Həsən Məcidzadə Savalan

Xalq həyatının tərcümanlarından biri də Güney Azərbaycanın Ərdəbil şəhəri yaxınlığında, Savalan dağının ətəklərindəki Nir qəsəbəsində dünyaya göz açan Həsən Məcidzadədir. Şairin doğulduğu 30-cu illərdə İranda mürəkkəb ictimai-siyasi hadisələr baş verməkdəydi. Rza şah Pəhləvi hakimiyyətinin zülmünə, hakim üsuli-idarənin qanunsuzluqlarına, çinovnik və ərbabların özbaşınalıqlarına dözə bilməyən zəhmətkeş əhali mövcud rejimə qarşı etiraz səsini qaldırır, milli haqq və hüquqları uğrunda mübarizəyə qalxır. Güney Azərbaycanda Azərbaycanın milli-azadlıq hərəkatının yeni dalğası kükrəyirdi. Bütün bu hadisələrin şahidi olan balaca Həsən də məhrumiyyətlərə, sıxıntı və ehtiyaclara məruz qalırdı. Atası hərəkatın fəallarından biri kimi təqib olunduğundan ev-eşiyindən didərgin düşmüşdü. Ailənin başçısı qanlı hadisələr zamanı həlak olduqdan sonra babası Baratəli kişi ailəni Tehrana köçürmək məcburiyyəti qarşısında qalır. Çünki Təbriz qan gölündə üzürdü. 1946-cı il 21 Azər hərəkatının, Demokratik hökumətin irticaçı qüvvələr tərəfindən divan tutulması dəhşətli milli faciə idi.

Həsən də erkən yaşlarından işləməyə, başsız qalmış ailəyə çörək pulu qazanmağa məcbur olur. Elektromexanika emalatxanasında şagirdlik edir və qısa müddətdə çilingərlik sənətini öyrənir. 12 saatlıq ağır iş rejimi onun ədəbiyyata, Azərbaycan dilinin tarixinə, türkcənin incəliklərinə olan tükənməz həvəsini boğa bilmir. O, Azərbaycan ədəbiyyatının Nizami, Füzuli, Həbibi, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, S.Vurğun, S.Rüstəm, Ə.Vahid və b. yaradıcılığından ilham alır. Onların əsərlərindən təsirlənərək şeirlər qələmə alır, eyni zamanda, soydaşları arasında ədəbiyyatı təbliğ edir, ədəbiyyatşünaslığa dair məqalələr yazır. S.Ə.Şirvani, M.H.Rüşdiyyə, M.Müşfiq, Nəbi Xəzri kimi sənətkarların həyat və yaradıcılığına yeni ədəbi dəyərlər prizmasından yanaşaraq qələmə aldığı məqalələri "Varlıq" dərgisində dərc etdirir.

Tehran, Təbriz, Ərdəbil radiolarında, Rudəki salonlarında, şeir-sənət məclislərində ardıcıl olaraq çıxışlar edir. Başı qarlı Savalan dağına, ana Vətənə uca məhəbbətinin ifadəsi kimi, "Savalan" təxəllüsü ilə yazmağa başlayır. O, bütün türk dünyasında da elə bu imza ilə tanınır və sevilir.

Elini, dilini, torpağını ürəkdən sevən, odlar yurdu Azərbaycanın aydın gələcəyinə inanan, xalqına və Vətəninə, onun mədəniyyətinə, adət-ənənələrinə, bir sözlə, milli-mənəvi dəyərlərinə düşmənçilik mövqeyindən yanaşaraq xəyanət edənlərə, milli varlığına xor baxanlara qənim kəsilən Savalan ana dilinin saflığı, varlığının qorunması uğrunda bütün ömrü boyunca mübarizə aparmışdır. Şairin əsərlərində ana dilinə, Vətənə, el-obaya, türk ruhuna dərin sevgi, sonsuz məhəbbət qırmızı xətt kimi keçir. Ana dilini milli varlığın əsası sayan şair yazır:

Ey böyük ulusun anası anam!

Oğuz ellərindən qalan nişanam.

Eşqinlə yaşayam, eşqinlə yanam, -

Sənsən bu bağrımda çırpınan, dilim.

Ana dili, qadağan edilmiş, milli haqq və hüquqları tapdalanmış doğma xalqının var olduğunu - varlığını "Varlığ"ın səhifələrində ləyaqət və qürurla təcəssüm etdirən jurnalın təsisçisi və baş redaktoru, görkəmli alim-cərrah, dilçi və ədəbiyyatşünas Cavad Heyət, türkoloq-şair Həmid Nitqi, folklorşünas alim Məhəmmədəli Fərzanə və xalq ədəbiyyatının yorulmaz tədqiqatçısı Əli Kəmali, istedadlı şairlər - Kərim Məşrutəçi Sönməz, Əziz Möhsüni, İsmayıl Hadi, Əbdülkərim Mənzuri Xamneyi, professorlar - Qulamhüseyn Bəydili və Həmid Məmmədzadə və bir çox başqa ziyalılar kimi Savalan da uzun illərdən bəri milli haqq və hüquqlar, vahid ədəbi dil, vahid yazı mədəniyyəti yaratmaq uğrunda mübarizə aparır. Savalan Cavad Heyətin el-oba, Güney Azərbaycan xalqı və ədəbiyyatı qarşısındakı xidmətlərinə yüksək dəyər verərək ustada həsr etdiyi şeirində yazır:

Sən elin daimi bir qayğıkeşi, məhrəmisən,

Vətənin xadimi, yurd aşiqi, el görkəmisən.

Savalan yaradıcılığının müasir Güney Azərbaycan ədəbiyyatında özünəməxsus yeri var. Onun yüksək ideyalı əsərlərində bir çox mətləblər sətiraltı və ya açıq təsvirlər vasitəsilə oxucunun idrakına, düşüncələrinə sirayət edir.

Savalanın şeir və poemalarında məcazların, folklor nümunələrinin çoxluğu onun xalq ruhuna, soykökünə nə qədər bağlı olduğunun, şifahi xalq ədəbiyyatından yüksək sənətkarlıqla bəhrələndiyinin təzahürüdür. Şair yüksək bədii-poetik fikrin ən yığcam ifadə forması olan lakonik şeirlərini - bayatıları da əsl sənətkar məharətilə qələmə almışdır.

Şair həyati dəyərlərin və real hadisələrin, xalq ənənələrinin dolğun şəkildə inikasına çalışmışdır. O, yaxşı gündə də, çətin, ağır çağlarda da xalqının yanında olmağı bacaran, millətinin sevincinə sevinib kədərinə kədərlənməyi bacaran vətəndaş şair, vicdanlı ziyalıdır. Şair sənətkarlıqla qələmə aldığı qəzəllərində də onu düşündürən, narahat edən milli məsələləri, müşkülləri, xüsusilə ana dilinə qoyulan qadağaları qabardır, bu məhrumiyyətlərin çox çəkməyəcəyinə, zülm evinin nə vaxtsa bərbad olacağına, zalımların, zülmkarların qurduğu xanimanın öz başlarına uçacağına da inanır:

Daim yaşayış oldu bizə bir qara dustaq,

Əl-qol yerinə bəndə vurulduq dilimizdən.

Ancaq bilirəm, zülm evi odlanacaqdır

Xəlq üsyanı, el ahı, bizim nisgilimizdən.

Məhz bu səbəbdən "Savalanın şeirlərini xalqın həsrət və hicranının ədəbi salnaməsinin çox oxunan səhifələri sırasına daxil etmək heç də yanlış olmazdı".

1945-46-cı illər milli-azadlıq hərəkatının yatırılması, milli hökumətin məğlub edilməsi, inqilab fədailərinə divan tutulması onun yaddaşında tarixin qanlı səhifəsi kimi yazılmışdır. Savalan "Ana" poemasında məhz Milli demokratik hökumət məğlub edildikdən sonra Cənubi Azərbaycanda baş verən hadisələri, canlı şahidi olduğu və ağrısını illər uzunu qəlbində yaşatdığı faciələrdən birini - qəhrəman ananın öz idealı uğrunda canını fəda etməsini qələmə almışdır. Şair üçün ədəbiyyat bütün tarixi dövrlərdə xalqın yaşadığı gerçək həyatın, bu həyatda baş verən yeni keyfiyyət dəyişikliklərinin, onun duyğu və düşüncələrinin, başından keçən hadisə və olayların bədii inikasıdır.

"Dinlə, Gəlin qayası" poemasının, adından da göründüyü kimi, mövzusunu Azərbaycanın xalq əfsanəsindən alsa da, şair əsərdə orijinal bir sevgi hekayəti qurmuş, qəhrəmanlarının simasında oxucusunu saf və ədəbi məhəbbətin varlığına inandırmağa çalışmışdır. "Bahar bayramı" poemasında bütün yaradıcılığının baş mövzusu Vətən, ana dili, xalqının azadlıq, istiqlal duyğularının tərənnümü olan Savalan Azərbaycan xalqının qədim adət-ənənələrinə, tarixən yurdumuzda xüsusi məhəbbət və coşqunluqla qeyd olunan bahar bayramının özəlliklərindən və gözəlliklərindən bədii dilin qüdrətilə söz açmışdır. Min bir rəngli, min naxışlı ana təbiətin ecazkarlığından, gözəlliyindən söz açdığı poemada mövzunu yenə də ümummilli məsələlərin üstündə, ictimai məzmunda kökləyir. Haqqı söylədiyinə, həqiqəti yazdığına görə böyük Sabirə rəhmət oxuyur, ancaq bir xalq mahnısından iqtibas verərək "Sən deyən olmayıb hələ, Arxa su dolmayıb hələ, Köhnəlikdən çox şey durur, Rəngi də solmayıb hələ" yazır və oxucuya sətiraltı mənada çatdırır ki, Güney xalqı qolundakı buxovlardan hələ də qurtulmayıb, arzuladığı günlərə qovuşmayıb.

XX əsrin II yarısında, İranda, eyni zamanda Güney Azərbaycanda formalaşan ədəbiyyatda da bu meyllər daha aydın görünməkdə idi. Bu dövr ədəbiyyatında bir sıra maraqlı və mürəkkəb proseslər baş verirdi. Məhz bu dövrdə yazıçı və şairlər xalq həyatına üz tutur, öz əsərlərində xalqın tarixi keçmişinə, yaşantılarına, əsrlərin sınağından keçərək mövcudluğunu qoruyub saxlamış ağız ədəbiyyatına, folklor qaynaqlarına müraciət edirdilər. Şifahi xalq yaradıcılığı, xalq əfsanə və rəvayətlərinin, mahnılarının motivləri əsasında yaranan əsərlərdən biri də Savalanın "Apardı sellər Saranı" poemasıdır...

Əsər "Xan Çoban və Sara" qədim xalq əfsanəsinin və bu əfsanənin mahiyyətini özündə yaşadan "Apardı sellər Saranı" xalq mahnısının motivləri əsasında yaradıcı şəkildə qələmə alınmışdır. Əməkçi insanların, sevgisində, eşqində pak və son nəfəsədək sədaqətli olan sadə zəhmət adamlarının parlaq obrazları əsərə xüsusi təravət və oxunaqlıq verir. Bu insanların qurduqları ailə - öz balaca dünyaları saf, təmiz, ləkəsiz, fərəhlidir...

Əsərdə şair bu məqamda qəhrəmanlarının - Gülnarla Soltanın mənəvi-əxlaqi gözəlliklərini, nəcib insani keyfiyyətlərini, mənsub olduqları bütöv bir xalqa məxsus milli psixologiyanın dərinliyinə diqqəti yönəldir.

Sevgilisindən ayrılıq Soltanı bərk sarsıdır, qəddini əyir. Bütün məhəbbətini, mehrini onun əmanətinə - bircə balasına salır, ona həm ata, həm də ana olur. Həsrətlə böyüməsini, toy edib gəlin köçürəcəyi, vəfalı qadınına verdiyi sözün gerçəkləşəcəyi günü gözləyir. Hər gün Saranı kürəyinə alıb çölə işləməyə gedir. Muğam çölündə qır çiçəklərinin, otların və güllərin qoynu Saranın yatağı, balalı ceyran isə süd anası olur. Beləcə, gül-çiçək qoxusunun, ot ətrinin, böcək nəğməsinin içində böyüyür, ceyran südü, saf bulaq suyu içir. Nəhayət, qızlar bulağından da su içib yetkinləşən Sara ceyran kimi bir qız, qənirsiz gözəl olur. Epik-lirik poemanın ünsürlərini özündə birləşdirən bu əsərdə Savalan baş qəhrəmanlarla yanaşı, orijinal yeni bir obraz da canlandırıb - Saranın böyüyüb boya-başa çatmasında əvəzsiz rol oynayan min bir naxışlı, cilvəli, füsunkar Azərbaycan təbiətinin obrazını… Və Ana təbiətin hər bucağı, naz-neməti qızcığaza simsar, arxa-dayaq olur.

...Savalanın "Apardı sellər Saranı" poemasında həsrət və ayrılığın nə qədər dözülməz, ağır və çətin olduğunu oxucu dərindən dərk edir. Çünki şair "bir ailənin faciəsini tarix boyu bir-birini əvəz edən qanlı işğalçı müharibələri, talan və vəhşilikləri nəticəsində Vətənə üz verən fəlakət kimi mənalandırmışdır. Zəhmətkeş insana xas olan əxlaqi gözəllik elin heç bir zaman əhəmiyyətini itirməyəcək adət-ənənələri vətənpərvərlik, əməksevərlik kimi mənəvi keyfiyyətlər əsərdə həm alimanə, həm də şairanə ifadəsini tapmışdır".

Əlbəttə, Savalan öz qəhrəmanlarında gördüyü gözəl əxlaqi cəhətləri, xarakter cizgiləri əsil-kökünə, tarixi kimliyinə sıx bağlı olan xalqa məxsus mənəvi keyfiyyətlər kimi qiymətləndirir. Və bu poemadan da göründüyü kimi, şairin vətəndaşlıq mövqeyi, el-obaya, bağrından qopduğu xalqa sədaqətli övlad məhəbbətinin təzahürüdür. Onun yaratdığı bədii qəhrəmanlar - Gülnar, Soltan, Sara, Xan Çoban əsil-nəcabətinə, soykökünə, Ana Vətənə sadiq insanlar, vətəndaşlardır.

Savalanın "Bahar bayramı" poeması da dövrünün ictimai ruhunun bədii dərkini özündə ehtiva edir. Poemada utopik əhval-ruhiyyə yoxdur, təbii, bəlkə də oxucuların əksəriyyəti müəllifin çətin şəraitdə azad mühitdən yazmasını və azadlığı arzulamasını yalnız arzu, xoş bir xəyal kimi başa düşə bilər, amma şairin nəzərində oxucunun gəldiyi qənaət heç də gerçək məqam kimi təzahür edə bilməz. Çünki o dövr şairlərinin hər biri mübarizə ruhunun sonda inqilabla nəticələndiyini öz gözləri ilə görmüşlər. Ona görə də Cənubda yaşayıb-yaratmış, bütün şairlərin qələm nümunələri gerçək həyatın ən çətin məqamlarını inandırıcı şəkildə, aydın əks etdirmişlər.

"Bahar bayramı" poemasında Savalanın sənətkarlıq məharəti bir daha özünü göstərir. Metaforik xüsusiyyətlərin qabarıqlığı ilə seçilən əsərdə bədii təsvir vasitələrindən, xüsusilə məcazlardan, müdrik kəlamlardan, atalar sözlərindən də yerli-yerində istifadə olunması fikrin daha təsirli ifadəsinə xidmət edir:

Qızıl günəş işıq salıb,

Min çiçəklə gəlib bahar.

Atalardan bir söz qalıb:

"Hər gecənin gündüzü var".

Və yaxud:

Atalar da böylə deyib:

"Yaxşıdan yaxşılıq törər".

Sən elləri ağırlasan,

Öz elin də hörmət görər.

Şairin "Dinlə, Gəlin qayası" və "Apardı sellər Saranı" poemalarında folklor incilərinin meyar və ölçülərini müəyyən etməkdə oxucu çətinlik çəkmir.

Savalan və qələmdaşları dərindən dərk edirdilər ki, Güney Azərbaycan ədəbiyyatının güclənməsi orada milli-intellektual şüurun güclənməsinə ciddi təkan verəcək, xoşbəxtliyə qovuşmaq arzusuna xalq bir az daha yaxınlaşacaqdır.

Dilini, elini, dinini sevən, bu müqəddəsliklərin dəyərini, qədrini bilən və qələmilə onların keşiyində duran Savalan yaratdığı zəif və ya güclü əsərlərində xalq ədəbiyyatına, folklora, əfsanə və rəvayətlərə müraciət etməklə göstərir ki, onun qəlbi yüksək bədii, həm də çox mühüm tarixi, ictimai-siyasi əhəmiyyəti olan Azərbaycan xalq yaradıcılığına məhəbbətlə boyaboy doludur. Bu məhəbbətin diqtəsilə Həsən Məcidzadə Savalan "Apardı sellər Saranı", "Divani-həbibi", "Əliağa Vahidin divanı", "Türk mahnıları (iki cilddə)" kitablarını araya-ərsəyə gətirmiş, Məhəmməd Füzulinin "Hədiqətüs-süəda" əsərini müasir əlifbaya çevirmiş, "Nəhcül-bəlağə"ni isə müasir əlifba ilə yığaraq tərtibatını vermişdir.

Esmira Şükürova

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 8 fevral.- S.5.