Bir gül soldu Kərkükdə...

Mənim üçün ölüm xəbəri göylərin daş yağışıdır. Bu hisslərimin kökündə ürəyimdəki ata, iki qardaş, dost və qohumlarımın vaxtsız ölümlərinin dərin yara ağrılarının təsiri dayanır. Necə ki, külək əsəndə yarpaqların səsi kökü möhkəm ağac üçün həzin musiqi, pıçıltıdırsa, kökündən oynamış ağac üçün fəryad səsidir. Türk dünyasının ərəb torpağında yaşayan görkəmli ziyalısı, şairi, tədqiqatçısı, eyni zamanda mənim dostum və köhnə terminlə desəm, aspirantım Məhəmməd Mehdi Bayatın faciəli, vaxtsız ölüm xəbəri məni ağıllı-başlı silkələdi. Əvvəl inanmasam da, amansız ölüm hökmünün “mətnini” internet səhifəsində gözlərimlə oxudum...

Kərkükün sözü nabat,

Gülü, çiçəyi həyat,

Bir çiçək soldu, adı

Məhəmməd Mehdi Bayat.

Məhəmməd Mehdi Bayatla məni Azərbaycanda hamının sevdiyi, hörmət etdiyi, xeyirxah əməllər sahibi, Azərbaycan-İraq ədəbi-mədəni əlaqələrinin inkişafında böyük xidmətləri olan, “Kərkük pərvanəsi”, görkəmli elm xadimimiz professor Qəzənfər Paşayev tanış etmişdi. Qeyd edim ki, Kərkük elimizin dünya şöhrətli digər insanı, gözəl şairi, istedadlı alimi və ictimai-siyasi xadimi mərhum Əbdüllətif Bəndəroğlu ilə tanışlığım da Qəzənfər Paşayevin adı ilə bağlıdır. Mən M.M.Bayatın ölümü ilə əlaqədar kədər hisslərimi Azərbaycanda ilk olaraq Qəzənfər Paşayevlə bölüşmək istədim. Amma telefonu yığmağa əlim, danışmağa dilim gəlmədi. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetində rəhbəri olduğum “Türk araşdırmaları” elmi-tədqiqat mərkəzində Məhəmməd Mehdi Bayatı yaxşı tanıyan əməkdaşlarla onunla bağlı xatirələr dünyasına səyahətimiz bizi bir anlıq da olsa ölüm acısından ayırdı... Amma bir qədər sonra Qəzənfər müəllimin başsağlığı zəngi məni yenidən həmin hisslərin ağuşuna atdı. Necə deyərlər, bizi ilk tanış edən də o oldu, ölümü ilə əlaqədar başsağlığı vermək üçün ilk telefon açan da.

Məhəmməd Mehdi Bayat Məhəmmədhüseyn Şəhriyarın İraq-türkman ədəbiyyatına təsiri problemləri ilə bağlı dissertasiya yazmaq fikrində olduğunu bildirəndə, mərhum akademik Bəkir Nəbiyev (ruhu şad olsun) və Qəzənfər Paşayev bu işi mənim rəhbərliyim altında yazmağı məsləhət bilmişdilər. Qəzənfər Paşayev belə bir fikrin olduğunu mənə deyəndə mən nəinki razılıq verdim, eyni zamanda onların məsləhətindən məmnun qaldığımı bildirdim. Mən Məhəmməd bəyin əsərləri ilə tanış olmuş, M.Şəhriyarla bağlı tədqiqatlarımda “Heydərbabaya salam”a onun nəzirə yazdığı “Kaytaz baba” əsərini oxumuş, əsərlə bağlı fikirlərimi qələmə almışdım. Amma özü ilə şəxsən görüşməmişdim. Yadımdadır ki, Qəzənfər Paşayev onu mənim iş otağıma gətirdi və mənimlə tanış etdi. Danışıqları, məsələlərə münasibəti onun müdrik bir insan olduğundan xəbər verirdi. İlk tanışlıq məndə onun haqqında yüksək təəssüratlar yaratdı. Elə oradaca ilkin olaraq mövzu ilə əlaqədar məsləhətlərimi verdim. Yaş baxımından məndən böyük olsa da, bütün hərəkət və münasibətlərində kifayət qədər ədəb, nəzakət, etika gözləyirdi. Sonralar o, dəfələrlə Bakıya gəlib, elmi çalışmaları barədə məlumatlar verirdi. Məhəmməd bəy ilk növbədə qədirşünas bir insan idi. Hər dəfə Bakıya gələndə dost və tanışları ilə görüşməyi özünə borc bilirdi. Bu sırada Qəzənfər Paşayev ön sırada dayanırdı. Qəzənfər Paşayevin ona diqqət və qayğısından ürək dolusu danışırdı. Məhəmməd bəyi tanıyanlar, onunla ünsiyyətdə olanlar əziz bir qonaq kimi onu evlərinə dəvət etsələr də, o, Azərbaycanda olduğu bütün zamanlarda millət vəkili, xalq şairi Sabir Rüstəmxanlıya məxsus bir evdə qalır, bu ocağı özünə doğma hesab edirdi. Təbii olaraq onun Qəzənfər Paşayevlə və bir rəhbər kimi mənimlə əlaqələri daha sıx olurdu. İstər mənim iş otağımda, istər evimdə, istərsə də müxtəlif yerlərdə olarkən mən Mehdi Bayatın məsələlərə özünəməxsus ziyalı yanaşmasının şahidi olmuşdum. 60 yaşlı dünyagörmüş bir insanın danışarkən gülərüz simasındakı utancaqlığı unutmaq elə bilirəm ki, heç vaxt mümkün olmayacaq. O, mənimlə daha çox elmi araşdırmaları və bədii yaradıcılığı ilə bağlı söhbət edirdi. Söhbətin ikinci tərəfi məni çox çəkirdi. Çünki mən onun timsalında İraq-türkman söz sənətinin canlı nümayəndəsi ilə üz-üzə oturmaq, onun vasitəsilə bu ədəbiyyatın çoxsaylı ədəbi şəxsiyyətlərinin yaradıcılıqları ilə tanış olmaq imkanı əldə edirdim. 2011-ci ildə iki cildlik “Şərq xalqları ədəbiyyatı” antologiyasını çapa hazırlayarkən İraq-türkman və ümumən ərəb ədəbiyyatının bir çox nümayəndələrinin həyat və yaradıcılıqları ilə bağlı bəzi detalları aydınlaşdırarkən Qəzənfər Paşayevlə yanaşı onunla da məsləhətləşmələr aparırdım. Amma nə yaxşı ki, şairin “Kaytaz baba” poemasını ixtisarla, digər üç şeirini (“Karabağ şikestesi”, “Ben nerdeyim, Vatan orada” və “Gül hanım”) isə tam şəkildə kitaba daxil etdim. Məhəmməd Mehdi Bayat təpədən-dırnağa qədər milli ruh adamı idi. Onun “Kaytaz baba” poemasında və digər şeirlərində bu xətt açıq-aydın oxucuların nəzər-diqqətini cəlb edir. “Qarabağ şikəstəsi”ndə biz başqa bir milli özünüifadənin şahidi oluruq:

Kadan alım dilberim, başına da dolanım,

Gün doğmadan derdine, pervane tek ben yanım.

Yüz yerden yaralısan, ey sevgili cananım,

Gün gelir şafak söker turnalar katar-katar,

O kurumuş bağlarda bülbüller bir de öter.

Silkin silkin er gibi, ışık saç güneş gibi,

Gir meydana baş yüksek, kükreyen aslan gibi.

Kahreyle düşmanları, görün halka xan gibi,

Yürü-yürü durmadan, dağıt düşman evini,

Kaydeyle zaferleri, hep dostların sevini.

Bilmirəm, sinədə hansı ürək döyünə ki, neçə min kilometrlik məsafədə yerləşən bir uzaqlıqdan Qarabağ dərdlərinə bu dərəcədə yanğı göstərə biləsən. Sanki bir anlığa “Havalansın Xanın səsi, Qarabağın şikəstəsi”nin təsirini uzaq Kərkük elində yaşayan Məhəmməd Mehdi Bayatın titrəyən səsində hiss edirsən. Məhəmməd bəyin mənimlə Qarabağ mövzusunda danışıqlarında millətimizin üzləşdiyi problemlərə münasibəti qəti və birmənalı idi. O, Qarabağın azad olacağı günü səbirsizliklə gözləyirdi və buna inanırdı. Özü görməsə də, ruhu sevinər inşallah. O, mənimlə Qarabağ mövzusunda danışıqlarının “Qarabağ şikəstəsi” şeirinin yazılmasına təsirini xüsusi qeyd edirdi.

Məhəmməd Mehdi Bayatın yurd məhəbbəti, türk sevgisi zahirində yox, ruhunda idi. Ona görə də bu sevgi və məhəbbət bütün ömrü boyu dəyişməz qaldı. Bağdad universitetində tələbə olanda (1970-1975), Tuzxurmatıda müəllim işlədiyi zamanda (1975-1991), Səddam Hüseyn rejiminin təqibləri nəticəsində vətəni tərk edib, İranın Ərdəbil Universitetində çalışdığı dövrdə (2001-2003), yenidən vətənə qayıtdıqdan sonrakı müddətlərdə (2004-2013) o, vicdanlı insan, xalqı ilə nəfəs alan, daim onu düşünən ziyalı təsiri bağışlamışdır. Ərəb dünyasında onun “Yurd”, “Qardaşlıq”, “Türkmaneli” kimi türkdilli dərgilərdəki fəaliyyəti, “Kaytaz baba” (1979), “Əski Tuzxurmatıda Xoyrat sənəti” (2003) və s. kitablarındakı milli özünüifadənin poetik tərənnümü, milli ideallara sədaqəti Məhəmməd Mehdi Bayatın elmi, bədii, publisistik düşüncələrinin imkan və səviyyəsini müəyyənləşdirməkdə çox söz deyir. Son zamanlar maddi və sağlamlıq vəziyyətini nəzərə almadan türk ölkələrinə getmək Məhəmməd Mehdi Bayat üçün daxili tələbata çevrilmişdi. Az danışıb, çox şeylərlə maraqlanmaq onu tanıyanlar üçün qəribə görünməzdi.

Sonuncu dəfə 2012-ci ilin iyul ayında göydən od ələndiyi bir vaxtda onun Bakıdan Gəncəyə Nizami məqbərəsini ziyarətə getməsi irsi-mənəvi bağlılıq və sevginin təzahüründən başqa, görünür, özündən asılı olmayan hansısa qüvvənin yönləndirdiyi Şeyx Nizami ilə bu dünyadakı təmasının vida məqamı idi. Deyə bilmərəm, gözəl dost, gözəl şair olan M.M.Bayat Şeyxin məzarı önündə hansı hissləri keçirib. Axı onun Azərbaycan sevgisi dünyanın özü boyda idi. Azərbaycanın tarixinə, mədəniyyətinə, ədəbiyyatına, dilinə, insanlarına olan sevgisi onun qəlbinin dərinliklərində yuva salmışdı. Çox təəssüf ki, bu sevginin sahibi bu gün həyatda yoxdur. Təsəlli isə odur ki, həyatda bu sevginin daşıyıcıları olan əsərləri və bu əsərləri sevə-sevə oxuyan qədirşünas insanlar var. Amma yenə də ölüm inkar olunmayan həqiqətdir. Məhəmməd Mehdi Bayatın ölümü məni yenidən bu yazının ilk cümlələrində ifadə etdiyim hisslərə qaytardı. Onun ölümü mənim üçün dost, ziyalı, rəhbərliyim altında İraqda çalışan qürur duyduğum, gələcəyinə böyük ümidlər bəslədiyim tədqiqatçı itkisi oldu. Şərq və türk poeziya sənəti onun timsalında gözəl yaradıcı insanı itirdi...

Kökündən oynamış ağaclar, küləyin əsməsindən fəryad etdilər...

Elman Quliyev,

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 8 fevral.- S.4.