İdeala doğru

Professor Xalid Əlimirzəyevin 80 illiyinə

Görkəmli ədəbiyyatşünas, filologiya elmləri doktoru, professor Xalid Əlimirzəyevin səksən illik ömür yolunu, bir söz adamı kimi yaşadığı ayları, illəri gözdən keçirərkən onun öz əsərlərində tez-tez müraciət etdiyi, hətta bir neçə kitabının sərlövhəsinə çıxardığı ideal sözünü xatırlayırsan. İdeal, yəni estetik ideal bütün əsrlər boyu sənətkarların kamil həyat və kamil insan haqqında təsəvvürlərini özündə əks etdirir.

İdeal həyat və ideal insan… İnsanlar bütün ömürləri boyu ideal həyat arzusunda olmuşlar, əslində, ədəbiyyatın da başlıca missiyalarından biri bu olmuşdur. Lakin real həyatda bu, heç vaxt mümkün olmamışdır, yalnız sənət əsərlərində, utopiyalarda ideal cəmiyyətlə, ideal dövlətlə və ideal şahla qarşılaşmışıq. Dünya və Azərbaycan ədəbiyyatında buna aid onlarla misallar gətirə bilərik.

İdeal insan obrazlarına isə həm həyatda, həm də bədii ədəbiyyatda tez-tez təsadüf olunub. Qədim Yunanıstanda mütəfəkkir-filosof ideal insan hesab edilirdi. Amma insanların dünyagörüşünə, həyat və ideal insan haqqında təsəvvürlərinə uyğun olaraq bu məsələdə müxtəlif fikirlər yaranmışdır. Deyək ki, feodal Avropasının zadəganları cəsur cəngavəri və müti monaxı, xalq kütlələri isə sənətkarları özləri üçün ideal hesab edirdilər. İntibah dövrünün humanistləri alim müdrikliyini, rəssam istedadını, döyüşçü şücaətini özündə cəmləşdirən, ahəngdar inkişaf etmiş şəxsiyyət idealını irəli sürürdülər. Sonrakı əsrlərin ədəbiyyatında da ideal insan obrazları məhz bu aspektdə diqqəti cəlb etmişdir.

Professor Xalid Əlimirzəyevin bir tənqidçi-ədəbiyyatşünas kimi başlıca tədqiq obyekti məhz Azərbaycan ədəbiyyatında ideal həqiqətlərdir, bu həqiqətlərin bədii təcəssümüdür. O, Xaqaninin şəxsiyyəti və ədəbi-estetik məramından, Nizaminin poetik görüşlərindən, Nizaminin əsərlərində hökmdar və dövlət konsepsiyasından, "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında şəxsiyyət və cəmiyyət problemindən, Füzuli poeziyasında dünyəvilikdən, Vaqif poeziyasının lirik qəhrəmanından, Axundzadənin ideal və sənət dünyasından, Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığından söz açır və bu yazıların hamısında belə bir fikir öz əksini tapır ki: "Əsl şeirin, sənətin məqamı-mənəvi-əxlaqi gücü, təsiri böyük, şərəfli olduğu kimi, onu yaradan şairin, sənətkarın da şəxsiyyəti ülvidir, hər cür şan-şöhrətdən, imtiyazdan yüksəkdir, ucadır. O, dahi Nizami haqqında yazır ki: "Nizaminin sənətkar şəxsiyyəti, şair məni haqqındakı mülahizələrini nəzərdən keçirdikdə, hər şeydən əvvəl, qarşımızda daim məslək eşqi ilə yaşayan, bəşəriyyət üçün narahatlıq hissi keçirən, insan səadəti və xoşbəxtliyi yolunda hər cür fədakarlığa hazır olan, xeyirxah, humanist təbiətli bir sənətkarın parlaq obrazı, işıqlı, nurani siması canlanır". Xalid Əlimirzəyevin bu fikrini onun sevə-sevə tədqiq etdiyi sənətkarların hər biri haqqında söyləmək olar.

Professor Xalid Əlimirzəyevin altmış ilə yaxın elmi yaradıcılığı da, ədəbi-tənqidi fəaliyyəti də, ədəbiyyat tarixçisi və nəzəriyyəçisi kimi gördüyü işlər o qədər zəngin və çoxcəhətlidir ki, doğrusu, hansı məqama üz tutmağı müəyyənləşdirə bilmirsən. Fikrimcə, Xalid Əlimirzəyev də böyük sənətkarların ideal həyat və ideal həyat axtarışlarını tədqiq edərkən özü də ideala doğru addımlamağa başlamışdır. Onun idealı Azərbaycan ədəbiyyatının keçmişində və bu günündə diqqəti cəlb edən, sözün əsl mənasında ideal sənətkar kimi ədəbi zirvə fəth edən sənətkarların yaradıcılıq dünyasını kəşf etməkdir. Ancaq mən hörmətli professoru sizə daha yaxından tanıtmaq üçün keçmişdən, ötən illərdən üzü bəri gəlmək istəyirəm.

Xalid Əlimirzəyev 1932-ci il dekabrın 16-da Azərbaycanın dilbər guşələrindən birinə çevrilmiş Qəbələ rayonunun Qəmərvan kəndində anadan olmuşdur. Qəmərvan kiçik bir kənddir, rayon mərkəzindən 18 km. şimali-qərbdə, Bum çayının sol sahilində, Baş Qafqaz silsiləsinin yamacında yerləşir. Mənim bu kənd haqqında, onun yetirdiyi ziyalılar haqqında çox geniş təsəvvürüm olmasa da, bircə onu bilirəm ki, Qəmərvan kəndi üç Əlimirzəyevlə qürur keçirir. Biri görkəmli tarixçi, professor Xəlil Əlimirzəyevdir, ikincisi Sosialist Əməyi Qəhrəmanı Əşrəf Əlimirzəyevdir. Üçüncüsü indi səksən illiyini qeyd etdiyimiz görkəmli ədəbiyyatşünas, professor Xalid Əlimirzəyevdir.

Hər bir görkəmli söz adamının həyatında xilaskar rolunu oynayan, Simurq quşu kimi vaxtında köməyə yetişən ustadlar olur. Xalid Əlimirzəyevin həyatında da belə bir rolu ədəbiyyatımızın inkişafında böyük xidmətləri olan, həm bir nasir kimi, həm də ədəbiyyatşünas kimi çoxlarının xatirəsində əbədi iz buraxan Mir Cəlal Paşayev oynamışdır. O, Mir Cəlal kimi uzun illər Universitetin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasının müdiri olmuş, ömrünün sonunacan həmin kafedrada təkcə dərsliklər, dərs vəsaitləri hazırlamaqla kifayətlənməmiş, həm də sonralar Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin görkəmli nümayəndələrinə çevrilmiş professorlar yetişdirmişdir. Budur onlar: Bəxtiyar Vahabzadə, Firidun Hüseynov, Cəlal Abdullayev, İnayət Bəktaşi, Təhsin Mütəllimov, Xalid Əlimirzəyev, Abdulla Abbasov, Kamil Mirbağırov, İfrat Əliyeva, Qara Namazov və daha kimlər…

Xalid müəllim Mir Cəlal haqqında "Böyük yazıçı, alim, görkəmli maarif xadimi" adlı geniş bir məqalə yazmış və bu yazıda Mir Cəlalın həm bədii yaradıcılığını, həm də elmi fəaliyyətini əks etdirmişdir. Lakin onun geniş ürəkli bir insan və kafedra müdiri, əslində böyük Azərbaycan ziyalısı kimi portretini "Mənəvi borc" ("Mir Cəlal haqqında xatirələr") kitabında daha dolğun və müfəssəl canlandırmışdır. Bu gün Mir Cəlal haqqında yazılan məqalələrin, monoqrafiyaların əvvəlki illərlə müqayisədə xeyli dərəcədə artdığı göz qabağındadır. Bu yazıların heç birinin dəyərini aşağı salmadan deyə bilərəm ki, Xalid müəllimin yazdığı kitabda mən əsl Mir Cəlalı gördüm. O, bir çoxları kimi mənim də müəllimim olmuşdur.

Xalid müəllim Mir Cəlalı həm də qürurlu, heç kimdən xahiş-minnət götürməyən, yalnız istedadının gücü ilə qapılar açan bir ziyalı kimi təqdim edir. O, 1969-cu ildə Universitet partiya təşkilatının geniş tərkibdə plenumunu xatırladır və bu plenumda Mir Cəlalın ünvanına yağdırılan böhtanlar haqqında söz açır. Xalid Əlimirzəyevin həmin plenumda çox çətinliklə söz alıb Mir Cəlalı və həmçinin bir sıra Azərbaycan ədiblərini (Rəsul Rzanı, Cəfər Cəfərovu) müdafiə etməsi həmin dövr üçün doğrudan bir qəhrəmanlıq idi. İttihamlardan biri də bu idi ki, guya Mir Cəlal müəllimin rəhbərlik etdiyi kafedra ədəbiyyatımızın, klassik irsimizin bütün dövrlərini əhatə etdiyi halda, Mir Cəlal müəllim elə bil Cəlil Məmmədquluzadədən başqa yazıçı, ədib tanımır. Aspirantlara verdiyi namizədlik və doktorluq dissertasiyaları mövzularına görə, doxsan faizi ancaq Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığına aiddir. Elə bu səbəbdən də şanlı tarixi olan bir kafedraya "Danabaş kəndinin məktəbi" adını veriblər.

Təbii ki, Xalid Əlimirzəyev ulu öndərin - Heydər Əliyevin iştirak etdiyi o plenumda böhtançı çıxışçılara tutarlı cavablar verir. "Mənəvi borc" kitabında bu haqda geniş söhbət gedir və mən də təfərrüata varmıram.

Ancaq burada mənim nəzərimi cəlb edən bir məqama diqqət yetirmək istəyirəm: o da Mir Cəlalın Mirzə Cəlilə olan böyük sevgisidir.

Son altmış ilin mirzəcəlilşünaslığını nəzərdən keçirsək, burada dörd şəxsiyyətin adı ilə bağlı olan inkişaf mərhələləri ilə üz-üzə gələrik. Birinci mərhələ Mir Cəlal Paşayevin adı ilə bağlıdır. Onun böyük ədibin yaradıcılığına həsr etdiyi məqalələri öz elmi səviyyəsi ilə digər müəlliflərin yazılarından əhəmiyyətli dərəcədə seçilirdi. O, əllinci, altmışıncı illərdə yazdığı bir sıra məqalələrində mirzəcəlilşünaslığın yeni düşüncə tərzini ortaya qoymuşdur. Çox sadə şəkildə izah edirdi ki, Mirzə Cəlilin yaradıcılığında həyat həqiqəti hər şeydən üstündür. Həm də bu əsərlərdə böyük bir qəlb çırpınır. Məzlumların halına yanan, qurtuluş yolunu axtaran, bütün mədəniyyət aləmini köməyə çağıran qüdrətli bir səs eşidilir.

Bu səsin daha gur və aydın eşidilməsi, Mirzə Cəlil yaradıcılığını bütün aspektləri ilə ədəbiyyatşünaslığın başlıca mövzularından birinə çevirmək Mir Cəlalın tələbəsi Xalid Əlimirzəyevin öhdəsinə düşdü. O, 1964-cü ildə "Cəlil Məmmədquluzadənin ədəbi-ictimai görüşləri" mövzusunda namizədlik, 1972-ci ildə "Cəlil Məmmədquluzadənin dramaturgiyası" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edir. Sizə xatırladım ki, 60-cı illərin sonlarında və yetmişinci illərdə yeganə televiziya kanalımız olan AzTV-də Xalid müəllim dəfələrlə Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığı barədə çıxışları tamaşaçıların böyük marağına səbəb olmuşdu. Xalid Əlimirzəyevin Mirzə Cəlil haqqında tədqiqatları 2010-cu ildə "Elm və təhsil" nəşriyyatı tərəfindən işıq üzü görmüş "Dahi sənətkar, böyük vətəndaş" monoqrafiyasında cəm olub. Beş fəsil ənənəvi xarakter daşıyır: burada Mirzə Cəlilin həyatı, dövrü, ədəbi-mədəni mühiti, onun dramaturgiyası, bədii nəsri, "Molla Nəsrəddin" jurnalındakı fəaliyyəti və ədəbi-tənqidi görüşləri tədqiq hədəfinə çevrilir. Yetmişinci illərdə yazılan bu əsərlər həmin illərdə böyük ədibimiz haqqında ilk böyük monoqrafiq tədqiqatlar idi. Burada qeyd etməyi vacib hesab edirəm ki, Xalid Əlimirzəyevin Cəlil Məmmədquluzadə haqqında tədqiqatları həm də ədəbiyyat tarixinin böyük bir səhifəsini təşkil edir. Mirzə İbrahimovun "Böyük demokrat" monoqrafiyası, Mir Cəlalın məqalələrindən sonra müəyyən boşluqları doldurdu. Mirzə Cəlil ilk dəfə olaraq milli və bəşəri aspektlərdən təhlil olunur. Bu əsərlə tanış olan hər bir oxucu Cəlil Məmmədquluzadə kimdir sualına ətraflı və dolğun cavablar tapacaqdır. Ona görə də Xalid Əlimirzəyevin Mirzə Cəlillə bağlı tədqiqatları böyük ədibin yaradıcılığını öyrənmək baxımından ikinci mərhələ kimi yadda qalır. Nigarançılıq olmasın deyə, Mirzəcəlilşünaslıqda üçüncü mərhələ mərhum Yaşar Qarayevin (əsasən səksən-doxsanıncı illərdə) tədqiqatları, xüsusilə, Azərbaycan realizmi ilə bağlı əsərlərində Yaşar Qarayev elmi-nəzəri səviyyəsinin sanballı olması ilə diqqəti cəlb edir. Mirzəcəlilşünaslıqda dördüncü mərhələ akademik İsa Həbibbəylinin apardığı araşdırmalarla, xüsusən, dahi ədibin həyatının, tərcümeyi-halının indiyə qədər açılmayan cəhətləri ilə bağlıdır.

Xalid Əlimirzəyevin mövzular aləmi öncə qeyd etdiyim kimi, zəngin və çoxcəhətlidir. Əvvəla, biz onu bir ədəbiyyat tarixçisi kimi yüksək qiymətləndirməliyik - Xaqani, Nizami, Füzuli, Vaqif, İsmayıl bəy Qutqaşınlı, Mirzə Fətəli Axundzadə, Aşıq Ələsgər, Vəzirov, Haqverdiyev, Süleyman Sani Axundov, F.Köçərli, Cəlil Məmmədquluzadə, Sabir, Əliqulu Qəmküsar, Nəriman Nərimanov, Seyid Hüseyn, Abbas Səhhət, Cavid, Cəfər Cabbarlı, Müşfiq, Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Osman Sarıvəlli, Mehdi Hüseyn, Mir Cəlal yaradıcılığı ilə bağlı elmi oçerkləri yan-yana düzsək, doğrudan da bir ədəbiyyat tarixinin ərsəyə gəldiyi ilə tanış olarıq. Ümumiyyətlə, Xalid Əlimirzəyevin müraciət etdiyi tənqid janrları içərisində elmi oçerklər öz səviyyəsi ilə seçilir.

Xalid Əlimirzəyev həm də nəzəriyyəçi alimdir. Onun monoqrafiyalarında və məqalələrində irəli sürülən elmi fikir və mülahizələr müəllifin nəzəri səviyyəsinin yüksək olduğuna dəlalət edir. 2011-ci ildə nəşr etdirdiyi "Ədəbiyyatşünaslığın elmi-nəzəri əsasları" tədris vəsaiti haqqında ayrıca söz açmaq olar. Ancaq vaxt azdır və bu qiymətli kitab haqqında onu deyə bilərəm ki, Mikayıl Rəfilinin, Cəfər Xəndanın və Mir Cəlalın "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" kitablarından sonra nəşr edilən tədris vəsaitləri içərisində ən sanballısıdır.

Xalid Əlimirzəyev bir tənqidçi kimi də ədəbi prosesdə öz fəallığı ilə seçilmişdir. 1960-1980-ci illəri əhatə edən "Ədəbi-tənqidi məqalələr" toplusunda, həmçinin, "Dramaturgiya, teatr və səhnə sənəti" kitabında Xalid Əlimirzəyevin son əlli ilin nəsri, poeziyası və dramaturgiyası, həmçinin teatr tamaşaları haqqında qələmə aldığı resenziyalar, məqalələr də sübut edir ki, X.Əlimirzəyev bəzi həmkarlarından fərqli olaraq ədəbiyyata vahid platformadan yanaşır, bizim ədəbi ənənələrimizin bu gün uğurla davam etdirilməsini qələmə alır. "Sən həmişə mənimləsən", "Ölülər", "Közərən ocaqlar , "Bağ qonşuları", "Nazirin xanımı", "Yol ayrıcında", "Yağışdan sonra", "Qarabağ əfsanəsi", "Atabəylər", "Oqtay Eloğlu"… bu tamaşalar haqqında isti-isti söz deyən tənqidçilərdən biri də Xalid Əlimirzəyev olmuşdur. O, sırf ədəbi tənqidlə bağlı bir məqaləsində yazır ki, ədəbi tənqid dərin ictimai, bəşəri məzmun daşıyan, yüksək sənətkarlıq nümunəsi olan bədii əsərlərə… arxalanmasa heç vaxt ümumi mühakimədən, adi nəzəriyyəbazlıqdan uzağa gedə bilməz. Bu baxımdan yanaşdıqda Xalid Əlimirzəyevin yazılarında Azərbaycan dilinin gözəllikləri, sadəliyi və dərinliyi, incəliyi və zərifliyi öz əksini tapmışdır.

Hörmətli Xalid müəllim! Mənim bu qeydlərim tənqidçi-ədəbiyyatşünas, ədəbiyyat tarixçisi, ədəbiyyat nəzəriyyəçisi timsalında obrazınızı yaradım. Çox sağ olun ki, sizin zəngin yaradıcılığınız buna imkan verdi. Siz ədəbiyyat dəlisi, ədəbiyyat pərvanəsi və ədəbiyyat fəhləsisiniz. Biz - sonrakı tədqiqatçılar Səməd Vurğun demişkən, "Sizdən öyrəndik qəhrəmanlığı".

Vaqif YUSİfLİ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 1 mart.- S.6.