Onu oxuyanda və dinləyəndə

Ənvər müəllimi ilk dəfə “And” kitabı ilə qiyabi tanımışam. Müharibədən cəmi iki il keçmişdi. Qanlı-qadalı günlərin ağrı-acısı, yaraları hələ lap istiydu. Kənd məktəbinin üçüncü sinfində oxuyurdum. Mənim uşaq marağım, təbii olaraq, səhər-axşam ailəmizdə, camaat arasında hər an duyduğum, eşitdiyim müharibə əks-sədasına daha çox meyilliydi. “Buz heykəl”i oxuyub dəhşətdən donan kimiydim. Öz-özümə ucadan oxuduğum şeirə, hekayəyə davanı qanlı qovan anamın məndən xəbərsiz qulaq asarkən məni indi də təsirləndirəcək qədər təsirləndiyi iki halı xatırlayıram: Süleyman Rüstəmin “Gün o gün olsun ki...” şeirini və Ənvər Məmmədxanlının “Buz heykəl” hekayəsini dinlərkən keçirdiyi halı.

O zamandan xeyli vaxt ötüb, kövrək uşaqlıq illəri çox uzaqlarda qalıb; ancaq indi düşünürəm: o təsirlənmələr görəsən ötəriydimi? - Qəti inanıram ki, əlbəttə, yox. O əsərlərin təsir gücü onların həyatiliyində, səmimiliyində, yığcamlıq və təbiiliyindədir. Onları oxuyarkən sanki yazıldıqlarını hiss etmirsən, pak, müqəddəs duyğuların ağuşunda qərq olub qalırsan.

Bu kiçik təfərrüat ədibin yaradıcılığı üçün tamamilə səciyyəvi olan bir cəhəti özündə əks etdirə bildiyinə görə onu xatırlamağa ehtiyac duydum. Bir xırman taxılın keyfiyyətini bilmək üçün ondan bir ovuc götürmək də kifayət edir.

Ənvər Məmmədxanlının dolğun, rəngarəng yaradıcılığı - hekayələri (“Karvan dayandı”, “Baş xiyabanda”), pyesləri (“Şərqin səhəri”, “Od içində”), ədəbi ssenariləri (“Leyli və Məcnun”, “Babək”) ilə hər yeni təmas onun ədəbiyyatımızda layiqincə qiymətləndirilən dəst-xətti haqqındakı yüksək təəssüratı yeni faktlarla yalnız təsdiqləyir.

Ənvər Məmmədxanlının əsərlərini, - janr, mövzu və həcm müxtəlifliyindən asılı olmayaraq, - bir ümumi xətt birləşdirir. Cəmi iki səhifə yarım olan hekayəni də, iri həcmli bir pyesi də, ssenarini də oxuyanda həmin əsərlərin müəllifinin eyni həyat və sənət qayəsini - xalqının qəhrəmanlıq tarixini, mübarizə əzmini, ölməz şəxsiyyətlərini, zəngin mənəviyyatını, bu gününü layiqincə, özünə yüksək tələbkarlıqla qələmə almaq borcunu görürsən. Xalqımızın istiqlaliyyət, günəşli gələcək uğrunda mübarizə yolu “Anamın çırağı”ndan başlamış “Şərqin səhəri”nə, “Babək”ə qədər; Cənubi Azərbaycandakı azadlıq hərəkatı “Baş xiyaban”dakı səfil uşağın acınacaqlı həyatından, “Od içində”ki gərgin çarpışmalarla dolu geniş səhnələrə qədər izlənilir.

Ardıcıllıqla, bütövlüklə əlaqədar bu sətirləri yazdıqca mən Ənvər müəllimlə yaradıcılıq evində qalarkən, gündə üç dəfə bir stol arxasında əyləşərkən olan söhbətlərimizi xatırlayıram. Həmin söhbətlər Ənvər Məmmədxanlı yaradıcılığından aldığım ümumi təəssüratı, mənə elə gəlir ki, tamamladı. Xüsusən bu sözləri yadımdan çıxmır: “Həmişə ən kəskin mübahisələrdə belə zahirən tək qalanda da yenə mən daxilimdə bir dayaq tapmışam; daxili inamımdan ibarət olan bu dayaq məni saxlayıb, ona söykənib dayanmışam”.

Ənvər müəllim yaşıdları olan qələm yoldaşları barədə danışarkən aralarındakı ədəbi mübahisəni müsahiblərinə səmimi hörmətlə xatırlayır və onların xəyalının qətiyyən kölgələnməsinə yol vermirdi. Həm də belə sənət mübahisələrinin, bir növ, yalnız yaradıcılıq işi olduğunu deyir və şəxsi münasibətlərə heç bir soyuqluq gətirmədiyinə dair bir-birindən maraqlı xatirələr söyləyirdi.

Ənvər Məmmədxanlı haqqındakı məqalələrdə onu “nəsrdə şair” adlandıranlar haqlıdır; ancaq mən burada onu əlavə etmək istərdim ki, bu şairlik üçün səciyyəvi cəhət ritorika yox, fikri dərinlik, aydınlıq, həyatilik, həqiqi şeiriyyətdir. Onun “şeirləri” yazmaq xatirinə yazılmayıb, mətləb xatirinə yazılıb. Cümlələrdəki fikir yükü və təmkinli lirizm Ənvər Məmmədxanlı dəst-xətti üçün səciyyəvi cəhətlərdir.

Bütün bu keyfiyyətlər, əlbəttə, onun özünə, sözünə böyük tələbkarlıqla yanaşması ilə bağlıdır. Yaradıcılığa belə ciddi münasibət müəllifi, təbiidir ki, tələsməkdən çəkindirir. Belə hallarda mən məşhur bir yazıçının etirafını xatırlayıram: əsəri yazarkən mən özümə hər cür əziyyət verməyə razıyam ki, sonra onun zəifliyi barədə tənələr eşitməyim. Özümün özümə verdiyim əziyyətə davam gətirərəm, başqasının verdiyi əziyyətə - çox çətin...

Elə bilirəm ki, bu qorxu - müqəddəs qorxudur. Hər kəs ələ qələm alanda bu böyük məsuliyyəti duyursa, o, əsərinin taleyindən qorxmaya bilər.

Ənvər müəllimi oxuyanda da, dinləyəndə də mən hər dəfə məhz belə bir hiss keçirirəm. Onun mənalı ömür yolu bizi belə bir ibrətli nəticəyə gətirib çıxarır.

Ayaz VƏFALI

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 1 mart.- S.3.