Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin cəfakeşi: Mirzə Feyzulla - müəllimlər müəllimi

Tələbəlik illərində gündəlik (xatirə) yazan gənclərə həmişə qibtə etmişəm. Çünki ömrün tarixçəsi insan həyatının aynasıdır, nə vaxt istəsən orada həyatın acılı-şirinli anlarını xəyalında, göz önündə real canlandırmağa yardımçı olur, insanda xoş duyğular yaradır.

Azərbaycan Dövlət Universitetində tələbəlik illəri filologiya fakültəsinin müəllimlərini -Məmməd Arif Dadaşzadəni, Həmid Araslını, Mir Cəlalı, Cəfər Xəndanı, Məmməd Cəfər Cəfərovu, Məmmədhüseyn Təhmasibi, Muxtar Hüseynzadəni, Hadi Mirzəzadəni, Əli Sultanlını, Zülfəli İbrahimovu xatırlayanda qəlbim iftixarla döyünür.

Ədəbiyyat tariximizin yaradıcıları olan müəllimlər şəxsiyyətli, bilikli və nəcib insanlar idilər. Bu müəllimlərdən biri - Feyzulla Qasımzadə mənim diplom işimin rəhbəri olmuşdur.

Gündəliyim olmasa da, mürgülü xatiratın yaddaşında ilişib qalan nə varsa, onu oxucularla bölüşmək istəyirəm.

Mən düşünürəm ki, hamı - orta və ali məktəbi bitirənlər müəllimlərini ömrü boyu minnətdarlıq hissi ilə yad edir, unutmur. Onların təlim-tərbiyəsinin ictimai həyatda kara gəldiyini dərk edir. Ata-ana övladı dünyaya gətirir, onun sağlam, tərbiyəli böyüməsi qayğısını çəkirsə, müəllimlər onun doğma vətənə, xalqa layiq vətəndaş kimi yetkinləşməsinə çalışır. Bu mənada mənəvi valideyn missiyasını yerinə yetirir.

Mən həmçinin Feyzulla Qasımzadədə tələbələrinə nəcib insani münasibəti görmüşəm.

Universitetin beşinci kursunda Mirzə Feyzulla müəllim (tələbələri ona Mirzə deyə müraciət edəndə xoşlanırdı) diplom işimə rəhbərlik edirdi. "XIX əsr rus yazıçıları Azərbaycan haqqında" diplom işində dünyaşöhrətli rus yazıçılarının (A.S.Puşkin, Bestujev, Marlinski, Qriboyedov və b.) ölkəmizlə əlaqələri və əsərlərindəki fikirləri ilk araşdırma aparan tələbənin imkanı daxilində tədqiqata cəlb olunmuşdu. O vaxtlar diplom işi təxminən 18-25 makina vərəqi həcmində idi. Mənim diplom işimin həcmi (90 səhifə), elmi mənbələr, təhlil və mülahizələr elmi rəhbərim Feyzulla müəllimə xoş gəlmişdi.

Feyzulla müəllim diplom işinin hər fəsli tamamlandıqca əlyazmasında tanış olmaq istəyirdi. Müəllimlər otağında dəyirmi stolun arxasında mənimlə üzbəüz kresloda əyləşər, huş-guşla əlyazmanın oxunmasına qulaq asardı. O, gözlərini yumardı, kirpikləri də tərpənməzdi. Mən oxunuşa ara verən kimi, kirpikləri tərpənər, "oxu, dayanma" - deyərdi. Sonda fikrini bildirməzdi. "Beləcə axıra çatdır, tələsmə" deyərdi. Onun diplom işinə rəyi "sözsüz əla qiymət vermək olar" sözləri ilə bitmirdi. O, rəydə yazırdı ki, hökmən kafedrada saxlanılsın. Mənə də təkidlə deyirdi: "Kafedrada qalsan, bir ildə sənin bu mövzuna 50 səhifə artırmaqla namizədlik müdafiə edəcəksən".

Material zəngin idi, iri həcmli elmi monoqrafiya da yazmaq olardı. Lakin heç özüm də bilmirdim, niyə mən İrəvana getdim, orada mərkəzi mətbuatda ("Sovet Ermənistanı"qəzetində ) işlədim.

Feyzulla müəllim, çox təəssüflənsə də, incimədi. Mənə yazdığı məktubların birində Abbasqulu ağa Bakıxanovun yaradıcılığı mövzusunda elmi işin mənim adıma kafedrada yekdilliklə təsdiq etdirməsini bildirirdi. Güman ki, sonra Bakıya gəlib aspiranturada oxumağıma təsir edən səbəb bu idi.

Mən əsas məsələyə Feyzulla müəllimin yığcam ədəbi portretini yazmadan öncə bütün bu əhvalatı danışmaqda məqsədim o dövrdəki müəllimlərin, əgər tələbədə elmi tədqiqat bacarığı işartısı görünürdüsə, ona necə atalıq qayğısı ilə yanaşmasını bildirməkdədir. Görən indi belə ülvi, təmənnasız, doğma atalıq duyğusu ilə yanaşan nəcabətli müəllimlər varmı?!.. Əgər varsa bu gəncliyin xoşbəxtliyidir.

Mən istəkli müəllimlərimdən birinin əziz xatirəsini yad etmək arzusu ilə 37 il bundan əvvəl dünyasını dəyişmiş milli ədəbiyyatşünaslıq elminin korifeyi Feyzulla Qasımzadənin həyat yoluna nəzər salmağı özümə borc bildim.

Feyzulla Qasımzadə Azərbaycanda, Abşeron yarımadasının Mərdəkan kəndində 1898-ci il fevral ayının 22-də dindar ailədə doğulmuşdur. Atası Səməd dinə qəlbən bağlı zəhmətkeş kəndli idi. O, "Qurani-kərimi" mükəmməl öyrənmişdi: Təziyyə məclislərində dini surələri avazla oxuması dinləyiciləri məftun edirdi. Onun yaddaşı güclü olduğundan, heç bir təhsil görməsə də, Məhəmməd Füzuli, Sədi Şirazi, Seyid Əzim Şirvani, Mirzə Ələkbər Sabir kimi sənətkarların əsərlərini əzbərdən söyləməsi, klassik poeziyaya və el ədəbiyyatına dərin bələdliyi ona hörmət qazandırmışdı. Səməd kişi Hacı Zeynalabdın Tağıyevin həmyerlisi olduğundan onun xeyriyyəçilik fəaliyyətindən xəbərdar idi. Bir gün öz ata-baba torpağının bir hissəsini ona bağışlayıb deyir: "Hacı, bu torpağı sənə bağışlayıram. Amma mümkünsə burada bir məktəb tikdir ki, camaatımız oxusun, savadlı olsun".

33 yaşında ikən Səməd özündən 15 yaş kiçik qızla evlənir. Bu nigahdan onların 5 oğlu, 2 qızı olur.

Səməd kişi ilk övladı Feyzullanı 8 yaşında kənd mollaxanasına qoyur. Üç ildən sonra - 1903-1912-ci illərdə Mərdəkan kənd ibtidai məktəbində təhsil alır. Uşaqlıqdan gözlərinin zəif olmasına, hətta bir gözünün görmə qabiliyyətini tam itirməsinə baxmayaraq (ancaq bir gözü yaxın məsafədən görürdü), kiçik yaşlarından mütaliəyə böyük həvəs göstərir, fenomen zəkası ilə oxuduğunu yaddaşında həkk edirdi.

Gənc Feyzulla 1912-1916-cı illərdə Bakı Rus-tatar ali ibtidai məktəbini bitirib "Kazyonnaya palata" müəssisəsində əmək fəaliyyətinə başlayır və təhsilini davam etdirmək arzusu ilə axşam gimnaziyasına daxil olur.

Lakin onu 1917-ci ildə Göyçay qəzasının Qaziyan kənd ibtidai məktəbinə göndərirlər. Burada 8 ay məktəb müdiri vəzifəsində işlədikdən sonra onu səhhətinə görə doğma kənd məktəbinə müdir və dil-ədəbiyyat müəllimi vəzifəsinə təyin edirlər.

Feyzulla Qasımzadə 1920-ci ildə Qala-Maştağa rayon xalq maarif idarəsində təhsil-tərbiyə şöbəsinin müdiri olmuş, 1922-1929-cu illərdə Bakı şəhər məktəbində və N.Nərimanov adına Texnikumda dil və ədəbiyyat müəllimi işləmişdir. 1928-ci ildən sonra həm də 2-ci dərəcəli Bakı şəhər məktəbində həmin fənni tədris etmişdir. Bu illərdə Feyzulla Qasımzadə bir an belə təhsilini davam etdirmək fikrindən daşınmamışdır. Elə buna görə də 1929-cu ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsinə daxil olur. Burada təhsil illəri şərqşünas alim P.Juzenin rəhbərliyi ilə "Quranın estetikası" diplom işini rus dilində yazıb uğurla müdafiə edir.

Feyzulla Qasımzadə tələbəlik illərində kirayənişin qaldığı mülk sahibi Hacı Əbdüləlinin qızı Tubu xanımla evlənir. Bu onun ikinci təhsil almasına mane olmur.

Universiteti bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun aspiranturasına qəbul olunur.

Haşiyə: Mirzə Feyzulla Tubu xanımla 53 il xoşbəxt ailə həyatı yaşayır. Onlar Allahın bəxş etdiyi övladlarını qayğı ilə boya-başa çatdırırdılar: Evin böyük oğlu Hamid - jurnalist, publisist, tərcüməçi, həm də ədəbiyyatşünas alim idi. Azərbaycan nəşriyyatının inkişafında xidmətləri olmuşdur.

Ailənin sevimli oğlu Elman fizika-riyaziyyat fəlsəfə doktoru, dosent idi. Xalq təsərrüfatı institutunda qayğıkeş müəllim imici qazanmışdı.

Mirzə Feyzullanın tək bir qızı Nigar xanım atası kimi ədəbiyyatşünas alim və müəllimlik yolunu seçmişdir. Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin dosentidir. Uşaq ədəbiyyatı mütəxəssisidir. Mirzə Feyzullanın ailəsində öz fərasəti, intellektual səviyyəsi ilə seçilən Fuad ölkəmizdə müasir fəlsəfə elminin inkişafında böyük xidmətləri olan elm xadimləri sırasında əbədi yer tutmuşdur. Akademik Fuad Qasımzadə şöhrətli müəllim və elm xadimi idi. O, valideynlərindən söz düşəndə iftixarla deyirdi:

"Mən, həmişə öz soy-kökümlə qürur duymuşam. Onlar zəhmətkeş, Allaha bağlı, vətənini sevən, elmə marağı olan insanlar olublar…

Mən atamdan çox şey öyrənmişəm. Amma ən çox öyrəndiyim sadəlik, zəhmətkeşlik, bir də xeyirxahlıq olub. Ən əsası da bu cəhətlər mənə həyatda hörmət qazandırıb".

Feyzulla Qasımzadə XX əsrin 30-cu illərində Azərbaycan Xalq Maarifi Komissarlığında metodist-təlimatçı vəzifəsində işlədiyi vaxtdan ömrünü sevdiyi peşəyə - müəllimliyə və tənqidçilik fəaliyyətinə həsr edir. Bir müddət Bakı Səhiyyə mamaçılıq texnikumunda Azərbaycan ədəbiyyatını tədris edən Feyzulla Qasımzadə müəllimliklə yanaşı, mətbuatda elmi-kütləvi və metodiki məqalələrlə çıxış edir, məktəblərdə tədrisin təşkili işinə köməyini əsirgəmirdi. Bu dövrdə tənqidçilik fəaliyyətinə də başlayır. Onun ilk mətbu qələm təcrübəsi - Hacağa Qənizadənin "Utanıram" hekayəsi haqqında məqaləsi 1931-ci ildə "Hücum" jurnalında dərc edilmişdir.

Feyzulla Qasımzadənin ən qaynar gənclik dövrü sıxıntılı illərə - repressiya, təqib və təzyiq hökm sürdüyü bir zamana təsadüf etmişdi.

Narahat ictimai mühitdə Feyzulla Qasımzadə SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının Dil və Ədəbiyyat İnstitutunda baş elmi işçi vəzifəsində çalışırdı. 1937-1939-cu illərdə burada ilk elmi tədqiqatını-"Mirzə Fətəli Axundzadənin həyat və yaradıcılığı" monoqrafiyasını yazıb başa çatdırır və bu mövzuda namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə edir. 1939-cu ildə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqına üzv seçilir.

Feyzulla Qasımzadənin Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasına işləməyə dəvət olunması pedaqoji fəaliyyəti üçün geniş imkanlar açır. O, burada dosent, kafedra müdiri işlədiyi müddətdə XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatından mühazirələri ilə təcrübəli və bilikli müəllim kimi hörmət qazanır, mütəfəkkir yazıçı Mirzə Fətəli Axundzadə barədə axtarışlarını davam etdirir. 1938-1940-cı illərdə "Mirzə Fətəli Axundzadə. Həyatı və yaradıcılığı" (1938); "Mirzə Fətəli Axundzadənin poeziyası" (1938); "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı xrestomatiyası" (1938); "M.F.Axundzadənin həyatı və yaradıcılığı" (1939); "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatından dərs vəsaiti" (1939); "Ədəbiyyatdan terminlər lüğəti" (1949) kitablarını, eləcə də Mirzə Fətəli Axundzadə və Nəcəf bəy Vəzirovun bədii əsərlərini Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında kütləvi tirajla nəşr etdirir.

II Dünya müharibəsi dövründə bütün sovet məkanında olduğu kimi, Azərbaycanda da çətinlik və gərginlik yaranmışdı. Hamı ellikcə gecə-gündüz qələbə naminə çalışırdı.

Belə bir vaxtda Feyzulla Qasımzadə sıxıntı çəksə də, əməksevərliyinə, dözümünə, vətən sevgisinə güvənərək ruhdan düşmürdü, bilik və bacarığını tələbələrdən əsirgəmir, yeni-yeni tədqiqat əsərləri ilə ədəbiyyatımızı zənginləşdirirdi. Ona 1943-cü ildə Azərbaycanın əməkdar müəllimi fəxri adı verilir.

Müharibədən sonrakı on il ərzində Feyzulla Qasımzadə "Xalq aşıq poeziyası" (1950), "Tənqidi realizm" (1952), "Vaqifin ədəbi məktəbi" (1954), "N.B.Vəzirov" (1954) və s. tədqiqat əsərlərini yazıb nəşr etdirmişdi. O, 56 yaşa yaxınlaşsa da, doktorluq dissertasiyası müdafiə etməmişdi. Buna səbəb hələ də ziyalılara inamsızlıq pərdəsinin götürülməməsi idi.

Repressiya, təqib və təzyiq illərinin vahiməsi duman kimi çəkilsə də, şəxsiyyətə pərəstiş, amiranəlik dövrü "qorxu hissi" şüurlarda qalmışdı. Lakin 1953-cü ildə İ.V.Stalinin vəfatından sonra ictimai həyatda "ab-hava" dəyişdi. Həmid Araslı, Məmməd Arif, Mir Cəlal Paşayev, Feyzulla Qasımzadə kimi görkəmli ədəbiyyatşünas alimlər elmi işlərini müdafiəyə təqdim etmək imkanı tapdılar. Feyzulla Qasımzadə 57 yaşında ikən, 1955-ci ilin dekabrında "XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında realist-demokratik ədəbi cərəyanın inkişafı tarixi" mövzusunda dissertasiya müdafiə edib filologiya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almışdır. İki ildən sonra ona professor rütbəsi verilmişdir. 1958-ci ildə xidmətlərinə görə Azərbaycanın əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür. O, təxminən 20 il Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrasına rəhbərik etmişdir.

1962-ci ildə Feyzulla Qasımzadə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, dörd ildən sonra isə həqiqi üzvü seçilmişdir.

Bu müddət ərzində Feyzulla Qasımzadənin - "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında realist demokratik cərəyanlar" (1955); "Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi" (1956); "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" (1956); "M.F.Axundovun həyatı və yaradıcılığı" (1962); "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi oçerkləri" (1962); "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" (1874) irihəcmli monumental əsərləri kütləvi tirajla nəşr edilmişdir.

Feyzulla Qasımzadə "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı" tarixi iki cilddə (1944); Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (üç cilddə), II cild (1960) kitablarının müəlliflərindən biri idi. Onun mindən artıq elmi, elmi-kütləvi məqalələri jurnal və qəzetlərdə dərc edilmişdir. Feyzulla Qasımzadənin elmi kadrların hazırlığında misilsiz xidmətləri olmuşdur. 35 elmlər doktoruna məsləhətçi, 125 elmlər namizədinə rəhbər olmuş, 100-dən çox müdafiədə opponentlik etmişdir.

Feyzulla Qasımzadə orta və ali məktəblər üçün dərsliklər və proqramlar hazırlanmasında da fəaliyyət göstərmişdir. Onun 50 il pedaqoji və elmi sahədə xidmətləri dövlət tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. fəxri fərmanlar, təşəkkürnamə və tərifnamələr, üç dəfə "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni, "Qafqazın müdafiəsinə görə" (1944) və "Böyük Vətən müharibəsində əmək igidliyinə görə" medalları ilə təltif edilmişdir.

Feyzulla Qasımzadə uzun sürən xəstəlikdən sonra 1976-cı il mart ayının 29-da 69 yaşında Bakı şəhərində əbədiyyətə qovuşmuş, öz vəsiyyətinə görə Mərdəkan qəsəbəsinin qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur.

***

Palıd ağacının rişələri torpağın dərin qatlarına işlədikcə, onun gövdəsi, budaqları da şaxələnir, göylərə ucalır. Feyzulla Qasımzadənin həyatı, pedaqoji və elmi fəaliyyəti də əzəmətli palıd ağacını xatırladır. O, ağlasığmaz fədakar zəhməti, dərin zəkası, dözümü ilə fenomen şəxsiyyət ola bilmişdi.

Feyzulla Qasımzadə kiçik yaşlarından pərvanə kimi elmin və pedaqoji fikrin ziyasına can atırdı. O, sənətinin vurğunu idi. Ömrü boyu öyrənir və öyrədirdi. Bu işıqlı yol onu əlçatmaz zirvəyə apardı: adi qələm sahibi, sadə müəllim Feyzulla Qasımzadə akademik, müəllimlər müəllimi kimi tanındı. O, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin və müasir pedaqoji fikrin məbədində ölməzlik abidəsini ucaltdı.

Feyzulla Qasımzadə təxminən əlli illik pedaqoji fəaliyyəti dövründə elmi tədqiqat işindən ayrılmadı. Ərəb və fars dillərinə dərin bələdlik ona arxivlərdə, şəxsi kitabxanalarda saxlanan məxəzləri araşdırmağa, klassik Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsinə imkan yaratdı.

Beləliklə, Feyzulla Qasımzadə uzun müddətli gərgin yaradıcı əməyi sayəsində XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının inkişaf prosesinin elmi-filoloji mənzərəsinə aydınlıq gətirdi.

XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yaranması, təşəkkülü, inkişafı prosesinin elmi-filoloji təsviri tədqiqatçı alim Feyzulla Qasımzadənin adı ilə bağlıdır. O öz səmərəli elmi fəaliyyəti sayəsində müasir milli filologiyanın təməlini qoyanlardan biri səviyyəsinə qalxmışdır. Firidun bəy Köçərli ənənəsinin davamçıları, müasir milli ədəbiyyatşünaslığın yaradılmasında böyük xidmətləri olan Məmməd Arif, Həmid Araslı, Mir Cəlal, Mikayıl Rəfili kimi elm xadimləri ilə Mirzə Feyzullanın adı yanaşı çəkilir.

Feyzulla Qasımzadənin çoxcəhətli ədəbi, elmi və pedaqoji fəaliyyəti heyrətamizdir. Onun zəngin ədəbi irsinin ilk tədqiqatçısı ədəbiyyatşünas alim Bəxtiyar Məmmədzadə yazır: "… müasir ədəbiyyatşünaslığın tarixi inkişaf prosesi fonunda yanaşıldıqda, ümumi mənzərədə bu şəxsiyyətin yeri və mövqeyi məsələsi baxımından düşündükdə Feyzulla Qasımzadə ədəbiyyat tədrisi, ədəbi tənqid, ədəbiyyat nəzəriyyəsi, mətnşünaslıq, ədəbiyyat tarixi sahələrində fəaliyyət göstərmiş, yazıb-yaratmış, zamanın və həyatın tələblərinə cavab verən, ehtiyacları ödəyən, sabaha istiqamətlənən əsərləri ilə filoloq alim-müəllim kimi tanınmışdır".

Feyzulla Qasımzadənin elm və təhsil şöhrəti zirvəsinə qalxmasında müəllimlik və tədqiqatçılıq qoşa qanad olmuşdur. XX əsrin əvvəlləri kənd orta məktəbində müəllimlik edən, 30-cu illərdə Azərbaycan Xalq Maarifi Komissarlığına metodist-təlimatçı vəzifəsində çalışan Feyzulla Qasımzadə ölkəmizdə milli təhsilin yeni mərhələyə qədəm qoyduğu bir vaxtda maarif xadimi missiyasını şərəflə yerinə yetirmişdir. O, ədəbiyyatı müəllim kimi tədris etməklə yanaşı, metodika sahəsində əməli-nəzəri işlərlə ciddi məşğul olmuşdur: tədris proqramı, tövsiyələr, dərs vəsaitləri, müntəxabat, dərslik hazırlamışdır.

Feyzulla Qasımzadə gənc yaşlarından səmərəli elmi-pedaqoji və əməli fəaliyyəti ilə ölkəmizdə təhsilin inkişafına misilsiz xidmət göstərmişdir. Onun orta və ali məktəblər üçün XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı dərsliyi, eləcə də M.F.Axundzadə, A.Bakıxanov, N.Vəzirov haqqında monoqrafiyaları, bu gün də tədris vəsaiti kimi öz əhəmiyyətini, elmi siqlətini saxlamışdır.

Feyzulla Qasımzadə müəllimlik peşəsinin ustadı idi. O ömrü boyu minlərlə gəncin təlim-tərbiyəsinə, elmi biliklərə yiyələnməsinə, müəllim, alim, vətəndaş ziyalı kimi yetkinləşməsinə tərəfdar olmuşdur.

Feyzulla Qasımzadə müəllimliklə yanaşı, klassik ədəbi irsin öyrənilməsinə də böyük əmək sərf edirdi.

XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini yaratmağı qarşısına məqsəd qoyan tədqiqatçı alim yüzillik tarixi dövrün ədəbi istiqamətlərini, hətta folklor materiallarını öyrənirdi. "Xalq aşıq poeziyası" (1950), "Tənqidi realizm" (1952), "Vaqifin ədəbi məktəbi" (1954) əsərləri bu cəhətdən səciyyəvidir. Feyzulla Qasımzadə ayrı-ayrı yazıçıların həyatına və yaradıcılıq yolunu araşdırmağa, əsərlərini toplayıb nəşr etməyə çalışırdı. Ona görə də hər yerə baş vururdu: arxivlərdə əlyazmaları, məxəzləri araşdırır, səbir və dözümlə zəngin məlumat toplayırdı.

M.F.Axundzadə, Q.Zakir, N.Vəzirov, S.Ə.Nəbati, S.Ə.Şirvani irsinin elmi, elmi-kütləvi nəşrlərinin müqəddimə, şərh və lüğət ilə hazırlanması onu səriştəli mətnşünas alim kimi səciyyələndirirdi.

Feyzulla Qasımzadə gərgin əməyi, təcrübəsi və biliyi sayəsində mətnşünaslıq probleminin həllinə öz töhfəsini verirdi. Klassik əsərlərin mükəmməl nəşri Azərbaycan mətnşünaslığının təcrübə və elmi-nəzəri prinsiplərinin yaranmasına, sistem halında müəyyənləşməsinə əhəmiyyətli təsir göstərirdi.

1943-1944-cü illərdə nəşr edilən "Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" ikicildliyinin hazırlanmasında Məmməd Arif, Həmid Araslı, Mir Cəlal, Mikayıl Rəfili, Məmmədhüseyn Təhmasib kimi ədəbiyyatşünas alimlərlə yanaşı, Feyzulla Qasımzadənin həmmüəllif olması təsadüfi deyildi. Bu uğurlu addım milli ədəbiyyatşünaslıqda ilk təşəbbüs idi və onun yaradılmasına mütəfəkkir alim Heydər Hüseynovun rəhbərliyi ilə görkəmli mütəxəssislər cəlb edilmişdi. Feyzulla Qasımzadə ikicildlik ədəbiyyat tarixinə yazdığı bölmədə XIX əsrin ədəbi mənzərəsini dolğun əks etdirmişdi. Ədəbiyyatşünas alim Bəxtiyar Məmmədzadənin müəyyənləşdirdiyinə görə, ikicildlikdə "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tarixləşdirilməsində struktur, əsas ədəbi cərəyanlar, əsas inkişaf meylləri, yaradıcı şəxsiyyətlərin prosesdəki yeri və mövqeyi ümumilikdə doğru-düzgün verilir, əsasən elmi obyektivliklə işıqlandırılır".

Feyzulla Qasımzadə 1950-1960-cı illərdə XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin yaradılması istiqamətində daha səmərəli işlər görmüşdür. "M.F.Axundovun yaradıcılıq yolu" (1953), "N.B.Vəzirov" (1954), "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında realist-demokratik cərəyanlar" (1955), "Abbasqulu ağa Bakıxanov Qüdsi" (1956), "M.F.Axundovun həyatı və yaradıcılığı" (1962), "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi oçerkləri" (1962) və s. kitabların kütləvi tirajla nəşri onun görkəmli ədəbiyyatşünas, tədqiqatçı alim kimi yüksəlişini göstərir, XIX əsr maarifçi-realist ədəbiyyatı bütöv ədəbi-elmi mənzərəsinin yaradılması yolunda misilsiz xidmətlərini də təsdiq edirdi.

Bütün bu nailiyyətlər 1957-1960-cı illərdə nəşr olunmuş Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin üçcildliyinə də uğur gətirmişdi.

Monumental üçcildlik ədəbiyyatşünaslıqda "inkişafın perspektivli, istiqamətverici, təyinedici elmi zəmini" əsasında ortaya çıxmışdı. Onu ərsəyə gətirən kollektivin tərkibinə cəlb edilən yeni müəlliflər də (Kamran Məmmədov, Əli Sultanlı, Hidayət Əfəndiyev, Ə.Mirəhmədov, M.C.Cəfərov) mütəxəssis olduqlarına görə, "Ədəbiyyat tarıxi"nin üçcildliyi ictimaiyyət tərəfindən böyük rəğbətlə qarşılandı (Çox təəssüf ki, "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" çoxcildliyinin dördüncü cildində (2011) bu ənənə gözlənilməmişdir. Oçerklərin əksəriyyəti qeyri-mütəxəssislər tərəfindən işlənildiyinə görə qüsurlu icmal xarakterlidir).

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin üçcildliyinin zəngin dünyagörüşlü, dərin bilikli, ixtisaslaşmış müəllifləri mövcud ədəbi materialların elmi sistem, əsas tarixi prinsiplərinin əhatəli filoloji təhlili gözlənilmədən mükəmməl ədəbi salnamə ortaya qoymağın qeyri-mümkün olduğunu bildirdilər. Onlarda vətəndaşlıq məsuliyyəti vardı.

Ona görə də, "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" üçcildliyi, sovet ideologiyası konsepsiyası çərçivəsində yazılsa belə, milli ədəbiyyatşünaslığımızın inkişafının göstəricisi, dəyərli ədəbi hadisə idi.

Bu cəhətdən Feyzulla Qasımzadənin çoxcəhətli yaradıcılığı örnək idi. O, "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"ni yarada bilmək bacarığı, yaratmağa mənəvi səlahiyyət haqqı qazanmaq naminə əlli ilə yaxın "Fərhadsayağı" külüng vurmuş, Simnar kimi abidə ucaltmışdır". Bu əsər "milli filologiyanın uğurları sırasında öxünəməxsus yeri ilə seçilir".

Ədəbiyyatşünas alim Bəxtiyar Məmmədzadənin dediyi kimi, "XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" təxminən on ilə (1935-1944) müəyyənləşən, elmi araşdırmaların nəticəsində iyirmi ilə (1935-1955) yaranan, təxminən iyirmi il ərzində (1956-1974) təkmilləşən sanballı elmi işdir, gərgin zehni fəaliyyətin nəticəsidir, böyük bir xidmətdir".

Feyzulla Qasımzadə elmi araşdırmalarının nəticəsi kimi ortaya qoyduğu ədəbiyyat tarixi bir əsrin zəngin mənbə toplusu, monumental tədqiqatdır. Bu əsər təxminən 60 ilə yaxındır ki, tədqiqatçı ədəbiyyatşünas alimlərin masaüstü kitabı, istiqamətverici kompası olmuşdur.

"XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" uğurlu monumental tədqiqat əsəri "Mirzə Feyzulla məktəbinin" əsasnaməsidir desək, bəlkə də səhv etmərik. Feyzulla Qasımzadənin ədəbi irsi milli ədəbiyyatşünaslıq xəzinəmizin sərvətidir. Böyük alim, maarif xadimi Feyzulla Qasımzadənin xatirəsi unudulmazdır. Onu qoşa qanad kimi elmin zirvəsinə qaldıran ədəbi-pedaqoji fəaliyyəti həmişə tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olacaqdır.

T.ƏKBƏROĞLU

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 3 may.- S.1; 6.