldır ki, qədim bir əfsanənin motivləri əsasında yazılmış “Qız qalası”nı maarif komissarı fövqəladə komissarın qəzəbindən xilas edə bilmişdi.

Cəfər Cabbarlı başıbəlalı “Qız qalası” əfsanəsinin əsas məzmununa müdaxilə etmədən süjet xəttinə dramatik ünsürlər, obraz adlarına rəmzi çalarlar gətirməklə mifoloji təməl üzərində bədii sənət abidəsi ucalda bilmişdir. Əsəri «romantik poema nümunəsi» adlandıran görkəmli ədəbiyyatşünas-alim Mir Cəlal «Yeni şeirin manifesti» məqaləsində yazırdı: «Cabbarlı müasir həyata yox, əfsanəyə müraciət etmişdir. O, əfsanəvi və həm də qeyri-adi, faciəli bir sevgi macərasını əsərinin əsasına qoymuşdur. Cabbarlı məhəbbətin elə bir şəkli və xariqüladə vəziyyətini ifadə etmişdir ki, real həyatda çətin təsadüf olunur» (Mir Cəlal, Yeni şeirin manifesti. Bakı, «Azərbaycan» jur., 1961, № 3, səh. 169).

Mif yaddaşın assosiativ təsir imkanlarını, ilkin düşüncə formasından qaynaqlanan şüuraltı hisslərin psixoloji məqamlarını nəzərə almadan «real həyatda çətin təsadüf olunan» məhəbbətin min illərdən bəri çalxalanıb durulmuş, sabitləşmiş adət-ənənələrin məcrasında dolğun və obyektiv dəyərləndirmək mümkünsüzdür.

Əsərin süjet xətti Qan Teymurun (C.Cabbarlının “Qız qalası” poemasının bütün nəşrlərində bu obrazın adı təəssüf ki, yanlış olaraq Qantemir şəklində verilmişdir - A.R) öz doğma qızı Durnanı sevməsi üzərində qurulub. Dünya mifologiyasında bu motivi Ziqmud Freydin təbirincə desək, «Edip kompleksi»nə daxil etmək olar.

Poemada Durna ilə Qan Teymurun üz-üzə gəlməsi ağılla hissin, keçmişlə müasirliyin, nəcibliklə rəzalətin, zərifliklə zorakılığın qarşılaşmasıdır. Durna Qan Teymurun heyvani hisslərin əsiri olduğunu görəndə onu şərəfsiz və namussuz yoldan uzaqlaşdırmağın variantları üzərində düşünür. Halına acıyaraq onunla şərt kəsir, həlli mümkün olmayan ideyanın icrasını təklif edir. Quzğun dənizin dalğalı qoynunda ən uca bir qalanın inşa edilməsi ideyasını irəli sürür. Xatırlatmaq yerinə düşərdi ki, Qız qalası əfsanəsi ilə Attilanın doğulması haqqındakı əfsanə arasında çox gizli və güclü bir səsləşmə duyulmaqdadır. Görkəmli macar türkoloqu Gyula Nemethin «Hunlar və Tanrının qırmancı Attila» kitabında yazılırdı: «Macarıstan kralı Ostrubalın çox gözəl bir qızı var imiş. Bir gün bu qızı soylu ailələrdən biri istəmiş, qızın qardaşı isə bacısını Bizans imperatoru Yustinianın oğluna vermək istəyirmiş. Buna görə böyük bir qala-qüllə inşa etdirmiş, bacısını xidmətçiləri ilə birlikdə bu qüllədə saxlayırmış. Qala-qülləyə heç kim girib-çıxmazmış və yeməklərini belə iplə yuxarı çəkərlərmiş» (Gyula Nemeth. Hunlar ve Tanrının kırbacı Attila. Çeviri T.Demirkan, İstanbul, 1996, səh.171).

C.Cabbarlı isə «Qız qalası» poemasının 3-cü hissəsində əfsanənin xalq arasında söylənilən fərqli bir variantını da oxucularına təqdim etmişdi:

Xalq içində maraqla söylənilər,

Ki, bizim paytaxtımız xanının,

Qızını Abşeron xanı görmüş

Oğluna almaq istəyib sormuş.

Xan da bu batqın ölkə xalqından

Qorxaraq indiki bu dik qayayı

Xəzərin göy suyunda tikdirərək

Qızını, bir də bir qoruq alayı,

Abşeron çapqınından aldırmış,

Göylərə, bu binaya qaldırmış.

(Cəfər Cabbar. Qız qalası. «Maarif və mədəniyyət» jur., Bakı, 1923, № 4-5, səh. 21-25).

Göründüyü kimi, həm macar, həm də Azərbaycan əfsanələrində hər iki qala-qüllə hakim ailəyə məxsus gənc və gözəl qızın namusunun qorunması, onların cəmiyyətdən təcrid edilməsi üçün tikilmişdi. Qalalar hündürlüyünə, etibarlılığına və basılmazlığına görə bir-birilərinə çox bənzəyirlər. Lakin bu qalalar nə qədər uca və basılmaz olsalar da, tikilməsinə səbəbkar olmuş kral qızını və xan qızını qorumaqda acizdir. Eyni macar əfsanəsi haqqında yazan türk mifoloqu Bahaeddin Ögəl qeyd edir ki, Macarıstan kralı Ostrubalın qızı onun üçün inşa edilmiş qala-qüllənin ən hündür qatında mühafizə olunsa da, tazı ilə yatıb-durmuş, ondan hamilə qalmışdır. «Atası bunu eşidən kimi hirsindən dəlilik dərəcəsinə çatmış, bu biabırçılığı ört-basdır etmək üçün» (Bahaeddin Ögel. Türk mifolojisi, I cild, Ankara, «TTK» Yay., 2003, səh.209) tədbirlər görmüşdür. Kral Ostrubalın qızı atasının şərəf və ləyaqətini alçaldaraq nəsil-nəcabətinə başaşağılığı gətirmişdirsə, Bakı xanının qızı Durna isə namus və ləyaqətini qorumaq üçün son ana qədər mübarizə aparmış, müqavimət imkanları tükənəndə isə şərəfli ölümü şərəfsiz yaşamaqdan üstün tutmuşdur.

Macar və Azərbaycan xalqlarının oxşar əfsanələrində ən uca, möhtəşəm və basılmaz qalaların da sınaq məqamında etibarsızlığı vurğulanmaqla yanaşı tərbiyə, əxlaq və ləyaqət məsələlərinə xüsusi önəm verilir, mənəvi dəyərlər problemi prioritet sayılır.

Qədim türk əfsanəsinin motivləri əsasında qələmə alınmış C.Cabbarlının «Qız qalası» poemasında Durna Xəzər dənizinin suları içərisində qala-qüllənin ucaldılmasını Qan Teymurun rəzalət girdabında çırpınan eşqinə cavab olaraq şərt kimi irəli sürərkən ilk öncə bunun mümkün olmayacağını və ya uzun illər vaxt aparacağını güman edirdi. Lakin gözlənilənlərin əksi olur, o vaxtadək dənizin dalğalı qoynunda mövcud olması təsəvvürə belə gətirilməyən qala iki ilə tikilir. Nə iki illik zaman, nə maddi və fiziki sınaqlar, nə də Xəzərin dəlisov xəzrisi Qan Teymurun çılğın və sərsəri hisslərini soyuda bilmir.

Durna son dəfə olaraq mənəvi sınaqla Qan Teymuru imtahana çəkir. Gənc ikən həlak olmuş anasının qanlı paltarını geyərək Qız qalasının sonuncu qatında Qan Teymuru gözləyir. Qanlı yadigarı şəhvətli hisslərlə qucmaq mümkündürmü?! Qan Teymurun qan tutmuş gözlərinə sevimli xanımının qanlı libası görünmür. Durna paklığını, ismətini, bəkarətini, ləyaqətini özünə yaxın olduğu qədər də özündən uzaq varlıqdan qorumaq üçün şərəfinə ucaldılmış yapının ən uca nöqtəsindən “Ah bağışla, sevimli Qız qalası” - deyərək ləpələri oynaşan dənizə, lacivərd dalğaların qoynuna özünü atır. Anasının geyimində mələk kimi, qatarından ayrı düşmüş durna kimi nifrət etdiyi ləkədən, zordan, qaranlıqdan, daş qəfəsdən xilas olur, “canlı bir xülya”, “pəmbə bir röya” kimi uçaraq intizarını çəkdiyi paklığa, genişliyə, aydınlığa, əbədiyyətə qovuşur...

Cabbarlı öz ənənəsinə sadiq qalaraq bu əsərində də obrazlara ad seçərkən rəmzi çalara, mənəvi məqamlara üstünlük vermişdir. Qan Teymurun arzu və düşüncələrindən qan iyi gəlir. Onun üçün müqəddəs olan heç nə yoxdur. Min illərin daşlaşmış adət-ənənələrinin əleyhinə çıxan Qan Teymuru müəllif nifrət hədəfinə çevirmək üçün əsərin sonunadək sağ-salamat saxlayır. İstənilən ən işgəncəli cəza vasitəsilə Qan Teymurun öldürülməsi ona qarşı çox humanist addım olardı. Ölümün fəlsəfi mənası gözdən düşərdi. Qan Teymur kimilər ona qarşı nifrəti ilə silahlanmış xalqın tüpürcəyindən kəfən geydiklərini öz gözləri ilə görməyə layiqdir.

Durna - köçəri quş taleli, var-dövlətin, bolluğun içərisində qəlbi həsrət, intizar hissləri ilə çırpınan obrazdır. O şux-şux deyən-gülən, abırı, isməti ilə öyünən, sevib-sevilən yaşıdlarının sırasından, qatarından ayrı düşmüş tənha bir Durnadır. Əsərdə Durna gənc olmasına baxmayaraq ağıllı, tədbirli, namuslu, ləyaqətli, nəcib, fədakar bir türk övladıdır. O adına ləkə sala biləcək ata qatilinə çevrilmir, öz qətlinə “ata” qarşısında, onun təhrikinin sonuncu nəticəsi olaraq fərman verir. Əslində Durna insan kəllələrindən qalalar yapdıran, qüdrəti ilə qürrələnən Qan Teymurun üzərində ölümü ilə mənəvi qələbə çalır, Qu quşu kimi vida nəğməsini zəfər notları üzərində kökləyərək intəhasız ənginliyə, ruhi azadlığa qovuşur.

Cəfər Cabbarlının “Qız qalası” - özünü ləyaqət və namus yolunda həlak etmiş qızlarımızın, durnalarımızın şərəfinə ucaldılmış məsumluq, paklıq və bəkarət abidəsi, ismət heykəli, həyat dastanıdır. Türk mifologiyasından qaynaqlanan bu poema bütün zamanlar üçün aktuallığını qoruyub saxlamağa qadir olmaqla yanaşı, həm də böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malikdir.

Asif RÜSTƏMLİ,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 8 fevral.- S.6.