O öz şəxsiyyətinin qiymətini bilən adam idi

Ənvər Məmmədxanlı məndən əvvəlki yazıçılar nəsli içərisində ən erudisiyalı, informasiyalı, az yazan, yazdığı hər kəlməsinin üstündə əsən, son dərəcə məsuliyyətli bir yazıçı idi. Mən ondan təxminən on beş il sonra ədəbiyyata gəldim və həmişə etika gözləyərək ondan aralı gəzirdim. Amma iş belə gətirdi ki, günlərin birində hər ikimiz Əzizbəyov adına Yaradıcılıq Evinə putyovka almalı olduq. Üstəlik bir masa arxasında oturmalı olduq. O vaxtdan mən Ənvər müəllimə yaxınlaşdım. İlk təəssüratım belə oldu ki, özünə qarşı olduğu kimi, başqasına da eyni cür tələbkar idi. Ən çox işlətdiyi kəlamlardan biri bu idi: "Yazıçı yazdığı əsəri mükəmməl bilmirsə, nə qədər istedadlı olsa da, müvəffəqiyyətsizliyə uğrayacaq. Öz əsərlərinin içərisində ən çox sevdiyi və özünün şəxsən qiymətləndirdiyi hekayələrdən idi. "Buz heykəl" hekayəsində ana almanların yaxınlaşdığını görəndə körpəsini götürüb qaçanda yolda çovğuna düşür. Şaxtadan ayaq üstdə donur. Əks hücuma keçən sovet əsgərləri hərəkətsiz dayanmış qadına yaxınlaşanda, onun donub öldüyünü, amma qucağında bükülü bir şeyin olduğunu görürlər. Bükülünü açanda ananın sağ qalmış körpəsini görürlər. Donmuş ana canının son hərarətini uşağa verərək onu donmaqdan qorumuşdu.

"Buz heykəl" hekayəsini Ənvər o qədər səlis, gözəl dillə yazmışdı ki, o vaxtlar, qırxıncı illərin axırında əsər dildən-dilə düşmüşdü. Ənvər həm yaxşı dramaturq idi, həm ssenarist idi, həm də yeri gələndə son dərəcə qənaətlə ədəbi fikirlər, qeydlər də yazırdı. Amma Məmmədxanlının ən üstün cəhəti ziyalılığında, bəlkə də həddindən artıq incəliyində və eyni zamanda öz şəxsiyyətinin qiymətini bilməyində idi. Bu xüsusiyyətlər onun canında, qanında, irsiyyətində idi. Ənvər Məmmədxanlı həm də görkəmcə son dərəcə yaraşıqlı, təkcə bircə baxışından ziyalılığı bilinən aydın - ziyalı idi. Mən onunla ömrünün axırlarına yaxın tamam dostlaşmışdım. Ənvər sirrini heç kimə açmaz, dərdini içində çəkərdi. Azərbaycan xalqının tarixindən söz düşəndə aşağıdakı kəlmələri daima təkrar edərdi: "Son dərəcə qarışıqdır, ay İsa. Tarixdən yazan yazıçının məhz tarixi əsəriylə gələcəkdə də maraqlanacaqlarını bildiyindən hər bir kəlmənin məsuliyyətini qəlbən duyub hiss etməlidi. Arxamca kiminsə yaman söz danışmasını istəməzdim".

"Şərqın səhəri" nə qədər maraqlı baxılsa da, uzun zaman səhnədən düşməsə də, bu qiymətli əsərin mərkəzində duran obraz bizim xalqla yanaşı, başqa xalqların da həyatında, taleyində açıq-aşkar subyektiv, mənfi rol oynayan, bəzən kin-küdurətə qapılaraq, hətta qeyri-insani qanunlar çıxarmaqda çəkinməyən, milyonlarla qiymətli şəxslərin sürgünlərdə çürüməsinə səbəb olan İosif Stalin idi. Ənvər gizlin-gizlin yanardı, amma qüsuru özündən çox zamanda görərdi. Məhz "Şərqin səhəri" əsərinin müəllifi olduğuna görə böyük etirafla Babəki öyrənməyə başladı. Mən də qədim dövrlərdə aramsız maraqlanan yazıçı olduğumdan, bu mövzuda söhbətimiz uzandıqca uzanırdı. Belə hallarda Ənvər yenə zəmanəni qamçılayırdı. Hər şeyi gizlədiblər, qapıya da top ağırlığında qıfıl vurublar. Nə qədər öyrənsəm də, aydın görürəm ki, Babəkin şəxsiyyəti və mühiti haqqında nə varsa yığışdırılıb, yalnız şikəst materiallar saxlanılıb. Deyərdi ki, mən Babək haqqında ssenarini uzun müddət bir neçə dəfə üzünü köçürdüyümə görə sənin və mənim yaxşı inandığım Adil İsgəndərov qəzəb vulkanı püskürərdi. "Qada, sən bu əsəri nə vaxta qədər yazacaqsan?" Deyirdim ki, Adil bəy, hirslənmə, lazım gəlsə, mən bu romanı və ssenarini ömrümün sonuna qədər yazacam". Tale belə gətirdi ki, mən "Azərbaycan" jurnalında "Babək" romanının böyük bir hissəsinin redaktoru oldum. Bu romanda Ənvər Məmmədxanlı heç bir yazıçının işlətmədiyi bir üslubda yazırdı, bir nöqtə, bir vergülü dəyişməyə aman vermirdi. Bu cəhətdən Ənvər çox sərt idi. Ömrünün sonuna yaxın təkcə bir dəfə uzaqdan mənə qəzəblə baxdığını gördüm. O vaxt kinostudiyanın direktoru Cəmil Əlibəyli idi. Bizim şuranın iclasında ssenarinin yenidən işlənməsini Cəmil təşkil etdi. Ssenarini yenidən yazmaq bir adət idi. Bəzən elə olurdu ki, kinodramaturqlar dörd-beş variant yazırdılar. Amma şura üzvləri (burada İsa müəllimin səsindən onun halsızlığı daha aydın duyuldu o "Taqət yoxdu, Azər" - dedi) bir səslə deyirdilər: - A kişi, sən Allah, o birinci variantı gətir çəkək. Çünki yazıçı əsəri tək yazmalıdı. Biz müdaxilə edir, əsəri bir yana yönəldir, məcrasından çıxarırıq. Demə, qəzəbinin səbəbi növbəti variant gözlənildiyinə görəymiş. İclasda Cəmil Əlibəyli həmin sözləri deyəndə mən him-cimlə Cəmilə çox söz dedim. Cəmil hiss etmədi. Axırda xırdaca bir kağızda əlimin altında gizlədə-gizlədə yazmağa məcbur oldum. "Cəmil! Sən Ənvərin pencəyinin qoluna bax". Pencəyin qolları didik-didik olmuşdu. Cəmil boyca balaca idi. Masanın arxasında dikəldi və uca göründü: "Ssenari qəbul olunur. Ənvər müəllim özünü, gördüyü nöqsanları çəkiliş müddətində düzəltsin" - dedi. Bu əhvalat mənim Məmmədxanlıya böyük rəğbətimin son ifadəsi oldu. Ənvər müəllim öz böyük sinfi əzablarını öz böyük qəlbində çəkə-çəkə dünyasını dəyişdi. Onun insanlığı, ucalığı, mədəniyyəti bütün yazıçılar üçün örnək ola bilər. O çoxlarının inanmadığı, mənimsə bütün varlığımla qiyabi sevdiyim ideal bir aləmdədi. Yaşayıb və yaşayacaq.

İsa Muğanna

Ədəbiyyat qəzeti.-2013.- 1 mart.- S.1-3.