"Ancaq ədəbi mühit üçün qəribsəyirəm…"

Müsahibimiz xalq yazıçısı İsa Muğannadır

- İsa müəllim, düz beş il əvvəl ziyarətinizə gəlmişdim. Söhbətimiz də alındı. Maraqlı bir müsahibə hasilə gəldi. Ayrılanda dərin səmimiyyətlə "bu evin qapısı həmişə sənin üzünə açıqdı, ürəyin nə vaxt istəsə ərklə aça bilərsən" - dediyini heç unutmadım. Eyni münasibəti sizdən sonra xalq yazıçısı, rəhmətlik Qılman İlkindən və professor Qəzənfər Paşayevdən gördüm. Maraqlıdı, siz özünüz ömrünüzün-gününüzün bu çağında kimin qapısını ərklə, ürəklə açmaq istərdiniz?

- Əgər möcüzə baş versəydi, zamanın hökmünü bir anlığa dəyişmək mümkün olsaydı, heç tərəddüd etmədən Mehdi qağanın, Mehdi Hüseynin qapısını açardım. Deyərdim: "Xoş gördük, ay Mehdi qağa, qələmin necədi, özün necəsən?" O da mütləq nəsə oxuyardı… Heç unutduğum olmayıb; kabineti vardı - mənzili üç balaca otaqdan ibarət idi. Stolu belə qoymuşdu (əliylə göstərir - S.H.) qarşıda divan, divanın arxasında da kitab rəfi… Uzaq qohumluğumuz vardı. Mənə "əmioğlu", firuzə xanıma da "əmiqızı" - deyərdi. Bir də görərdin gecə saat birdə, ikidə zəng edib deyir: "Durun gəlin bəri, gözləyirəm". Bilirdim ki, yeni nəsə yazıb-oxumaq, fikrimi bilmək istəyir. Saatlarla oxuyardı. Ölümündən bir neçə saat əvvəl də zəng edib demişdi ki, gözləyirəm, gəlsin… Mənə çox inanırdı. "Teleqram"ı yenicə çap etdirmişdim. Yazıçılar İttifaqının Sumqayıtda keçirilən plenumunda Mehdi qağa çıxış edib dedi: "Əsəri oxudum, "Əhsən!" - deməyə bilmədim". Baxmayaraq ki, tənqidi fikirləri də çox idi. "Doğma və yad adamlar"dakı (Sonralar "İsahəq, Musahəq" adıyla nəşr olundu) Qara Canbalayev obrazı barədə "belə patoloji obrazlardan əl çək - deyirdi, - bu, səni səhv yolla aparacaq. Həmin obrazın Dostoyevskinin "Karamazov qardaşları" romanındakı ögey qardaş obrazına yaxın cəhətlərini xüsusilə qeyd edərdi. "O cür ruhu - patoloji situasiyaya uymaq qorxuram səni çəkib arxasınca apara" - deyə nigaranlığını bildirirdi. Ancaq mən Qara Cambalayev obrazını dəyişmədim, əksinə, bir az da tündləşdirdim. Hələ də unutmuram o böyük insanla aramızda olan mükalimələri… Hərdən ürəyimdən keçir ki, kaş Səməd Vurğun sağ olaydı… Oturaydıq üzbəüz… Otuz yeddinci ilin, otuz səkkizin vahimə dolu anlarını xatırlaya-xatırlaya bu gün dünyada baş verən köklü qloballaşmanın xeyrindən-zərərindən söz açaydıq. Soruşaydım ki, ustad, necə bilirsən, görəsən qalib gələcəkmi cahanda kamal? Bilmirəm böyük şair yaşadığımız zəmanənin gedişatı baxımından indi bu sualı necə cavablandırardı… Ancaq yəqin bilirəm ki, o, ana dilimizə qarşı olan biganəliyimizə əlbəəl etiraz edərdi. Adına "qloballaşma" deyilən tarixi proses heç vaxt dilimizin özünəməxsus gözəlliklərini arxa plana keçirməməlidi. Sevindiricidi ki, yaxın aylarda ölkə başçısı dilimizin qorunması ilə bağlı xüsusi qərar verdi. Ancaq məyusedici faktlar da çoxdu. Ekranda, efir məkanında belə doğma dilimizə qəsd edənlər tapılır. Təhriflər, qeyri-peşəkar reklamlar, ucuz şou proqramları milli dəyərlərimizi aşağılamaqdadı. Deyək ki, qalib xalqın dilinin məğlub ölkənin dilinə təsiri necədirsə, qloballaşmanın bölgələrə təsiri də elədi; əşyalarla, maddi nemətlərlə bərabər dil də daxil olur. Bu, təhlükəli bir işdi. Televiziya aparıcılarının yeri gəldi-gəlmədi "bravo!" - deyə qışqırmaları az qala efiri başına götürür. fərqinə varmırlar ki, bu, yabançı sözdü, bunun qarşılığında dilimizdə gül kimi "əhsən" ifadəsi var. Təəssüf ki, bu hal türkiyəli qardaşlarımıza da sirayət edib. Bizimkilər də onlara baxıb, bir az da irəli gedirlər. Ədəbi yaradıcılıq sahəsində də bir çox problemlər var. Bəsit kitabların sayı gündən-günə artmaqdadı. Nəşriyyatlar belə kitabları çap etməklə ədəbiyyatımıza pis xidmət edirlər. Xüsusilə istedadsız qadın yazarların cızma-qaralarına hər cür sponsorluq edənlərin halına acıyıram. Əvvəl kitablarını nəşr etdirirlər, sonra bu kitabların təmtəraqlı təqdimatlarına dəstək verirlər, sonra da saatlarla televiziya verilişlərində əl-qollarını ölçə-ölçə, duzsuz-duzsuz danışmalarına şərait yaradırlar. Hansı kanalı açırsansa görürsən ki, budur ey, gah ədəbiyyat dərsi verir, gah əxlaq dərsi verir, ərindən, sevgilisindən danışır, gah mətbəx bacarığını göstərir. Bir sözlə, təki gündəmdə olsun, görünsün. Yetər ki, iki-üç şeri əzbərləyib o veriliş sənin, bu veriliş mənim dolaşa bilsin. Ən acınacaqlısı budur ki, belələri hətta mötəbər söz sahiblərinin də saqqızını oğurlaya bilir, özləri haqqında efir məkanından "görkəmli", "çox istedadlı", "bənzərsiz" epitetlərilə izlənən müsahibələr aldırırlar. Tamaşaçı da düşünür ki, doğrudan da bu boyda alim bu adamın haqqında bu boyda tərif yağdırırsa, deməli, elə bu adam həqiqətən də böyük sənətkardı. Bekara bir qələm adamını bu cür yüksək şəkildə tərifləyən alimlər əslində Nizaminin, Füzulinin, Vaqifin, Səməd Vurğunun, Müşfiqin, Məmməd Arazın, İsmayıl Şıxlının, Mehdi Hüseynin haqqını ayaqlamış olur. Bəs onda Xaqanini, Nəsimini, Rəsul Rzanı, hansı epitetlərlə təqdim etməliyik?

Bunları deyirəm, dedikcə də yadıma Nobel mükafatçısı İosif Brodskinin bir məşhur fikri düşür: "Mən yazmağa başlayanda ədəbiyyat üzrə yüzə yaxın müəllifin adını çəkmək olardı. İndi kitab dükanlarına baxıram, solist və qrup albomlarıyla zəngin val-plastika dükanına bənzəyirlər. Bütün bu albomdakı qruplar və solistləri dinləmək mümkün deyil, çünki buna heç ömür də bəs etməz. Həm də ona görə ki, onların əsas üslubu səs-küydür. Bütün bunlar müasir ədəbiyyata da aiddir. Onun didaktik səs-küyü bu səs küydən fərqlənmir".

Bu deyilənlər əslində mənim özümün çağdaş ədəbi həyata olan münasibətimi büsbütün ifadə edir. Hazırkı kitab dükanlarımız eynən bu durumu yaşamaqdadı. Səbəbsə bəzi nəşriyyatların hər cür yazı nümunələrini az qala zorla müəllifin əlindən para naminə alıb nəşr etmələridir.

- Ustad, doğma Ağstafa üçün darıxdığınız vaxtlar tez-tezmi olur?

- Olur da sözdü… Əsərlərimdən sıx-sıx keçən bütün uşaqlıq xatirələrim o yerlərlə bağlıdı. İmkan olan kimi gedirəm. Hər cür meyvəsi, gülü-çiçəyi olan bağım-bağçam var. Dünən bağa baxan kişi telefonun dəstəyini tutub ki, bülbüllərin səsinə qulaq asım.

- Yəqin Ağstafada da olanda Bakı üçün darıxırsınız…

- Mən ancaq ədəbi mühit üçün qəribsəyirəm. Məsələn, dilxor oluram ki, "Ədəbiyyat qəzeti" Ağstafaya bir az gec gedib çatır. Tez-tez ürəyimdən Nizami Cəfərovla, Zəlimxan Yaqubla, Barat Vüsalla söhbətləşmək keçir. Mehdi qağayla, Səməd Vurğunla, Hüseyn Ariflə bağlı ediləsi o qədər sözüm-söhbətim var ki! Nizamini sağ oslun, yaxın vaxtlarda mənim haqıqmda yaxşı bir məqalə yazıb. "Açıq məktublar" adlı kitabının ikinci məqaləsi mənim haqqımdadı. "İdealı" çox gözəl təhlil edib, ürəyimcədi. Lap elə "Azərbaycanın böyük yazıçısı" - deyə tərifləməsi də… Qoy Mehdi qağanın ruhu şad olsun!

- İsa müəllim, "İdeal"ın son nəşrinə "Ön söz əvəzi" yazdıqlarınızı maraqla oxudum. Doğru deyirsiniz ki, müqəddimə oxunmasa, əsər oxunmaz. O müqəddiməni oxuduqca xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadənin "Ömür dastanımı bilmədim açdım, nə qəlmi-qadalı səyahət imiş" misraları dolanırdı yaddaşımda…

- Mənim həyatımın indi artıq oxuculara məlum olan qəmi-qadası, fəlakətləri o vaxt başladı ki, əlimə qələm alıb yazmağa başladım. İyirmi dörd - iyirmi doqquz yaşlarımda ilk az-çox ciddi əsərlərimi - "Arx" hekayəsini, "Dan ulduzu" və "Yanar ürək" povestlərini yazdım. Ədəbiyyat aləminin diqqətini təzə-təzə cəlb etməyə başlamışdım ki, birdən-birə ədəbi ictimaiyyətin, partiya iclaslarının, plenumların, Azərbaycan Kommunist partiyası rəhbər işçilərinin kəskin tənqidinə məruz qaldım. Səbəb povestimin əksər fəsillərində həyatımızın mənfiliklərinin çoxluğu və hadisələrin mərkəzindəki mənfi raykom katibi obrazı idi. Bu kəskin tənqid altmışıncı ilə qədər davam etdi. Lakin dördüncü əsər - "Doğma və yad adamlar" romanı daha kəskin tənqid atəşinə məruz qaldı. Səbəb əsərin mərkəzində ədəbi gəncliyi sevməyən, son dərəcə mənfi xarakterli alim tənqidçinin obrazı idi… Həyatım belə gətirdi ki, Moskvada Ədəbiyyat İnstitutunda təhsilimi davam etdirməyə gedəndə kino işçiləri ilə tanış oldum və "Ulduzlar sönmür" filminin ssenarisini yazdım. Lakin bu dəfə də kapitalist Hacı Zeynalabdin Tağıyevin müsbət obrazını yaratdığıma görə Mərkəzi Komitənin tənqid atəşi altına düşdüm. Film yenidən montaj olundu. Şəxsən ulu öndərimiz özü filmi təqdir edəndən sonra tamaşasına izn verildi. Lakin bu son hadisə də mənim, necə deyərlər, bəxtimi açmadı. "26-lar" filminin ssenarisi də kəskin tənqid olundu.

Yalnız 1985-ci ildə həyatım dəyişdi. O vaxt mən Kinematoqrafiya Komitəsinin baş redaktoru vəzifəsində işləyirdim. Yeddinci mərtəbədə əməlli-başlı çardaq kimi dörd kvadratmetrlik kabinetdə otururdum. Səbəb sədrlə aramızda baş vermiş siyasi konflikt idi. O, Nəriman Nərimanovu qatı millətçi sayırdı və mənim Nərimanova həsr olunmuş filmimi ardıcıl tənqid edirdi. Bu olayların davam etdiyi günlərin birində səssiz kabinetimdə oturub "Yanar ürək" povestinin yeddinci variantını işləyirdim. Qəfildən sanki qulağıma qeybdən qəzəbli bir səs gəldi. O səs məni Moskvanın sifarişi ilə rus dilində kinossenari yazdığıma görə lağa qoyurdu. Axırda da qayıtdı ki, keç stolun arxasına, mən öz ana dilində sənə qədim dünyaya dair material verəcəm, tarixi roman yazacaqsan…" Sonra o səs mənə zaman-zaman vətənimizin başına gətirilən fəlakətlərdən, ayır-buyur siyasətinin acısından danışdı. Özümü itirmişdim. Bu səsin cazibəsindən qurtulmağın mümkünsüzlüyünü dərk edirdim. Eyni zamanda görürdüm ki, bu, mənim vicdanımın, düşüncələrimin səsidi. Məhz bu səsin hökmü ilə yaxın və uzaq keçmişimizdən tarixi hadisələr, bədii süjetlər içində verilmiş SafAğ həqiqətlərinin qavranılmasını asanlaşdırmaq məqsədilə əsərlərimi demək olar ki, hamısını yenidən işlədim.

Həyatımı və mübaliğəsiz demək olar ki, bütün varlığımı kökündən dəyişən hadisələr burulğanı Qara Canbalayevin ilk baxışda çox adi görünən sualı ilə başlamışdı: "Sənin ana dilini əlindən alan var ki…" Anadil qoymusan təxəllüsünü! Necə yəni Anadil?! İzah elə!"

Artıq hiss edirdim ki, elə hadisələr burulğanına düşmüşəm, bu burulğandan xilas olmağa heç bir ümid qalmayıb. İndi, aradan xeyli zaman keçəndən sonra, qələm əlimdə, yazı stolumun arxasında oturub fikirləşirəm: "Xilas ola bilmişəmmi? Beynimdəki bu qaynar qazanın səbəbləri nədi?"

- İsa müəllim, "İsahəq-Musahəq"də Rəşid obrazını elə doğmalıqla təsvir edibsiniz ki, hadisələrin nə dərəcədə Rəşidə, nə dərəcədə müəllifə - sizin özünüzə dəxli olduğunu seçib-ayırmaq mümkünsüzdü…

- Bilirsinizmi, o əsər mənim vur-tut yeddi yaşımın xatirələridi. Müharibənin başlanmasından cəmi dörd ay keçən bir vaxtın.

- Hələdəmi Seyid Əli əminin qızı Nailənin, o dərdli Nailənin bağışladığı bağça çiçəyinin ətri damağımızdadı?

- O bir dəstə sarı-qızılı çiçək dəstəsi bir qəbrin içindədir… Ancaq bir ömür boyunca hələ də deyə bilməmişəm ki, kimin qəbrinin içində…

- Ustad, rus ədəbiyyatının patriarxı Lev Tolstoy deyirdi ki, xahiş edirəm mənə xeyirxah bir Məhəmmədçi kimi yanaşın. Onda hər şey yaxşı olacaq!" Sizcə, böyük yazıçını "xeyirxah bir Məhəmmədçi"liyə bağlayan o gözəgörünməz gücün sirri nədədi?

- Bilirsənmi, Lev Tolstoy kimi bir dahi şəxsiyyət heç vaxt bəhrəsiz səhra hüzurunda baş əyə bilməzdi. Mənim "NurÜn" romanımda Cahan Pəhləvanla Nizami Gəncəvi arasında bir mükalimə gedir. Nizami Cahan Pəhləvana tənə edir ki, xalis hökmdar kimi danışırsan. Hökmdar təəccüb edir: "Bəs necə danışmalıyam?" Nizami cavabı ləngitmir: "Qul kimi!" Atabəy qəzəbini boğa bilmir: "Şeyx, Atabəyəm mən" "Atabəylər nəslən elmimizin qullarıdır. Elmin qulu kimi danış, Elm hökmdarı Nizami qulun olsun…" - deyir.

Həzrəti Peyğəmbərimiz insanlıq elmimizin, bəşəri düşüncənin hökmdarı kimi, Tanrının dilmancı kimi danışan bir şəxsiyyət idi və Tolstoy kimi bəsirət gözü açıq olan bir dahinin Məhəmmədçi olmaq istəyi də ordan qaynaqlanırdı. Allaha bağlı olan kəslərin imanı eyni yerdən gəlir. Allah sözünün mənası mənim ƏsƏrlərimdə dönə-dönə istinad etdiyim Odər dilində "bağ" deməkdi - insanı insana bağlayan, dost edən bağ, əlaqə vasitəsi. Bunu əsərlərimdən oxuduğunuz SafAğ elmini anlayanlar bilər… O dərcə üzüağ deməkdi. Bizim xalqın qədim adlarındandı. Bizim Hürufi dediyimiz SafAğlar həriflərə istinad edirdi. Boya-başa çatdığım Qazax mahalının, Borçalının hürufiliklə əlaqəsi geniş olub. Xalq şairi Zəlimxan Yaqubun doğulduğu kəndin adı hurifi elmindən gəlmədi. Hürufilərin üst geyiminə "Xirqə" deyirdilər. Kəpənəkçi kəndi də o xirqələrin tikilməsiylə bağlı bir məkan adıdı. Orada aşıqların daha çox yetişməsi də həmin ruhdan gəlir. Eləcə də Zəlimxanın söz dünyası… Aşıq Kamandar SafAğ elminə, yəni paklıq, ruhi təmizlik elminə çox bağlı bir insan idi. Onun yaradıcılığını araşdırmağa böyük ehtiyac var. SafAğın kökündə İslamın hardan gəlməsi kodu var. Mən bütün ömrümü bu elmin dərkinə həsr etmişəm. Bu elmin mahiyyəti odur ki, o, qorxunu silir. Daha bəşəri bir elmdir. İsmi Pünhan müəllimim və qəlbimin səsi elə hey mənə təlqin edir ki, bu elmin əsaslarını cəmiyyət üçün daha anlamlı şəkildə açım, gələcəyin ən böyük elmi kimi dərk etdirim. İndi müstəqil, azad Azərbaycanımız tolerantlığın mərkəzinə çevrilib. Əsərlərimdən sizə tanış olan SafAğ elmi bu dəyərlərə daha yaxındı, günəş işığı mənasındadı. Bu işıq mənim həyat idealımdı, ömür səhifəmdi. Müxtəlif məqamlarını yazmışam. Axırında Kamandarın şerindən bir misra gətirmişəm: "Haqdan gəlir sənin bu səltənətin…"

Haqdan gələn səltənətə ehtiram boynumuzun borcudu. Boynumuzun borcudu ki, heç bir haqqı itirməyək… Heç unutduğum olmayıb xalq yazıçısı Mirzə İbrahimovun mənə tənqidin gücləndiyi bir vaxtda dözə bilməyib "bəsdirin, nə istəyirsiniz bundan, ürəyini partladıb öldürməkmi istəyirsiniz. İsa əsərlərini ürəyinin qanıyla yazıb" - deyə məni müadfiə etməsini. O çəlimsiz cüssəsilə bu cür kükrəyib haqqı müdafiə etməsi Mirzə müəllimi gözlərimdə əzəmətli bir dağa döndərmişdi. Ya elə Qılman İlkini deyim… Yeddi il olardı ki, kitabım nəşr olunmurdu. Getdim yanına ki, bə mənim tutumlu bir kitabım işıq üzü görməyib. Dedi: "Neçə çap vərəqi bəs edər?" Utandığımdan çox az bir rəqəm dedim. "Elə niyə?" - dedi. - Get iyirmi çap listi həcmində kitabını hazırla gətir".

İnsanın gərək sözü ilə əməli bir ola. Mən Səməd Vurğunu, Mehdi Hüseyni, Rəsul Rzanı, Əli Vəliyevi belə görmüşdüm; xeyirxah, mərd, xalqını, vətənini düşünən. Atam dünyasını dəyişəndən sonra bütöv ailəmizdə on səkkiz nəfərin dolanışığı mənim üzərimə düşmüşdü. Əli Vəliyev kişilik etdi, qayğısını əsirgəmədi. Onun yazdığı qonorar olmasaydı, həyatım çox çətin olardı. Əbülhəsən, Sabit Rəhman da çox həssas, yaxşı adamlar idi… Ziyalı olan kəs gərək xalqının milli mənafeyinə, tarixinə şərəflə xidmət etsin. Söhbətimizin əvvəlində professor Qəzənfər Paşayevin adını çəkdiniz. Tale elə gətirib ki, onunla şəxsi həyatımda elə bir əlaqəm olmayıb. Ancaq bilirəm ki, Qəzənfər müəllimin "Altı il Dəclə-fərat sahillərində" kitabı milli varlığımızın sərhədlərinin göz önünə bütöv şəkildə gətirilməsi üçün hansı tarixi vəzifəni yerinə yetirib... Bu çox böyük işdi. Xalq yazıçıları Anarın, Elçinin, elə başqa istedadlı sənət dostlarımızın Azərbaycan ədəbiyyatına necə yüksək dəyərlərlə xidmət etmələrinin fərqində olmalıyıq. Heyif ki, gözlərim imkan vermir. Əziz həmyerlim Vidadi Babanlı kimi, mütaliə etmək imkanım çox azdı. Ancaq çox istəyirəm ki, Elçinin son əsərlərini oxuyum. Onun hekayələrindən olmaz… Elçin Azərbaycanda ən modern yazıçıdı, gözəl nəzəriyyəçi və tənqidçidi. Nəzəri biliyi genişdi. Anarın "Ağ qoç - qara qoç"u şedevrdi. Bir kitaba yazdığım ön sözdə bu barədə fikirlərimi bildirmişəm.

- Sirr deyilsə,yeni yaradıcılıq planlarınızdan danışmağınızı istərdik…

- Tarixi həqiqət elə genişdir ki, nə qədər əl gəzdirsən yenə də azdır… Bunu bədii müstəviyə bütün anlamıyla gətirmək mümkünsüzdü. Yazıb son nöqtəni qoyursan. Sonra da baxıb görürsən ki, yox, hələ demədiyin çox mətləblər var. İtkilərimiz, ayrılıqlarımız mənə tarixin səhvi kimi gəlir. "Yurd yeri" adlı roman yazmaq istəyirəm. Bir rus generalının məktubunu oxumuşam. Yazır ki, "İrəvanı verdik onlara". Yəni ermənilərə. Üstəlik, İrəvan çuxuruna qədər gedən Göyçə də getdi. İndi də belə… Dərələyəz deyilən kəndin köçürülməsi ağrısı hələ də məni yandırır. Bütün bunları yazmaq, bir araya gətirmək, tezliklə xeyirxahım "Hədəf" nəşriyyatına təqdim etmək istəyirəm. Sağlıq olsun… Gördüyüm dünyanın bildiyim dünya olmasını istəyirəm.

- Amin!

Söhbətləşdi: Sərvaz Hüseynoğlu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 7 iyun.- S.6.