“Leyli və Məcnun” vəfa, etibar qaynağıdır...

Müsahibimiz tanınmış şair-tərcüməçi Səyavuş Məmmədzadədir

- Səyavuş müəllim, unudulmaz xalq şairi Səməd Vurğun rus poeziyasının ən parlaq simalarından biri olan Puşkinin "Yevgeni Onegin" poemasını uğurla dilimizə çevirəndən sonra yazırdı ki, yanmadım ömrümün iki ilinə, Rusiya şeirinin şah əsərini çevirdim Vaqifin şirin dilinə… Belə deyək ki, siz də ömrünüzün çox əziz, qiymətli iki ili hesabına dahi Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulinin poeziyamızın şah əsərlərindən biri olan "Leyli və Məcnun" poemasını Puşkinin şirin dilinə çeviribsiniz. Bu, sıradan olan ədəbiyyat hadisəsi deyil, gərgin əməyin, istedadın və vətəndaş münasibətinin harmoniyasından hasil olmuş bir əməl işidi. Maraqlıdı, necə oldu ki, məhz Füzuli dünyasına, ölməz "Leyli və Məcnun" ülviyyətinə üz tutdunuz?

- Həzrəti-Peyğəmbərimiz (s) buyururdu ki, hər işin vacib olan bir tərəfi var. Qloballaşan, iqtisadi, şəxsi istəkdən qaynaqlanan dəyərlərin mənəvi dəyərləri üstələdiyi bir vaxtda dahi Füzulinin "Leyli və Məcnun"unda ehtiva olunan munisliyə, mənəvi paklığa varmaq, bu müqəddəsliyə tapınmaq zərurətini önə çıxarmaq əslində işin vacib olan tərəfidi. Eyni zamanda, Füzuli qələmiylə zinətlənən, Azərbaycan ədəbiyyatının ən möhtəşəm abidələrindən biri olan "Leyli Məcnun"u Puşkin dilində, orijinala yaxın şəkildə təqdim etmək çoxdankı arzum idi. Ancaq bu istəyin böyük məsuliyyət hissi də həmişə mənimlə olub. Hesabnan, əlli ildir ki, mən tərcümə ilə məşğulam. Ancaq bu işi özüm üçün ən böyük sınaq anı hesab edirəm, vacibliyi ilə bərabər şərəf işi bilirəm. Təbii ki, ana dilimiz milli kimliyimizin mənəvi pasportudu. Ən zəngin elmi, poetik və fəlsəfi düşüncələri ifadə etmək üçün dilimizin geniş imkanları var. Eyni zamanda rus dilinin qüdrətini öz imkanlarım daxilində Füzuli dünyasının, "Leyli və Məcnun" düşüncəsinin boyuna biçmək marağım qələmə əl atmağıma rəvac verdi. Vaxtilə Anatoli Starostin də bu əsəri rus dilinə çevirib. O tərcüməni dəfələrlə oxumuşam. Məqsəd, məram gözəl olsa da, hesab edirəm ki, Füzuli qələminin möhtəşəmliyi o tərcümədə öz ifadəsini tapa bilməyib. Məsələnin bu tərəfini bütün incəliyinə qədər dəyərləndirə bilən qələm dostum, Füzulişünas alim Ayaz Vəfalı da söhbət əsnasında dəfələrlə məni bu mövzuya müraciət etməyə həvəsləndirmiş, bir növ, təhrik etmişdi. Təbii ki, məndən sonra da "Leyli və Məcnun"un tərcüməsi üzərinə qayıdanlar olacaq. Bu, mənim tərəfimdən bir versiyadı. Təxminən iki il çalışdım. İş elə gətirdi ki, həmin vaxtlar şəxsi həyatımda böyük sıxıntılar oldu, ağır günlər yaşadım. Füzulinin "Leyli və Məcnun"unda yaşanan ağrılar, məşəqqətli könül nigaranlığı mənim ovqatımla üst-üstə düşürdü. Deməzdim ki, bu çətin yaradıcılıq axtarışları həm də mənim öz şəxsi dərdlərimi yüzdə-yüz ovudur, unutdururdu… Sadəcə, Məcnunun faciəsi daxili aləmimi, varlığımı zəbt etmişdi. Onun hər an göz önünə gələn, deyərdim ki, çox nəhəng kölgəsi, unudulmaz obrazı, Füzulinin kədərli, son dərəcə mütəəssiredici səsi məni real yaşantılarımdan ayırıb uzaq keçmişlərə, qızmar Ərəbistan səhralarına çəkib aparırdı. Bir yandan da bir fikir davamlı şəkildə məni təqib edirdi ki, tərcümə əsnasında rus poetik, ədəbi dilinin hansı qatlarına üz tutum?.. Füzuli dövründəki rus poeziyasının üslubu, leksikası çox arxaik görünə bilərdi. O zamanlarda rus poeziyasında sillabik şeir forması hökm sürürdü. Bizlərdə sillabika (xüsusən, el şerində, aşıq poeziyasında) qədimdən bəri mövcud olsa da, bu forma rus ədəbiyyatı üçün çoxdan ötüb keçmiş bir ənənədi və müasir rus oxucusunun nəzərində bu şeir ölçüsü yalnız tarixi fakta dönüb, necə deyərlər, "arxeoloji tapıntı" təsiri bağışlayır. Rus şeiri Trediekovskidən, Lomonosovdan üzü bəri sillobo-tipik üsluba keçmişdir. Bu üslub indinin özündə də hökm sürməkdədi və rus dilinin təbiətinə, avazına, "yerişinə" tam cavab verir. Yamb, xorey və başqa ölçülər məhz sillebot - onikanın çeşidləridir. Və mən bu ölçüdə böyük Füzulini rusca danışdırmağa çalışdım. Bu bir həqiqətdir ki, rus dili, rus poeziyası Puşkindən bu günə kimi xeyli yol keçib. Puşkin poeziyasında rus dilinin ecazkar musiqisi, çoxçalarlılığı, gözəlliyi kamil ifadəsini tapıb. Mən "Leyli və Məcnun"u çevirərkən bədii tərcümə dili seçimində əsasən Puşkin təcrübəsinə, irsinə üstünlük verdim. İstər-istəməz meylimin o səmtə çəkdiyini gördüm. Aleksandr Sergeyeviçin ən çox xoşladığı ölçü yamb idi, xorey idi… Bu ölçülər çox çevik, "yeyin yerişli", dinamik, mütəhərrik ölçülərdi. Buna görə də bir-iki fəsildə yamba müraciət etsəm də, üstünlüyü daha ağır, ləngərli, "anapest", "amtibexiy" kimi ölçülərə verdim. Daha doğrusu, Nekrasov üslubunu önə çəkməyin vacibliyini hiss etdim. Füzuli "Leyli və Məcnun"u əsasən əruz vəzninin həzəc bəhrində yazıb. Bu üslub daha çox ağır, ləngərli gəlişmələri ilə diqqəti çəkir… Bu barədə ön sözdə də yazmışam. Eyni zamanda, bir növ, günah da işlətmişəm ki, ey böyük ustad, Allah-təalanın alın yazısıdı, bir halda ki, İbn Səlam ölüb, həyatda yoxdu, barı heç olmasa bundan sonra qələminin gücüylə bu dərdli aşiqləri qovuşduraydın.

O biri tərəfdən də öz-özümə təskinlik verirəm ki, daha onda Məcnun Məcnun olmazdı ki! Leylinin Leyliliyi elə o kama yetməyən məşuqluğundadı. Eşqdə Məcnun ağlı, Məcnun əxlaqı yaşayanlar bu fikirin nədənliyinə daha çox vaqifdirlər. Leyli ilə Məcnun hekayəti sadəcə iki gənc insanın bir-birinə olan istəyi çərçivəsində qapanıb qalmır. Füzulinin özü də yazır ki, mən bu ölməz məhəbbət vasitəsilə bəşər övladlarının düşüncəsinə tam ayrı, ölümsüz hikmətlər bəxş etmək istəyirəm. Bu mənada, bu gün Füzuli dühası ilə cilalanan “Leyli və Məcnun” poemasının təlqin və təqdim etdiyi əsl insan obrazını çağdaş dünyanın gözü önünə gətirmək, xatırlatmaq ona göə vacibdir ki, bəşəriyyətin sədaqət, etibar, vəfa anlayışının dərsinə nə dərəcədə ehtiyacı olduğunu duyub-anlaya bilsin. Bu, əbədi, möhtəşəm bir ehtiyacdır. Dünya Leyli, Məcnun əxlaqından keçməyə mənən borcludur. Daha çox da onların əhdə, eşqə vəfa modelindən. Bunsuz bəşəriyyətin gələcəyi yoxdur. Məni “Leyli və Məcnun”a çəkən də bu böyük dəyərlər oldu...

- Yeri gəlmişkən, xalq yazıçısı Elçin “Leyli və Məcnun”un sizin tərcümənizdə çap edilən nəşrinə yazdığı ön sözdə haqlı olaraq vurğulayır ki, Səyavuş Məmmədzadə sadəcə tərcümə etmir, böyük məsuliyyətlə yanaşaraq, hər söz üzərində, sözün yaxşı mənasında, xüsusi vasvasılıqla çalışır, orijinala sadiq qalmaqla bahəm, çevirdiyi mətndə özünü ifadə edə bilir və belə demək mümkünsə (niyə də olmasın), çevirdiyi müəllifin özünə çevrilir... Dəqiq müşahidədi. Tərcüməylə tanışlıq əlbəəl əsas verir deyək ki, “Leyli və Məcnun” üzərində də eyni məsuliyyət hissi ilə çalışıbsınız, Füzulinin böyük düşüncələrini rusca füzuliyanə səsləndirməyə müvəffəq olmusunuz...

- Nə bilim, vallah, əvvəla bilirdim ki, necə böyük bir dahinin əsərini necə böyük bir dilə çevirirəm. Eyni zamanda da çətinliklər qarşımda dağ kimi dayanırdı. Bilirsiniz ki, əsərdə kifayət qədər ərəb-fars tərkibli sözlər var. Üstəlik, Leylinin və Məcnunun dilindən verilən qəzəllərin fikir tutumunu, ifadə möhtəşəmliyini qoruyub saxlamağın vacibliyi məni daha çox düşündürürdü. Dönə-dönə lüğətlərə müraciət etmək, hər bir sözün dəqiq, uyarlı qarşılığını saxlamaq lazımdı. Hətta Füzuliyə xas olan daxili qafiyə sistemini belə... Bunlarsız Füzuli poeziyasının həqiqi simasını ortaya qoymaq olmaz. Belə deyim ki, mən bu möhtəşəm poemanın ehtiva etdiyi böyük düşüncə, fəlsəfə genişliyi içində bir növ itib-batmışdım. Sözün həqiqi mənasında çabalayırdım. Bilirsiniz ki, Füzuli sufi dünyagörüşünün böyük daşıyıcılarından biri olub. Mənsə öz düşüncəmdə daha çox realistəm. Ancaq əsərin təsir gücü məni elə çuğlamışdı ki, özümü bütöv şəkildə Füzuli dünyasının, Leyli və Məcnun düşüncəsinin ixtiyarına təslim etmişdim. Bu poema pak ruhun və fitri istedadın harmoniyasından hasil olub. Hər bir məqamı unudulmazdı. Ancaq mənim üçün ən unudulmaz, məqam atasının Məcnunu Kəbəyə apardığı səhnədi. O yerdə ki, Məcnun uca Yaradanına üz tutub “Ya Rəbb, bəlayi eşq ilə qıl aşina məni” - deyə iltica edir, “Mən istərəm bəlanı, çün bəla istər məni” - deyə yaşamaq haqqını eşq bəlasına mübtəla olmaqda görür - bu möhtəşəm düşüncə önündə heyrətlənməyə bilmirsən, ona aşiqlikdən qaçmaq mümkünsüzdü.

Əsərin tərcüməsi üzərindəki işimlə bağlı bir məqamı xüsusilə vurğulamaq istəyirəm; Ayaz müəllimin bu niyyətimdə mənə dəstək olmasını, ürək-dirək verməsini söhbətimizin əvvəlində də demişəm. “Bu, öz yerində, ancaq bütövlükdə kitabın işıq üzü görməsində qələm dostum, xalq yazıçısı Elçinin hayan olmasını, köməkliyini, nəcib xidmətini qeyd etməyi özümə borc bilirəm. Eləcə də Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin rəhbərliyinə, hörmətli Əbülfəs Qarayevə minnətdarlığımı bildirirəm. “Avrasiya” nəşriyyatının, qələm dostum Tofiq Qaraqayanın və Mübarizin haqqını itirmirəm. Hər biri sağ olsun. Bu kitabın araya-ərsəyə gəlməsi üçün imkanlarını heç əsirgəmədilər. Deyim ki, mərhum füzulişünas alim Sabir Əliyev bu möhtəşəm əsəri nəsr şəklində işləyərək nəşr etdirib. Tərcümə prosesində həmin kitabdan çox faydalandım. Bilirsən, Sərvaz, o yerdə ki, xalqın, millətin üçün gərəkli bir iş görürsən, yaradıcılıq şövqün daha da şölələnir, işə ürəklə girişirsən. Eyni zamanda, bu prosesdə qədirbilən insanların səninlə bir arada olduğunu görəndə işlər daha rəvan gedir. Ədəbiyyat üçün yaşamaq mənim amalımdı. Harada, hansı durumda olmağımdan asılı olmayaraq, mən həmişə qəlbimdə ədəbiyyat işığını diri saxlamağa çalışmışam. Səməd Vurğun günlərində Qazaxda olarkən qısa ünsiyyətimizin təəssüratı yəqin ki, sənin də yadındadı. O möhtəşəm tədbir arası olan fasilədə belə mən tərcümə işimlə məşğul olmağa vaxt tapırdım. Bu, mənim həyat tərzimdi, şeirə, sənətə olan vəfa borcumdu. Biz ədəbiyyatımızı, onun yaxşı örnəklərini dünya oxucularına ləyaqətli şəkildə çatdırmalıyıq. Azərbaycan ədəbiyyatı bütövlükdə sədaqət, vəfa, etibar qaynağıdı. Bu sırada Füzulinin “Leyli və Məcnun”u lap ön cərgədə gəlir. Oxuduqca qüdrətli bir fəlsəfə və lirika aurasının burulğanına düşürsən. Bu, Azərbaycan, geniş anlamda türk təfəkkürünün, islam əxlaqının bir canda qovuşması reallığının ifadəsidi. Belə əsərlər daha çox abidə-insanlar kimidi, onların öyrənilməsi, gündəmdə saxlanılması əslində xalqımızın və bəşəriyyətin mənəvi ehtiyacıdır. Füzuli anlaya bilənlərin, qəlbi, ruhu olanların şairi, böyük dühadı. Bu, “Leyli və Məcnun”da bütün parlaqlığı ilə ifadə olunub. Mən “Leyli və Məcnun”u anlaya bilənlər, ruhu, qəlbi olanlar üçün ruscaya çevirdim.

Sərvaz Hüseynoğu

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 1 mart.- S.5.