60 yaşın poetikası

60 il insan ömrünün xərclənmiş böyük bir hissəsidir. Məsələnin əsas fəlsəfi mahiyyəti də ömrün necə xərclənməsindədir. Bu yaşın müdriklik zirvəsindən arxaya - keçilmiş yola nəzər salanda görürsən ki, o, statistika deyil, gənc nəslin elmi-nəzəri hazırlığının artırılmasına, maariflənməsinə sərf edilmiş müdrik bir şəxsiyyətin, tanınmış bir alim-pedaqoqun, ideal bir atanın və sonradan ata müqəddəsliyinə yeni bir status qazandıran sevimli bir babanın mənalı ömür yoludur. Deməli, haqqında bəhs açdığımız filologiya elmləri doktoru, professor Kamran İmran oğlu Əliyev bu qısa zaman kəsiyində, bir ömrün içində dövlətimiz və cəmiyyətimiz üçün faydalı ola biləcək bir neçə sahəni özündə birləşdirib.

1953-cü il mart ayının 5-də Şərur rayonunun Diyadin kəndində doğulan Kamran Əliyev orta məktəbi bitirdikdən sonra Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olmuş və 1974-cü ildə həmin universiteti fərqlənmə diplomu ilə bitirmişdir. Bakı ədəbi-elmi mühiti gənc Kamranın dünyagörüşünün formalaşmasında, görkəmli alimlərdən aldığı təhsil və tərbiyə onun tədqiqatçılıq meylinin artmasında mühüm rol oynamışdır. Tədqiqatçılığa olan tükənməz həvəs orta məktəbdə müəllim işləyən Kamranı 1976-cı ildə yenidən Bakıya - Azərbaycan MEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aspiranturasına gətirmişdir. K.Əliyev bu institutda «XX əsr Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-nəzəri görüşləri» mözusunda namizədlik (1980), «XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan romantizminin obrazlar sistemi» mövzusunda isə doktorluq dissertasiyası (1990) müdafiə etmişdir.

Kamran müəllim dissertasiya janrında olan bu tədqiqatlarının əhatəliliyi, elmi-nəzəri yükü və yenillikləri ilə Azərbaycanın görkəmli romantizm tədqiqatçılarından olan Məmməd Cəfər Cəfərov, Əziz Mirəhmədov, Mir Cəlal Paşayev, Yaşar Qarayev, Arif Hacıyev, Əbülfəz İbadoğlu, Məsud Əlioğlu kimi alimlərin sırasında dayana biləcək ciddi bir iddiaçının ədəbiyyata gəldiyini sübut etdi.

Kamran müəllimə qədər romantizmin tarixi, prinsipləri, üslub xüsusiyyətləri barədə tədqiqatlar aparılıb. O, romantizmə dair mövcud tədqiqatları öyrənmək, onlara yüksək qiymət verməklə yanaşı, özü də «XX əsr Azərbaycan romantiklərinin ədəbi-nəzəri görüşləri» (1985), «Azərbaycan romantizminin poetikası» (2002), «Azərbaycan romantizminin nəzəriyyəsi» (Azərbaycan və rus dillərində, Bakı - 2006) kitablarında zəngin filoloji fakta, konkret ədəbi materiala istinadən romantizmin milli xüsusiyyətlərini, təşəkkülünü, obrazlar sistemini, romantik qəhrəmanın fövqəltəbiəti və tənhalığı, qəhrəmanların düşdüyü zamanı və məkanı, romantik ədəbiyyatdakı qarşıdurmaları (Qərb və Şərq, yaxın və uzaq, həyat və ölüm), romantiklərin folklora münasibətini həm poeziya, həm nəsr, həm də dramaturgiyada araşdıraraq maraqlı elmi nəticələrə gəlir. Romantik qəhrəmanların zamanını və məkanını böyük səbirlə tədqiq edib müəyyənləşdirən alim özünün də bioqrafiyasının zamanını və məkanını xeyli genişləndirir. Kamran müəllimin elmi yaradıcılığında nəzər-diqqəti daha çox cəlb edən özünəməxsusluqdur. O, hər hansı bir işlənmiş, yaxud tamamilə yeni bir problemi tədqiq edərkən elə məsələlərə toxunur ki, elmi-nəzəri baxımdan yeni və orijinal görünür. Bunun əsas səbəbi müəllifin məsələlərə geniş prizmadan yanaşması, tədqiqat obyektinə çevirdiyi mövzunu dərindən öyrənməsi, yalnız milli ədəbiyyatşünaslığımızın deyil, eyni zamanda dünya və ümumtürk ədəbi prosesinin müasir nailiyyətləri baxımından təhlil etməsidir. Kamran müəllim hər hansı bir problemə "bir nəzər" prinsipi ilə yanaşmır, onu sistemli şəkildə öyrənməyə və ümumiləşdirməyə üstünlük verir.

Onun apardığı araşdırma və tədqiqatlar, yazdığı monoqrafiya və elmi məqalələr bir daha təsdiqləyir ki, K.Əliyev ədəbiyyatşünaslığın, ədəbi tənqidin, folklorun, bütövlükdə ədəbiyyatın çətin, mürəkkəb aləminə (dünyasına) məişət təfəkkürü ilə deyil, mükəmməl, sistemli, konseptual, elmi-nəzəri hazırlığı, erudisiyası və ədalətliliyi ilə daxil olur. Yəni o, bunların hamısını yüksək peşəkarlıqla bir alim «mən»ində birləşdirməyi və vəhdətdə təqdim etməyi bacaran istedadlı elm adamıdır. Bu da ona tədqiqata cəlb etdiyi problemə daha qlobal müstəvidən yanaşmaq, prosesləri elmi-nəzəri yöndən dəyərləndirmək imkanı verir. Ədəbiyyatşünaslıq K.Əliyev üçün yalnız elmi fəaliyyət sahəsi deyil, eyni zamanda həyat fəlsəfəsi və yaşam tərzidir. O, harada və hansı situasiyada olmasından asılı olmayaraq təfəkkürü, xarakteri, tipologiyası, davranış tərzi etibarı ilə yenə də istedadlı ədəbiyyatşünasdır.

Azərbaycan romantizminin həm janr, həm üslub, həm mövzu çalarlarını genişləndirən, mükəmməl ədəbi cərəyan kimi formalaşmasında mühüm rol oynayan cahanşümul sənətkar Hüseyn Cavidin həyat və yaradıcılığının yeni təfəkkür işığında tədqiqi həmişə olduğu kimi, bu gün də aktual olaraq qalır. Həyatda, sənətdə və ədəbi düşüncədə öz istək və arzularını ifadə edən Cavid əfəndi daha çox sistemin və rejimin diqtəsi ilə sinfi və partiyalı mövqedən tədqiq olunmuş, hətta tarixin müəyyən zaman kəsiyində «vətən xaini», «xalq düşməni» elan edilmiş, reablitasiya olunduqdan sonra isə şəxsiyyəti və yaradıcılığı sosializm keyfi altında təhriflərə məruz qalmışdır. Bu gün bolşevik tənqidinin süni surətdə ikiləşdirdiyi H.Cavidi professor Kamran Əliyev «Hüseyn Cavidin şəxsiyyəti və poetikası» (1997), «Mirzə Fətəlidən Hüseyn Cavidə qədər» (1998), «Cavid möcüzəsi» (2002), «Hüseyn Cavid: həyatı və yaradıcılığı» (2008) adlı sanballı əsərlərində əsl qədirşünaslıq yanğısı ilə ona yapışdırılmış təhrifləri təshih etməyə çalışmışdır. Tədqiqatçı məsələlərə faktlı, predmetli və konseptual yanaşması ilə öz fikir və mülahizələrinin doğruluğuna oxucunu inandırır, Cavid əfəndinin şəxsiyyət və yaradıcılıq bütövlüyünü, milli-fəlsəfi özünəməxsusluğunu və bəşəriliyini təhlil edir. Məsələn, o, «Peyğəmbər»lə bağlı bir mübahisəyə belə yekun vurur: «H.Cavidin «Lenini Peyğəmbər simasında, movzaleyi Məkkə timsalında» verməsini iddia edənlər açıq-açığına yanılırdılar. Ən azı ona görə yanılırdılar ki, H.Cavid «Peyğəmbər» pyesini qələmə alanda (1922-1923) bolşevik rəhbəri sağ idi və adamlarda movzaley təsəvvürü yaranmamışdı. Lakin vulqar sosiologiya nə qədər yanlışlıqlara yol versə də, H.Cavid yaradıcılığında Peyğəmbərin bədii əhyasını görür və təşvişə düşürdü». Və yaxud da Mustafa Quliyevin «H.Cavid «Knyaz» əsəri ilə bizim inqilab trenimizə oturdu, lakin dayanacaqların birində sonuncu vaqonun dal qapısından düşüb qaçdı» fikrinə etiraz edən Kamran Əliyev bildirirdi ki, H.Cavid adı və şəxsiyyəti ilə «qaçmaq» anlayışı təzad və əksilik təşkil edir. Bu fikrin davamı kimi deməliyik ki, H.Cavid heç vaxt bolşevizm qatarına əyləşməmişdi ki, oradan da düşsün və ya qaçsın.

Göründüyü kimi, K.Əliyev yalnız mübahisə xatirinə elmi polemikaya qoşulmur. O, H.Cavidin şəxsiyyət bütövlüyünü və dəyişməzliyini göstərmək, onun sabit xarakterə malik olduğunu sübut etmək və yaratdığı obrazlarda da buna sədaqətin ifadəsini üzə çıxarmaq naminə polemikaya geniş meydan verir. Bütün bunlarla yanaşı, müəllif bu kitablarında yalnız gümandan həqiqətə gedən ədəbi yolun üzərinə işıq salmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda H.Cavidin yaradıcılığına yeni elmi baxışı, görkəmli dramaturqun Azərbaycan və dünya romantizmindəki yeri və mövqeyi ilə bağlı yürütdüyü tezis və elmi mülahizələrilə də yadda qalır.

Professor Kamran Əliyev Azərbaycan romantizmi və onun ən görkəmli nümayəndələrindən olan H.Cavidlə bağlı oturuşmuş və daşlaşmış fikirlərə ehkam kimi yanaşmır, əksinə, bir çox məqamlarda bu ehkamları yıxıb-dağıdır. Yeni fikir və düşüncələri ilə romantik təfəkkürün üfüqlərini daha da genişləndirir və romantizmin bəzi tədqiqatçılarından fərqli olaraq belə bir tezis irəli sürür ki, XX əsr Azərbaycan romantizmini H.Cavidsiz təsəvvür etsəydik, bu romantizm ya yarımçıq, ya ona doğru meyl və təşəbbüslər, ya da ən yaxşı halda ədəbi cərəyandan kənarda yeni və orijinal xətt səviyyəsində dəyər qazanmış olardı. Əlbəttə, söhbət Azərbaycan romantizminin Məhəmməd Hadi, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Səid Səlmasi kimi nümayəndələrini inkardan getmir. Şübhəsiz ki, onların da romantizmin inkişafındakı xidmətləri bu tədqiqat əsərində lazımınca qiymətləndirilir, H.Cavidlə onlar arasındakı fərqli məqamlar, özünəməxsusluqlar elmi şəkildə əsaslandırılır.

Alimin elmi yaradıcılıq yoluna diqqətlə baxsaq, görərik ki, o, özü romantizmin köynəyindən çıxıb. Lakin bu o demək deyil ki, ədəbiyyatın realist qanadı onun yaradıcılığında kölgədə qalır. Təsadüfi deyildir ki, "Mirzə Fətəlidən Hüseyn Cavidə qədər» (1998) və «Ədəbiyyat tarixinə bir baxış» (2013) kitablarında H.Cavid, M.Hadi, A.Səhhət, A.Şaiq, A.Sur, A.Divanbəyoğlu, S.Səlmasi kimi romantiklərlə yanaşı, A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, M.M.Nəvvab, M.Cəlil, M.Ə.Sabir, Ü.Hacıbəyli, R.Əfəndiyev, C.Cabbarlı kimi realistlərin də yaradıcılıq sirləri öyrənilir. Və nəticə etibarilə millətə xidmət məqamında, milli mənlik şüurunun oyanmasında həm romantiklər, həm də realistlər vahid məkandan, vahid məqamdan və vahid müstəvidən çıxış edirlər.

Kamran müəllimin təqdimatında adı çəkilən görkəmli romantik və realist şəxsiyyətlərin hər birinin fərdi yaradıcılıqlarındakı özünəməxsusluqlar, onların Azərbaycan ədəbiyyatındakı yeri və mövqeyi konkret faktların işığında görünür. "Mirzə Fətəlidən Hüseyn Cavidə qədər» kitabına «Heyrətamiz özünəməxsusluqların araşdırılması» adlı ön söz yazan akademik Kamal Talibzadə əsərin əhəmiyyət və dəyərini belə qiymətləndirir: «Bu elə bir kitabdır ki, oxucu Azərbaycan milli ədəbi-estetik fikrinin heyrətamiz özünəməxsusluqlarını aydın şəkildə, bütün qabarıq cəhətləri ilə görə bilir. Buna tədqiqatçı özünün kamil elmi hazırlığı, XX əsr ədəbiyyatının zəngin materiallarını bilməsi və uzun illər bu yolda çalışması sayəsində müvəffəq olmuşdur».

Son illərdə alimin folklorla bağlı yazdığı «Romantizm və folklor» (2006), «Eposun poetikası: «Dədə Qorqud» və «Koroğlu» (2011) kitabları, eyni zamanda folklorun müxtəlif problemlərinə həsr olunmuş çoxsaylı məqalələri sübut edir ki, K.Əliyev həm də xalq ədəbiyyatının özünəməxsusluqlarını dərindən bilən folklorşünas alimdir. Belə demək olar ki, professor K.Əliyevin «Romantizm və folklor» əsəri ədəbiyyatşünaslıqdan folklorşünaslığa keçidin başlanğıcıdırsa, «Eposun poetikası: «Dədə Qorqud» və «Koroğlu» monoqrafiyası isə alimin folklorşünaslıqda özünü təsdiqidir.

Azərbaycan ədəbiyyatşünasları arasında özünəməxsus fərdi yaradıcılıq manerası və məntiqli mühakimələri ilə yadda qalan, təhlillərində ədəbiyyatşünaslıqla folklorşünaslığın sintezindən çıxış edən, elmi-məntiqi üslub tərzi ilə seçilən tədqiqatçı alim Kamran Əliyev bütün əsərlərində olduğu kimi, «Eposun poetikası: «Dədə Qorqud» və «Koroğlu» (2011) monoqrafiyasında da yaradıcılıq prinsiplərinə sadiq qalır. İstər Azərbaycan, istərsə də dünya qorqudşünaslığında və koroğluşünaslığında hər iki dastanın tədqiqi ilə bağlı görkəmli və tanınmış alimlərin kifayət qədər fundamental və sanballı tədqiqat əsərləri mövcuddur. Kamran Əliyevin ümumtürk eposunun şah əsərlərindən olan «Kitabi-Dədə Qorqud» və «Koroğlu»ya həsr olunmuş bu tədqiqat əsərini son illərin nəinki poetika məsələləri ilə bağlı, bütövlükdə qorqudşünaslığın və koroğluşünaslığın ən yaxşı, ən sanballı və həm də ən son nailiyyətlərindən biri hesab etmək olar.

Professor K.Əliyevin fikrincə, etnopoetika bədii düşüncə ilə etnosun təbiəti arasındakı əlaqə və təması öyrənən, bu əlaqə və təmasın xüsusiyyət və əlamətlərini meydana çıxaran bir elm sahəsidir. Milli etnik yaddaşın tədqiqinə həsr olunmuş mükəmməlliyi və fundamentallığı ilə seçilən bu monoqrafiya da əlaqə, təmas və ünsiyyət kitabıdır. Bu ünsiyyət Kamran Əliyevlə yaddaş şəcərə arasında, reallıqla mif arasında, xaosla kosmos arasında, etnosla epos arasında və nəhayət, müəlliflə irs-varis və oxucu arasında olan ünsiyyətdir.

Görkəmli alimin elmi yaradıcılığının əsas sahələrindən biri də ədəbi tənqid sahəsidir. K.Əliyevin ədəbi tənqid sahəsində fəaliyyəti hələ tələbəlik illərindən, professor A.Zamanovun rəhbərliyi altında yazdığı «Mustafa Quliyevin ədəbi-tənqidi görüşləri» adlı diplom işindən (1974) başlanır. Diplom işini yüksək qiymətləndirən Abbas Zamanov gənc tələbədəki elmi potensialı, tədqiqatçılıq bacarığını yüksək qiymətləndirir. Bundan sonra Kamran Əliyev ədəbi tənqidi də yaradıcılığının əsas aparıcı sahəsinə çevirir. Onun «Ədəbi tənqiddə bədiilik», «Romantik tənqid və Sabir», «F.Köçərli tənqidinin sənətkarlıq məsələləri», «Seyid Hüseyn - görkəmli tənqidçi və yazıçı», «Hüseyn Cavid və ədəbi tənqid», «Əli Nazimin tənqidçilik sənəti», «Mir Cəlal Paşayev - tənqidçi və nəzəriyyəçi alim», «Feyzulla Qasımzadənin Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığının inkişafındakı rolu», «Kamal Talıbzadə - təmkinli elmi yaradıcılıq», «Ədəbi-tənqidi fikrin imkanları» və başqa məqalələrində ayrı-ayrı tənqidçilərin elmi baxışlarına, bütövlükdə isə Azərbaycan tənqidinin keçdiyi yola elmi aydınlıq gətirilir. Nəzərə alsaq ki, Kamran Əliyevin «Ədəbiyyatşünaslıq və ədəbiyyatşünaslar» (2013) adlı ayrıca kitabı vardır və həmin kitabda Məmməd Cəfər müəllimdən başlayaraq bu gün də yazıb-yaradan ədəbiyyatşünas alimlər haqqında obyektiv söz söylənmişdir, onda alimin tənqid və ədəbiyyatşünaslığa bağlılığının nə qədər davamlı olduğunu təsəvvür etmək çətin deyil.

Alimin yaradıcılığında «Abbas Zamanov olmasaydı» (2011) kitabının ayrıca yeri var. A.Zamanovun əvəzsiz elmi yaradıcılığını, vətəndaş mövqeyini, həyat və amallarını, ən başlıcası milliliyini böyük sevgi ilə yüksək qiymətləndirən müəllif sonda ustadının Kamran Əliyevin şəxsi həyatında oynadığı rolu ilə bağlı bir etirafını da oxucuları ilə bölüşdürür: «Doğrusu, Abbas Zamanov olmasaydı, mən də qeyri - sadəcə kənd müəllimləri içində yaddan çıxmışdım».

Professor Kamran Əliyev özünəməxsus spesfik çalarlara və özəlliklərə malik olan alimdir. Fikrimizcə, onun yaradıcılıq sahəsindəki iş metodu üç mərhələdən keçir. Birincisi, ictimai-siyasi və ədəbi mühitdə baş verən prosesləri müşahidə etmək. Bu, alimin yaradıcılığında başlanğıc nöqtədir. İkincisi, mövcud elmi-nəzəri mənbələri fasiləsiz mütaliə yolu ilə informasiya və intellekt bazasını daha da zənginləşdirmək. Bu, alimin yaradıcılığında orta mərhələni təşkil edir. Üçüncüsü, müşahidə və mütaliə yolu ilə əldə etdiyi bilikləri idrak süzgəcindən keçirərək məntiqli təhlil, sintez-analiz aparmaqdır ki, bu da onun yaradıcılığına məxsus ümumiləşdirilmiş elmi qənaətlərin nəticəsi kimi dəyərləndirilə bilər.

Məlumdur ki, müasir lokal və qlobal texnologiyaların gücü ilə səsi, hərəkəti, şəkli və görüntünü olduğu kimi təqdim etmək olur. Lakin insanın təbiətini, iç qatını, xarakterini, iradəsini, psixikasını öyrənmək və təqdim etmək üçün isə bədii düşüncəyə, bədii təfəkkür sahibinə böyük ehtiyac duyulur. Bu mənada alimin yaradıcılıq bioqrafiyasında bədii-publisistik əsərləri də özünəməxsus deyim və yozum tərzi ilə seçilir. Həmin əsərlərdə romantizmdə olduğu kimi, bədii simvolika üstünlük təşkil edir. Müəllif «Yalquzaq» (1998) əsərində rəmzlər vasitəsilə yalnız bir kəndin, bir obanın deyil, bütövlükdə millətin təklənmək faciəsini bədii ədəbiyyata gətirir. Əsərdə hadisələrin 30-cu illərdə baş verməsi də tənhalığın millətin taleyində və tarixində açdığı çapıq, oynadığı tragik-dramatik rol bədii, rəmzi boyalarla təsvir edilib. Müəllif «Yalquzaq» povestində bir millətin övladı kimi bir-birini əzən, nəticədə yada, özgəyə yem olan tənhalığın psixologizmini və ya onun anatomiyasını vermişdir. Povestdə yalquzağın bir neçə dəfə səsi eşidilir və hər eşidildikcə də kənddə bir faciə baş verir. Maraqlıdır ki, faciənin baş verəcəyini bildirən yalquzaq kənd camaatı tərəfindən axıra qədər dərk olunmur. Yalquzaqlıq, yalqızlıq tənhalığın tükənməyin simvoludur. Bu tənhalığın ağrılarını «Vağzal» (2001) povestinin qəhrəmanı Səhnə arvad da yaşayır. Fikrimizcə, böyük ictimai-siyasi məzmuna malik olan «Yalquzaq», «Vağzal» və onların davamı olan «Zəli» povestləri müəllifin millətin təklənmək taleyi ilə bağlı vətəndaş narahatlığının bədii ifadəsidirsə, «Sədərək döyüşləri» publisistik əsəri Vətən uğrunda ermənilərə və onların havadarlarına qarşı mübarizə aparan oğullarımızın erməni vandalizminə etirazı və üsyanıdır.

Professor Kamran Əliyevin elmi-bədii yaradıcılıq işığında şəxsiyyəti də bütün tərəf və cəhətləri ilə aydın görünür. Onun yaradıcılığı və şəxsiyyəti intellekt «mən»in qanadlarında zirvəyə yüksəlir, elə həmin məkanda da öz bütövlüyünü və təsdiqini tapır. Ataların gözəl bir misalı var: «Alim olmaq asandır, insan olmaq çətin». Həqiqətən də, elə alimlər vardır ki, onlar elmin doktoru olsalar da, insanlığın heç dissertantı da deyillər. Yüksək elmi-nəzəri hazırlığı, elmi təfəkkürü, təvazökarlığı, sadəliyi, alicənablığı, qayğıkeşliyi və s. keyfiyyətləri ilə tanınan Kamran müəllim isə həm elmin, həm də insanlığın doktoru zirvəsinə eyni anda yüksəlmişdir. Onun bu zirvədə həmişə durmağa mənəvi, əxlaqi haqqı və səlahiyyəti çatır.

Cəlal QASIMOV,

filologiya üzrə elmlər doktoru,

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 1 mart.- S.7.