Zəki Vəlidi Toğan

(Əvvəli ötən sayımızda)

Zəki Vəlidi heç zaman irqçi olmamışdı. Hətta bu günəcən bəzi binəsib yurddaşlarının nəzərində Hitlerin «müsəlman məsələləri üzrə xüsusi müşaviri» kimi yamanlanan Zəki Vəlidi «Avropadakı irqçiliyin, hindo-germenlerini bir müasir mütləqiyyətə, Düçe və Fürer sisteminə əsas qılmaq fikriylə irəli sürülmüş olduğunu, bunun türk millətinin ruhuna uyğun gəlmədiyini» Adolf Hitlerdən də, siyasi karyerasının böyük bir dövrünü Zəki Vəlidiylə mübarizəyə həsr edən, o dövrün ensiklopediyalarını, qəzetlərini «Validovşina» məqalələriylə yükləyən və neçə-neçə opponentini də elə bu adla məhv etmiş Stalindən də daha yaxşı və dürüst anlayırdı.

Zəki Vəlidinin əsərlərini, həyatını və başqırdların öz böyük övladına münasibətlərini öyrəndikcə inanırsan ki, tarixdə yalnız o millət böyük olacaq ki, öz böyüyünün ruhunu incitməyəcək. Ona - «Sən böyüksən!» - deməyi bacaracaq. Çoxdandır ki, «HitlerStalin» tarix səhnəsini lənətlə tərk edib. Ancaq siyasi memarı olduğu Başqırdstanın küçə və meydanlarında Zəki Vəlidinin adını, heykəlini görüb buna darılanlara görk olmur ki, Zəki Vəlidi Toğan Vyana Universitetində təhsil aldığı otuzuncu illərdə (1935-1938) Ziqmund Freydlə qonşu mənzillərdə (və Freydin başı üstündə - ikinci mərtəbədə) yaşayıb. Bu sətirləri yazıram və Zəki Vəlidi Toğanın Vyana Universitetində hazırladığı doktorluq əsərini - İbn Fədlanın «Səyahətnamə»sini düşünürəm. Freydin icad etdiyi Edip kompleksinin İbn Fədlanın müşahidə etdiyi məsələyə - eyni çayda bir yerdə üryan çimən oğuz qızlarına və kişilərinə qətiyyən dəxli yoxdur. İndi bu da çox maraqlıdır ki, Zəki Vəlidi Toğan Freydə İbn Fədlanın əsərindən danışıbmı? Danışıbsa, dahi psixoloqun düşüncələrində hansı təbəddülatlar olub? Ümumiyyətlə, olubmu? Dünya Oğuzdan Ziqmund freydə qədər gəlib çatınca nə hallara düşdü…

***

1931-ci ildə yazdığı bir məqaləsində «Bu gün mədəniyyət alanında demokratiya, kommunizm və faşizm cərəyanları mücadilə halındadır. Kommunizm təhlükəsinə qarşı mücadilədə demokratiyanın zəifliklərini bəhanə edərək meydana atılan faşizmin alacağı yol, qaranlıq və şübhəlidir. Cahanşümul bir şəkil almaq üçün daha çox demokratiya sisteminə düşmən kəsilən və onu əzmək üçün müstəqbəl biaman düşməni kommunizmlə ittifaqa belə hazır olduğunu göstərən faşizm məktəbi müthiş ehtiras və müfrid (ifrat) şovinizmdən mülhəm olmaqdadır (ilhamlanmaqdadır). Fəqət faşizm milliyyət fikrinin baş müdafii olaraq ortaya atılmış olmasına rəğmən milli deyil bir internosional şovinizmdir». Zəki Vəlidinin dahiyanə bir uzaqgörənliklə söylədiyi bu fikirləri 1931-ci ildə Stalin də, Hitler də qəbul edə bilməzdi. Zəki Vəlidi Toğan əlavə edirdi ki, «türk tarixinin altun dövrlərini yaşadan milli qəhrəmanlar, o cümlədən, Çingiz də Göktürk və Xəzər xaqanları kimi qəbilələr arasındakı ixtilafı yatışdırmaq, onlara özünü usta bir hakim sifətiylə tanıtmaq yolunda yüksələn və imperatorluqlar quran bir şəxsiyyətdir və bunların Hindo-german və qədim İran və Sami qövmlərin despotlarıyla heç bir əlaqəsi yoxdur». Və bütün bunları Zəki Vəlidi Toğan İstanbulda yalnız öz camiasına oxutmaq üçün yazmırdı. Hitlerin ideoloqlarından birinə - Alman Elmlər Akademiyasının prezidentinə ünvanladığı məktubda da eyni məsələlərə toxunurdu. Belə bir Zəki Vəlidi Toğan Hitlerin «müsəlman məsələləri üzrə siyasi müşaviri» ola bilərdimi? Hətta Hitler bunu istəsəydi belə, Zəki Vəlidi buna razı olardımı?

(Zəki Vəlidinin faşizmə münasibəti yuxarıdakı fikirlərindən bəllidir. Ancaq başqa məqamlar da var. Almanlar milliyyətçi türklərə, xüsusən, Rusiya mənşəli türklərə heç vaxt inanmayıb).

Zəki Vəlidi Toğana görə, «siyasi türk vəhdəti Göktürklər və Çingiz zamanında meydana çıxmışdı». Əfsus ki, Əmir Teymur bunu gerçəkləşdirə, dərinləşdirə bilmədi.

Zəki Vəlidi türk birliyinin zəruriliyini anlayırdı və bunu açıq şəkildə bəyan edirdi. Çünki hələ 1940-cı illərin əvvəllərində görürdü ki, almanlar Almaniyanın gələcəkdəki hüdudlarının etnik hüdudlarla kifayətlənəcəyini vəd etsələr də Asiyanın siyasi və iqtisadi nüfuzunu da gözardı etmirlər. «Ruslar Balkanlarda və Şərqi Avropada bir Slav birliyi vücuda gətirmək» niyyətindəydilər. Anqlo-saksonlar isə Ön Asiyada və Akdəniz sahəsində bir Ərəb birliyi yaratmaqdaydılar. Bunu Zəki Vəlidi Toğan kimi parlaq siyasi dühaya malik bir insan dərk edə bilərdi. Həm də bu səbəbdən İsmət İnönü Stalini dünya tarixşünaslığının partriarxı Zəki Vəlidi Toğanın Türkiyədə hakimiyyətə gələ bilməyəcəyinə inandırmaq üçün 10 il həbs cəzasına məhkum edirdi. Doğrudur, Zəki Vəlidi Toğan dörd il səkkiz aydan sona bəraət aldı. Amma Türkiyə tarixində İstanbul, Bonn, Gottingen, (sonralar Britaniyanın Mançestr, Amerikanın Colombia) Universitetlərinin professoru, 1925-ci ildən Macarıstan Turan Cəmiyyətinin fəxri üzvü Zəki Vəlidi Toğanın bir məhbus həyatı yaşaması, özü də belə bir unikal siyasi mövqeyinə görə məhkum olunması İsmət İnönü hakimiyyətinin üz qarası olaraq zaman-zaman qalacaq, bu siyasi ləkə İsmət İnönünün siyasi simasından heç zaman silinməyəcək. Çünki yenə də Nihal Atsız demişkən, elmi dəyəri Zəki Vəlidi mislində bütün dünyada qəbul olunmuş, Amerika, İngiltərə, Almaniya, Hindistan, Pakistan, Yaponiya Universitetlərindən ardıcıl dəvətlər alan başqa bir türk tarix professoru yox idi.

***

Toğan Vyana Universitetinin yetirməsi olsa da, əslində, o, Bartold məktəbinin böyük nümayəndəsidir. Zəki Vəlidinin yetirmələrindən olan, türk kosmolojisinin dünyada tanınmış araşdırıcısı Emel Esin yazılarının birində ustadının gənclik illəri barədə qeyd edir ki: «Zəki Vəlidinin Rusiya Arxeoloji Cəmiyyətinin «Zapiski» adlı dərgisində çıxan məqalələri Bartoldun diqqətini çəkmişdi. Bartold gənc Başqurd alimini Petroqrada dəvət etdi. Beləcə, Zəki Vəlidi Rusiya Arxeoloji və Coğrafiya Cəmiyyətinin və Radlov Dərnəyinin toplantılarında iştirak etməyə və Bartoldla çalışmağa başladı. Bartoldun Türkistan haqqındakı əsərlərindən basılmaqda olanların təshihinə Zəki Vəlidi baxırdı. Bartold da, Zəki Vəlidinin hazırladığı əsərlər üçün Rusiya arxivlərindən istifadə izni alınmasında ona yardım edirdi».

Rusiya türkologiya tarixinin qızıl səhifələri isə çoxlarının da etiraf etdiyi kimi, Bartoldla başlayıb, Minorski ilə davam edir və Zəki Vəlidi Toğanla tamamlanır.

***

Zəki Vəlidi bitib-tükənmir. Pakistan prezidenti Mirzə İskəndər Əli, Hindistanın rəhbəri Cəvahirləl Nehru Türküstanın tarixini Zəki Vəlidinin əsərlərindən oxuyub öyrəniblər.

***

Zəki Vəlidinin missiyası təkcə itik düşmüş əlyazmaları tapıb elmə məlum etməklə tamamlanmırdı. Toğan Şahi-Qəribanların da pənahgahına çevrilmişdi. Əlişir Nəvainin məzarını Heratda o aşkara çıxarmışdı: «Tək bu nöqtəyə işarət etmək kafi gəlir ki, XV əsr son yarısının kültür həyatının başında gələn və bu şəhərin (Herat - A.T.) imarında çox böyük rol oynamış olan böyük türk şairi Əlişir Nəvainin məzarının yerini bilən kimsə yoxdu. Yalnız bu Əlişir kəndisinin «Vəqfiyə» ismindəki əsərində bu gün də yerləri bəlli olan mədrəsə və cameləri ilə imarətxanəsinin bir-birlərindən kaç zira (arşın) məsafədə bulunduqları açıqca qeyd olunmuş və digər qaynaqlarda Əlişirin bu binalar arasında yapılan türbədə gömüldüyü də tasrih edilmiş olduğundan bunun yerini təsbit etmək bənim üçün qolay oldu. Metrə ilə hər tərəfi ölçüb bulduğum nöqtədə bir məzar daşı vardı. Fəqət buradakı bağlara nəzarət edən zatın anlatdığına görə, bu daş sonradan başqa yerdən gətirilmiş və burası heratlılar tərəfindən «Şahi-Qəriban» təsmiyə olunmaqda imiş. Əskidən burada şam yandırmaq adəti də var imiş, sonra daşlarını götürmüşlər. Bu şəkildə Əlişir Nəvainin heratlılar nəzərində «Qəriblərin Padşahı» olaraq tanındığını öyrənmiş və məzarı təsbit etmiş oldum».

Toğan 1923-cü ildə Əlişir Nəvainin məzarını tapdı. Qəriblər Padşahının ziyarətgahını ehya qıldı. Təkcə məzarına sayğı göstərmədi, tarixçi Zəki Vəlidi Toğan Əlişir Nəvai yaradıcılığının tədqiqində də metodoloji yanaşmanın yeni istiqamətini nişan verdi və nə özündən əvvəl, nə də sonra Əlişir Nəvai barədə yazılanların heç biri ilə qiyas edilməyəcək mötəbər bir əsər qələmə aldı.

***

1923-cü ildə Türküstandan ayrılandan sonra Zəki Vəlidinin qürbət yolları İrana, Əfqanıstana, Parisə, Almaniyaya qədər uzandı. Toğan 1925-ci ildə fuad Köprülünün, Yusif Akçuranın, Rza Nurun, Əhməd Ağaoğlunun istəyi ilə Türkiyəyə gəldi. Atatürkün sevimlilərindən birinə çevrildi. Və 1932-ci ildə Birinci Türk Tarix Konqresində Atatürklə fikir ixtilafına düşdü. Konqresdə türk tarixinin öyrənilməsi üçün təklif olunan dörd cildlik «Tarix» kitabı Toğan tərəfindən qınandı. Qarşılığında Zəki Vəlidi Toğanın tarixə yanaşma meyarlarını Rusiya türklərinin sırasından yetişmiş digər böyük alim, həm də barəsində söhbət gedən dərsliyin müəlliflərindən biri Sədri Maksudi Arsal tənqid etdi. Atatürk də, Arsal da bilirdi ki, Toğan elmdə güvənmədiyi mətləblərə şəhadət gətirmir, təməlində tarixin maddi, yazılı, arxeoloji dəlili olmayan heç nəyi zəkasının hüdudlarına yaxın buraxmır. Elmi təsdiqini tapmayan hər hansı fikri nəinki Sədri Məqsudi Arsal, hətta Atatürkün özü belə söyləmiş olsa Toğan bunu qəbul etməyəcəkdi. Çünki Zəki Vəlidi bir dövrün deyil, bütün dövrlərin, təkcə Türkiyənin deyil, bütün türk aləminin tarixçisiydi. XX yüzil türk alimləri içərisində yalnız Fuad Köprülü ilə qiyaslandırıla biləcək bir dünya alimiydi.

Sözü keçmədi və 1932-ci ildə Türkiyəni tərk etdi…

***

Zəki Vəlidinin nəşr olunmuş kitablarından kənarda hələ dərc edilməmiş 400-ə yaxın araşdırması qalıb. Toğan «türkolojinin hansı problemindən yazmayıb?» - sualına cavab tapmaq çətindir. Kaşkarlı Divanını araşdırıb və əsərin yazılma tarixini dəqiqləşdirib. Şeybani Xanın şeirlərini, Zəməhşəhrinin «Mukadimət ül Ədəb»ini, Əbu Reyhan Birunini, Rəşidəddini…. türkolojiyə dəxli olan hamını, hər kəsi, hər şeyi, hər yeri tədqiq edib. Yuxarıda da dediyim kimi, «Quran»ın X yüzilə aid ən qədim türkcə təfsirini, «Qutadqu Bilig»in ən qədim nüsxəsini, İbn Fədlanın «Səyahətnamə»sini, «Oğuznamə»ni…meydana çıxarıb. «Muin ül-Mürid», «Nəhc əl-Fəradis», «Kəşf ül-Xuda»… kimi nadir əsərlər də Toğanın səbatlı axtarışlarının bəhrəsi kimi türkoloqların istifadəsinə verilib.

Bütün bunları xatırladan Fuad Köprülü qeyd edir ki, Zəki Vəlidinin araşdırmalarıyla artıq türk millətinin elm sahəsində təqlid və təslimiyyətdən qurtulub kamillik və araşdırma yoluna girməsi mümkün olmuşdur. «Ərəblərin yeddinci əsrin ilk yarısında Qərbi Asiyadakı uğurlarının səbəbi Şərqi İrandakı türk təzyiqinin nəticəsində mümkün olmuşdur». Zəki Vəlidinin bu mülahizəsi barədə danışan Fuad Köprülünün qənaəti olduqca amiranədir: «Zəki bəy cahan tarixinin mühüm bir nöqtəsini aydınlatmışdır».

***

Zəki Vəlidi türkçümüdür, turançımıdır? Bu suala da aydınlıq gətirməyə ehtiyac vardır. Toğana görə panturanizm türk, moğol və Fin-uğor qövmlərinin ittifaqı, pantürkizm isə yalnız türklərin siyasi birliyi kimi anlaşılmalıydı. Zəki Vəlidiyə görə, macar panturanizmi, yaxud Vamberinin irəli sürdüyü pantürkizm yalnız Ural-Altay qövmlərini qapsaya bilərdi.

Zəki Vəlidi böyük tarix bilgini kimi turançı, siyasi baxışlarına görə isə türkçüdür. Macarlar isə Fin-Uqor dilində danışmalarına, bir çox Avropa xalqlarıyla əlaqədə, ilişkidə olmaqlarına rəğmən ruhlarında Turan kültürünün əsintilərini daşıdıqlarına görə, turanlığın türk-moğol qoluna Fin-Uğor qolundan daha yaxın olmalıydılar. Anadolu, Qafqaz və Türküstan türkləriylə macarların bir Turan zehniyyəti içində qaynayıb qarışmasının zəruriliyinə toxunan Zəki Vəlidi Toğan 1931-ci ilin 20 dekabrında Macarıstanın «Levente» dərgisində yazırdı ki: «bu məsələ ilə ciddi anlamda ən öncə ilgilənənlər arasında, 1915-1917-ci illər arasında Rusiya türk xalqlarından komitə təşkil edən (Turan Heyəti - A.T.) və bir-iki dəfə Budapeştə gələn azərbaycanlı alim Hüseynzadə Əli bəy xatırlana bilər. Kont İştvan Tisza, Miklos Sirenere və başqalarıyla bu məsələ üzərində görüşüb danışıqlar aparmış və «A Külügy-Hadügyü» adlı dərgidə Rusiya Türk xalqlarının siyasi təsirləri üzərinə məqalə yazmışdır».

…Zəki Vəlidi Toğanın səksən il əvvəl Əli bəy Hüseynzadə barədə böyük qədirşünaslıqla dediyi bu sözləri yazıya köçürdükcə Hz. Məhəmmədin bir hədisi yaddaşımın hücrələrində qımıldandı: «Ölüm dostları birləşdirən körpüdür».

1970-ci ildə dünyasını dəyişən səksən yaşlı Zəki Vəlidini Əli bəylə birləşdirən körpü İstanbulda Qaracaəhməd məzarlığındadır. Əli bəyin də, Zəki Vəlidinin də ruhunun aşiyan tapdığı Turan Kövsəri Qaracaəhməddədir. Bir-birinin qonşuluğunda uyuyurlar…

***

Əlbəttə, elmin inkişafı hadisələrin, tarixi faktların yenidən dəyərləndirilməsinə əsas verir. Ancaq Zəki Vəlidi Toğanın «Ümumi türk tarixinə giriş» kitabı türk tarixşünaslığının müqəddəs kitabı mislindədir və kitab elə bir elmi ucalıqda, elə şahanə bir vüsətlə qələmə alınıb ki, oradakı hər hansı tarixi hörgünün, ilmələrin yerini dəyişməyə, ona yenidən qələm çalmağa heç kəsin nə cürəti, nə də elmi təfəkkürü müsaidə edə bilər. Zəki Vəlidi Toğan Türküstanın və Turan aləminin tarix səhifələrini əzbər bildiyi kimi, buradakı əşirətlərin, boyların, böyük nəsil şəcərələrinin yeddi arxadan dönənlərini də tanıyırdı. Zəki Vəlidi sanki tarixşünaslığın göydən gələn kitabını yazıya köçürmüşdür. «Ümumi türk tarixinə giriş» 3000 illik bir keçmişdən üzü bəriyə qədər tarixi dönəmləri ehtiva edir və 1905-ci ildə Əli bəy Hüseynzadənin səsləndirdiyi «Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?» sualına ən qapsamlı cavabı yalnız Zəki Vəlidi Toğanın bu kitabı verir.

Təəssüf ki, bizim alimlərin çox vaxt sərf-nəzər etdiyi «Tarixdə üsul», əslində, həm də Azərbaycan tarixşünaslığının da əsas qaynağı kimi dəyərləndirilə bilərdi. «Tarixdə üsul» təkcə tarixi yazmağı deyil, tarixə münasibət bəsləməyi də öyrədir. «Tarixdə üsul», eyni zamanda, elmdə Qərb-Şərq məsələlərinin öyrənilməsinə istiqamət verir. Fuad Köprülünün sözləri ilə desəm, Türkiyə tarixşünaslığını təqlidçilikdən xilas edir.

«Tarixdə üsul» əsərində Zəki Vəlidi xatırladırdı ki, Ernst Renan, Draper, Lord Kromer, Reinhardt Doziy, daha sonrakı mərhələdə Henri Massis, Raul Valery Kayserling, Gustave le Bon, Osvald Şpenqler, Arnold Toynbee və başqa bu kimi Qərb mütəfəkkirlərinin, Şərq-Qərb «mövzusu üzərinə yazanlarının çoxu Avropa mədəniyyətinin əxlaqi cəhətinin təkamülündə müəssir amil sifətiylə xristianlığa çox yer» veriblər. Hələ üstəgəl, Qərb əski Yunandan qaynaqlanan əqidə və mənfəətlər çarpışmasını özü üçün fikir həyatının qaynağı halına gətirmişdir.

Zəki Vəlidi intellektin təcrübəyə tətbiqinə mənəvi-məfkurəvi yönlərdə əməl edirdi. Avropa mədəniyyətinin inkişafında əsas amil kimi xristianlıq götürülürdüsə, Zəki Vəli də İstanbulda İslam Araşdırmaları İnstitutunu yaradıb ona rəhbərlik edirdi.

***

Zəki Vəlidinin bir alim, bir insan olaraq faciəsi onun normal fəaliyyət göstərməsinə imkan verməyən quruluşların, sistemlərin üzərinə düşür. Hələ bu gün də Zəki Vəlidi tam şəkildə tədqiq olunmur. Zəki Vəlidini tədqiq etmək, «Zəki Vəlidi Toğan kimdir?» - sualının cavablandırmaq, məncə, nə ayrı-ayrılıqda Türkiyə, nə də Rusiya alimlərinin öhdəsinə düşür. Zəki Vəlidinin yaradıcılığı artıq dünya türkologiyasının öyrənilməsi vacib olan əsas mövzularından biridir. Çünki Toğan dünyanın alimidir. Bartolddan sonra tək qalan və ardıyca yeni bir Bartold, yaxud ayrı bir Zəki Vəlidi doğulmayan tək alim.

Azər Turan

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 1 mart.- S.5.