Novruz sülh, dostluq və humanizm bayramıdır

Dünya xalqları çox qədimdən qışın ömrünü başa vurmasını, fəsillərin gözəli olan yazın gəlişini, təbiətin oyanıb-dirçəlməsini sevinc və fərəhlə qarşılamış, suyun yeniləşməsini, havanın istiləşməsini, yenidən oyanıb ərzi təmizləməsini, torpağın əkin-biçinə hazırlanmasını, yeni əmək xariqələri mövsümünün başlanmasını çoxsaylı və çeşidli rəqslər, yallılar, şənlik mərasimləri, rituallar, adət-ənənə və nəğmələrlə qeyd etmişlər.

Erkən mifoloji düşüncədən baş alıb gələn və ulu əcdadlardan miras qalan bu mədəni dəyərlər xalqımızın müxtəlif zaman və məkan daxilində ilin fəsilləri, təbiət gözəllikləri, təqvim görüşləri ilə bağlı erkən mərasim və bayram silsilələrini yaratmışdır. Onlar getdikcə yeni-yeni dünyagörüşlər, mənəvi-əxlaqi baxışlar, etik-estetik dəyərlərlə cilalanıb xalqımızın əmək və məişət həyatının bütöv aynasına çevrilmişdir. Şərq xalqları içərisində yayılmış belə böyük bayramlardan biri Novruz bayramıdır. Azərbaycan xalqı bu bayramı hər il mart ayının 20-21-22-də keçirir. Novruz dəyərləri az qala sivilizasiyanın başlanğıc mərhələlərindən soraq verir. Tarixin dərinliklərinə getdikcə bayramla bağlı yeni-yeni məlumatlar üzə çıxır, onun haqqında zərdüştilikdən çox-çox əvvəlki çağlardan faktlar aşkarlanır, yeni-yeni mənbələr bayramın tarixini daha uzaq dövrlərə çəkib aparır. Odur ki, keçmişin dərinliklərindən süzülüb gələn bütün bu məlumatlar Novruzun yaranma tarixi barədə qəti hökmlər verməyi hələlik ləngidir. Ancaq qəti şəkildə məlum olanı odur ki, Novruz Şərqin qədim yaz bayramlarından biri kimi xalqımızın təbiət hadisələri barədə əski görüşlərini, onun erkən əmək və məişət həyatını geniş bədii-fəlsəfi lövhələrdə əks etdirməkdədir. O da inkaredilməzdir ki, xalqımızın ən qədim mədəni dəyərləri Novruzun erkən kulturoloji düşüncəsinin başlıca məzmununu və ana qaynağını təşkil edir. Bunları təsdiq eləyən əsaslı və mühüm faktlar isə təbii ki, Azərbaycan xalqı içərisində bayrama məxsus ənənə və rituallar, dünyanın yaranması barədə erkən təsəvvürlər, miflər və rəvayətlər, inanclar, tapınmalar, dünyanın və insanın törənişi və yüksəlişi ilə bağlı məlum dörd mühüm və müqəddəs ünsür - Su, Od, Yel və Torpaqla bağlı etiqadlar, eləcə də bayram məcmuunun tam və pozulmaz qəliblərdə - yetkin formatda xalq içərisində yaşamaqda olan el variantıdır.

Bayrama hazırlığın başlanğıc mərhələsi olan Boz ayın çillə və çərşənbə görüşləri ilə bağlı o qədər zəngin ayin və etiqadları mövcuddur ki, onlar Novruzun dünyəvi yaz bayramı mahiyyətini dərk etməyə kifayət qədər əsas verir.

Xalqımız Novruzla bağlı elə silsilə rituallar və nəğmələr yaratmışdır ki, milli əmək və məişət həyatının bütün etnoqrafik görüntüləri onlarda öz bədii əksini tapmışdır. Holavar və sayaçı sözləri "Qodu-qodu", "Səməni", əkin və biçin, günəşi, yağışı və küləyi çağırış nəğmələri, çoban nəğmələri, nəhrə və cəhrə nəğmələri, toxuculuq və boyaçılıq həyatını əks etdirən bədii nümunələr və başqaları bu cəhətdən diqqət çəkəndir. Novruz nəğmələrinin bir çoxunda erkən simvolik, fetişist, animist, magik görüşlər öz əksini tapmışdır. Bayram mərasimlərində Yaz və Qış rəmzlərinin qarşılaşması, şaxtanın, dumanın obrazlaşdırılması, Böyük və Kiçik Çillənin özünəməxsusluqlarını əks etdirən bədii detallar güclüdür. Novruzun ən mühüm estetik dəyəri buradakı mərasimlərin böyük əksəriyyətinin söz, musiqi və nəğmə ilə zinətlənməsidir ki, bütün bunlar adamın könlünü, zövqünü oxşayır.

Bayram ritualları, mərasim, oyun və tamaşaları, inanc, tapınma və etiqadları xalqımızın erkən dövrlərdə yaratdığı arxaik mədəni dəyərlərindən soraq verir, insanları birliyə, dostluq və həmrəyliyə, yüksək əxlaqi idealları qoruyub saxlamağa, onları genişləndirməyə sövq edir.

Novruz bayramı bütün dünya xalqlarının təxminən üçdə biri üçün müştərək olan astroloji göstərici eyniliyini tənzimləyən, ərzin böyük bir hissəsində Yerin Günəş ətrafında hərəkəti ilə bağlı fəsillərin əvəzləməsi - qışın ötüb yazın gəlməsi, gecə və gündüzün bərabərləşməsi, Yeni günün başlaması ilə əlamətdar olduğunu da xüsusi qeyd etmək gərəkdir. Belə əzəli kökə və tarixə malik olan Novruz zaman-zaman özünün yüksək mədəni dəyərlərini böyük sürətlə yaxın və uzaq ellərə yaymış, bir çox etnosları, tayfaları və xalqları öz bayram ənənələri ətrafında birləşdirə bilmişdir.

Novruz ideallarında insanların bolluğa, firavan və əmin-aman həyata coşqun çağırış istəyi dayandığı kimi, torpağı əkib-becərməyə, onu dirçəltməyə sonsuz məhəbbət də əks edilir. Onlarda belə bir əxlaq güclüdür ki, insan firavan və xoşbəxt həyatı yalnız öz əlinin zəhməti, alnının təri ilə qazana bilər.

Novruz bayramı etiqadlarında insanlara qayğı, diqqət, ədalət idealları başlıca yer tutur. Cəmiyyətdə bərabər, rahat yaşam tərzi formalaşdırmağa, xəstələrə, qocalara, kimsəsizlərə əl tutmağa çağırış ifadə olunur. Bu məqsədlə də bayram günlərində min bir nemətlə zəngin xonçalar bəzədilir, xəstələrə, qocalara, kimsəsizlərə, el ağsaqqallarına bu bayram xonçalarında müxtəlif bayram payı, bayram şirniyyatı və başqa Novruz nemətləri göndərilir, ehtiyacı olanlara bayram yardımları aparılır və beləliklə, bütün el-oba tam şəkildə bayram şənliklərinə qatılır. Novruz günlərində cəmiyyətdə bir növ maddi tarazlıq yaranırdı.

Novruzun başlıca simvollarından olan bayram xonçaları bir-birindən fərqli olardı. Nişanlı qızlara göndərilən xonçalarla ağsaqqal və ağbirçəklərə göndərilənlər öz tərtibinə görə fərqlənirdi. Qız-gəlin üçün bəzədilən xonçalar daha dəbdəbəli olar, bayram payları da gənclərə verilən hədiyyələrlə zənginliyi ilə seçilərdi. Yaşlı insanlara göndərilənlər də səliqəli tərtibi və hədiyyələri ilə daha xoşagələn olardı.

Bayramın humanist dəyərləri təkcə bunlarla yekunlaşmazdı. Novruz günlərində el arasında daha səmimi münasibətlər yaranar, insanlar bir-birinin evinə bayramlaşmağa, qohumgördüyə gedər, nişanlı qızlara bayram xonçaları aparılardı. Küsülülər barışar, evlərdə şadlıq, xoş əhval, mehribanlıq hökm sürərdi. Dövlət də ölkədə bayramı rövnəqləndirər, meydanlarda şənliklər təşkil edilər, tamaşalar göstərilərdi. Təqsirkarların cəzası bağışlanar, günahkarların cəzaları yüngülləşdirilər, bir sıra hallarda isə ölkədə geniş bağışlanma fərmanları verilərdi. El-obada bir-birindən incik düşənlər bayramlaşıb kinə, ədavətə, qan davalarına son qoyardı. Eldən ayrı düşənlər evinə qayıdar, əsirlər əfv edilib bağışlanar, illərlə doğmalarından ayrı düşənlər yenidən öz evinə - yurdlarına qayıdardılar.

Göründüyü kimi, Novruz həm də yüksək mənəvi-əxlaqi və mədəni dəyərləri ilə cəmiyyəti irəli aparan, onu saflaşdıran, insanları sülhə, dostluğa səfərbər edən böyük tərbiyə məktəbi idi.

Xalqımızın XIX yüzillikdəki Türkmənçay tarixi faciəsindən sonra imperiya ideoloqları müxtəlif yollarla Novruzu milli yaddaşdan silib ilhaq etdikləri ərazilərdə yeni-yeni bayramları dəbə mindirməklə onu gözdən salmağa, xalq içərisində unutdurmağa böyük cidd-cəhd göstərirdilər. Təəssüf ki, bu ənənə sovetlər dönəmində daha ağrılı şəkildə davam etdirildi. Novruzun milli bayram kimi keçirilməsi üzərinə daha ciddi qadağalar qoyuldu, o, dini bayram hesab edilərək dövlət tərəfindən gözdən salındı. Ötən əsrin 60-cı illərindən ölkədə milli özünüdərkə böyük qayıdış başladığı zaman qadağalar da yavaş-yavaş səngidi. İnzibati-idarə aparatının yüksək vəzifələrinə milli kadrlar gəldikcə, onlar fürsət düşdükcə milli dəyərlərin dirçəldilməsinə öz dəstəklərini verməyə başladılar. 1966-cı ilin əvvəllərində dövlət əhəmiyyətli yüksək vəzifəyə yenicə irəli çəkilən ulu öndər Heydər Əliyev yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək Novurz bayramının Bakıda təntənəli şəkildə keçirilməsinə öz ilk töhfəsini verə bildi. Bu vaxt belə bir şərait yaranmışdı: keçmiş SSRİ ilə Türkiyə arasındakı münasibətlərdə bir istiləşmə başlamışdı. Ölkənin baş naziri A.Kosıginin Türkiyəyə rəsmi səfəri planlaşdırılmışdı. Bu münasibətlərin yaxşılaşdırılmasına böyük önəm verən dövlət ideoloqları türkdilli sovet respublikalarının birində türklərlə çox səmimi münasibətlərin mövcud olduğunu nümayiş etdirmək üçün Novruz bayramını təntənəli şəkildə təşkil etməyi planlaşdırmışdılar. Səfərin hazırlıq mərhələsində Türkiyə Respublikasının Prezidenti və baş nazirinin də sovetlər ölkəsinə səfəri gündəmə gəldi. Özbəkistanda qeyd edilməsi nəzərdə tutulmuş Novruz bayramının Bakıda keçirilməsi qərarlaşdırıldı.

Bu təklifə Türkiyə tərəfi böyük dəstək versə də, onun reallaşması Azərbaycan rəhbərliyinin, xüsusən tədbirin keçirilməsinin tam təhlükəsizliyinə təminat verən Heydər Əliyevin böyük səyi nəticəsində mümkün oldu. Az sonra Azərbaycanda, xüsusən Bakıda Novruz bayramının keçirilməsinə böyük hazırlıq işləri başladı. Hazırlıq işlərinə və bayramın keçirilməsinə rəhbərlik xalqımızın görkəmli ziyalısı və Azərbaycan KP MK-nın ideoloji işlər üzrə katibi Şıxəli Qurbanova tapşırıldı. "Bahar bayramı" adı ilə keçirilən Novruz bir çox məhrumiyyətlərə məruz qalsa da, o il Azərbaycanda təntənəli şəkildə qeyd edildi. Bu da o vaxt SSRİ Ali Soveti Rəyasət heyətinin sədri işləyən A.Mikoyanın və onun əlaltılarının böyük qəzəbinə səbəb oldu. Erməni separatçılarının liderləri Levon Şaumyan, Mariyetta Şaginyan, Sero Xanzadyan və onlarla başqalarının imzası ilə Kremlə məktublar axını başladı. Bu məktublarda sovet rəhbərlərinə Azərbaycanda dini bayramın bərpa edilməsi və bu ad altında geniş antisovet kampaniya aparılması barədə böhtanlar başlıca yer tutur, Azərbaycan rəhbərliyinin cəzalandırılması tələb edilirdi. Doğrudur, bayramın qadağası ilə bağlı Moskva rəsmi sənəd imzalamadı, ancaq Novruzun adının çəkilməsi yenidən yasaqlandı, bu barədə təbliğat və tədqiqat işləri üzərinə yenidən ciddi senzura nəzarəti qoyuldu. Azərbaycanda Novruzun bayram edilməsi yenidən qapandı. Novruz üzərindən qadağaların götürülməsindən xeyli sonra daha bir təşəbbüs edildi. Akademik Mirzə İbrahimovun yazdığı kimi, "Azərbaycan Kommunist Partiyasının 1988-ci ilin noyabrında bu bayram üzərindəki qadağaları silib atmasını xalq böyük fərəh və ruh yüksəkliyilə qarşıladı…" (bax: Novruz, toplu, Bakı, Yazıçı - 1989). Ancaq bu qərar kağız üzərində qaldı. Novruzun yenə ümumxalq bayramı kimi dövlət səviyyəsində qeyd edilməsi baş tutmadı. Bir toplu nəşr edilməklə, bir neçə məqalə yazılmaqla iş bitmiş hesab edildi. 1990-cı ildəki Qanlı Yanvar hadisələri zamanı hökumət "matəm günlərində" bayram keçirmək olmaz" - deyərək Novruzun üzərinə yeni yasaqlar qoydu. Ancaq mart günlərində akademik fuad Qasımzadə Dövlət televiziyasında, "Xalqı yasda saxlamaq olmaz, Novruz xalqı daha sıx birləşdirər" - deyə bayram nəşrləri üzərinə qoyulmuş qadağaları ləğv etməyə çağırdı, ilk dəfə olaraq televiziya efirində "İlaxır çərşənbələr" barədə silsilə verilişlərlə çıxış edib xalqı öz milli dəyərlərini qoruyub saxlamağa çağırdı.

1992-ci ildə bayramın tarixini, adət-ənənələrini əks etdirən "Novruz bayramı" adlı yeni suvenir əsər çap edildi (bax: Novruz bayramı, Bakı, "Yazıçı" nəşriyyatı - 1992). Ölkəmizdə xalqın böyük ruh yüksəkliyi ilə öz milli dəyərlərini yaddaşa qaytarmasının yeni mərhələsi başladı.

Fərəhli haldır ki, cəmiyyətimiz dədə-babadan miras qalmış Novruz əxlaqi dəyərlərini bu gün də yaşadıb davam və inkişaf etdirməkdədir. Azərbaycan xalqı öz müstəqilliyini yenidən bərpa etdikdən sonra - 1993-cü ildə Novruz bayramı ulu öndər Heydər Əliyevin sərəncamı ilə ümumxalq bayramı elan edilmiş, onun üzərindən bütün qadağalar birdəfəlik götürülmüş, xalq Novruzu hər yerdə özünün böyük milli bayramı kimi kütləvi şənliklərlə qeyd etməyə başlamış, Novruz beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilərək dünyaya sürətlə yayılmağa başlamışdır.

Təbii ki, yüzilliklər ərzində böyük Novruz heç də həmişə birmənalı münasibətlə üzləşməmişdir. Onu qəbul edən tayfaların bir sıra yaz mərasimlərinin və regional bayramlarının Novruzla çarpazlaşma prosesi də baş vermiş, müəyyən tayfalar içərisində bayram özünün folklorlaşma həyatını da yaşamışdır. Türk tayfaları içərisində isə bu proses nisbətən daha güclü olmuşdur. Ayrı-ayrı tayfaların bir sıra kiçik, xırda İlaxır, İlbaşı mərasimləri Novruzla çarpazlaşmış, müxtəlif soylar içərisində isə onlar bəzən öz əski qəliblərini də qoruyııb saxlaya bilmişdir. İslamı qəbul etməmiş qaqauzlar, tuvinlər, xakaslar başqa tayfa və soylar içərisində isə belə folklorlaşma daha rəngarəng olmuşdur. folklorlaşma bayramın bir sıra mərasiraləri kimi, hətta onun dörd müqəddəs çərşənbəsinin sıra düzümündən və adlarının təhrifindən də yan keçməmişdir.

Bayramı tam formatda keçirməyə imkanı olmayan, oturaq həyata qismən gec keçmiş, eləcə də Azərbaycan ərazisinə sonralar gəlmiş bir sıra tayfalar - tərəkəmələr, padarlar, azsaylı qonşu soylar içərisində daha fəal halda baş vermiş bu folklorlaşma nəticəsində otuz günlük Boz ay içərisində hər biri yeddi gündən ibarət dörd çərşənbənin sayı yeddiyə, bəzən də doqquza çatdırılmış, yaxud onların yalançı çərşənbə, kül çərşənbə, qara, ölülər çərşənbəsi və sair kimi məhəlli adlarla əlaqələndirilməsinə təşəbbüslər edilmişdir. Bununla da, Novruzu söykəndiyi dörd bəşəri kökdən - çərşənbələrdən məhrum edərək bayramı bayağılaşdırmağa, onu dünyanın yaz bayramları silsiləsindən ayırıb kiçiltməyə, ona İlaxır, İlbaşı kimi adlar vermaklə Novruzu bir ulusda, soyda, obada keçirilən məhəlli bayram səviyyəsinə endirməyə cəhdlər göstərmişlər. Təəssüf ki, Novruzu təhrif edən belə yabançı hallara bu günün özündə də bir sıra mətbuat səhifələrində, radio və televiziya efirlərində, üzdəniraq kitab səhifələrində təsadüf olunur.

Novruz bayramının xalqımıza məxsusluğunu, onun Azərbaycan xalqının arxaik düşüncəsi ilə bağlılığını müəyyənləşdirmək üçün uzağa getmək lazım deyil. İlk növbədə bayramın özünə, onun adət-ənənələrinə, rəmzlərinə, simvollarına, şirniyyat süfrəsinə nəzər salmaq kifayətdir. Onlardan bir neçəsini xatırlatmaq yerinə düşərdi.

Əcdadlarımızın törənişi ilə bağlı dörd müqəddəs ünsürə, tapınmalara söykənən Novruz bayramının bu ilk simvollarının vəhdəti, əslində, əbədi və gözəl dünya məna və məzmununun ifadəsi olub onun əbədiyaşarlığını əks etdirir. Dünyanı dairəvi şəkildə təsəvvür etdiyindən babalarımız onun ilk simvolunu dairəvi sinidə, məcməyidə bəzənmiş xonça kimi təqdim edir. Xonçanı dünya nemətlərinin sonsuzluğunu, rəmzini ifadə edən yeddi simvolla bəzəyir. Xonçanı Günəşin rəmzi olan şam, törənişin əzəli atributları - Su, Od, Hava və Torpaq rəmzlərinin məcmuunu ifadə edən alma və yaxud meyvə qurusu, ilin ilk yaşıllıq rəmzi olan səməni göyərtisi, törənişin fasiləsizliyini və əbədiliyini tamamlayan rənglərlə boyadılmış yumurta, dünyanın şirin nemət olduğunu əks etdirən şirniyyatla bəzəmişlər. Tipindən, növündən asılı olmayaraq, bütün Novruz xonçaları bu yeddiliklə əlamətdardır. Bunlardan sonra isə xonçaya istənilən bəxşiş, hədiyyə və başqa ənənəvi sovqatlar qoyula bilər.

Belə bır faktı da xatırlatmaq istərdim ki, ötən əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində məşhur antropoloq Tur Heyerdal Bakıya birinci dəfə gələndə ona Qobustanda Novruz xonçası təqdim edilərkən o, xonçanın önündə dizlərini yerə qoyub "Əcəba, bu, dünyanın bəzədilmiş simvoludur, siz nə qədim xalqsınız?" - deyə heyrətini gizlədə bilmədi.

Novruz bayramı münasibətilə bişirilən şirniyyat növlərinə gəldikdə isə üzərində xalqımızın qədim astroloji görüşlərinin əks olunduğunu görmək mümkündür. Novruz süfrəsinin bəzəyi olan şorqoğalı (şora) günəşin, şəkərbura yenicə çıxmış on beş günlük ayın, üçbucaq şəkilli paxlava səmanın, uzun ağ bükmə (Quba bükməsi) kəhkəşanın, rəngarəng noğullar səmadakı ulduzların simvollarıdır. Maraqlıdır ki, Novruz bayramı münasibətilə bişirilən bayram şirniyyatı yeddi növlüdür. Suman halvası, şorqoğal (şora), şəkərbura, paxlava, bükmə, südçörəyi (südlü çörək), tıxma (kətə).

Qeyd etdiyimiz kimi, diqqət yetirilməli məsələlərdən biri də Novruz süfrəsinin yeddiliklə əlaqəsidir. İlk öncə demək lazımdır ki, bütün mənbələrdə Novruz süfrəsi şirniyyat süfrəsi hesab olunur.

Bir sıra qədim Şərq tibb kitablarında bu süfrədəki nemətlərin insana ecazkar qüdrət, uzunömürlülük, sağlamlıq bəxş etdiyi qeyd olunur. Novruz süfrəsində "s" hərfi ilə başlayan yeddi yaz nemətinin - "Yeddi ləvin"in olması vacib hesab edilir. Bunlar aşağıdakılardır: "İl təhvil edilən vaxt evə gətirilən su (lal su), səməni halvası (suman halvası), südlü aş, süzmə, süd (qaynadılmış), səməni şorbası, onun üzərinə səpmək üçün sumaq".

Mənbələrdə göstərilir ki, bunlar Novruzun müqəddəs yeməkləridir, hər bir bayram süfrəsində qoyulan bu nemətlərin düzümü il ərzində insanın sağlamlığını və uğurlarını tənzimləyir. Başqa bir mənbədə göstərilir ki, Novrıız bayramı günlərində çeşidli ət yeməkləri, sirkə, soğan və sarımsaq yeməkləri yemək tövsiyə olunmur. "Bunlar Novruzdan sonrakı bayram süfrələrinin yeməkləridir".

Bütün bunlar isə Novruzun əcdadlarımızın qədim dünyəvi yaz bayramlarından biri olduğunu, xalqımızın təbiətin oyanıb həyatverici funksiyalarını bərpa etməsi barədəki əski görüş və etiqadlarını özündə yaşatdığını bir daha təsdiq edir.

Təsadüfü deyildir ki, bayramın YUNESKO tərəfindən dünya xalqlarının qorunan qeyri-maddi-mədəni irsi siyahısına daxil edilməsi, Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Baş Məclisinin 21 martı "Beynəlxalq Novruz günü" elan etməsi bayramın dünya xalqları içərisində daha geniş yayılmasına, xalqımızın yüksək mədəni dəyərləri ilə dünyanın tanış olmasına öz təsirini göstərəcəkdir. Bu isə Novruz bayramının universal məzmununun indiki narahat dünyada tolerantçılığa, ölkələr, dövlətlər və sivilizasiyalararası dialoqa, eləcə də Yer üzündə sülhün qorunub saxlanmasına və möhkəmləndirilməsinə, azərbaycançılığın humanist mahiyyətinin dünyada daha geniş yayılmasına kömək edəcəyinə ümidləri artırır. Bütün bunlara daha yaxın zamanda nail olmaq üçünsə insanlar arasında anlaşılmazlıqları aradan qaldırmağa, sülhə, həmrəyliyə və humanizmə çağıran Novruz dəyərlərini qloballaşmaqda olan dünyaya öz yetkin formatında, yüksək etik-estetik və əxlaqi dəyərləri ilə birlikdə çatdırmaq gərəkdir.

Azad Nəbiyev

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 15 mart.- S.3; 6.