Elçin və teatr

Dramaturgiya teatr sənətinin inkişafının təminatçısıdır, - desək, yanılmarıq. XX əsrin teatrı mütəmadi olaraq dramaturji materialın bəsitliyindən, müasir əsərlərin azlığından şikayətlənsə də, dramaturgiyamızda klassik və müasir nümunələr də az deyildir. XX əsrin teatr mədəniyyətinin məzmun və qayəsini məhz müasir dramaturji axtarışlar və onların nəticələri, xarakteri, estetik özgürlüyü ilə müəyyənləşib.

Çağdaş Azərbaycan dramaturgiyasına nəzər salanda, görürük ki, onun müxtəlif mərhələlərində (XX əsrin 60-cı illərindən bu günümüzə qədər) dramaturqlarımız İlyas Əfəndiyev, Nəbi Xəzri, Bəxtiyar Vahabzadə, Nəriman Həsənzadə, Əkrəm Əylisli, Anar, Vaqif Səmədoğlu, Elçin, Kamal Abdulla, Əli Əmirli, Rəhman Əlizadə, Afaq Məsud, Firuz Mustafa, Elçin Hüseynbəyli və b. maraqlı dramaturji əsərləri ilə bu mürəkkəb yaradıcılıq sahəsini zənginləşdirmişlər.

60-cı illər nəslinə mənsub olan və tam haqla onun qabaqcıl təmsilçilərindən sayılan xalq yazıçısı Elçinin istər elmi-tədqiqat işləri, tənqidi-publisistik yazıları, istərsə bədii əsərləri, o cümlədən dramaturgiyası, istərsə də ictimai-mədəni fəaliyyəti xalq tərəfindən xüsusi təqdir edilir. Alim və yazıçı Elçinin fəaliyyəti ictimai xadim, milli-mədəni dirçəlişimizin fədakar təəssübkeşi olan Elçinin xidmətlərindən az deyil və onun qeyd etdiyimiz keyfiyyətləri şəxsiyyətinin mükəmməlliyində hər dəfə özünü büruzə verir.

Dramaturgiya, bəlli olduğu kimi, ədəbiyyatın ən mürəkkəb sahəsidir. O, təkcə ədəbiyyatı deyil, həmçinin rejissor və aktyor sənətini, bir küll halında teatr sənətini, teatr elmini zənginləşdirməli, cəmiyyətin ictimai-mədəni ovqatını, nəsillərin ideya-estetik tərbiyəsini formalaşdırmalıdır. Çağdaş dövrün dramaturgiyası “mövzu aktuallığı”nın əsarətindən çıxmaq, insanın bəşəri düşüncələrindən daha çox onun dünyanı dəyişəcək əməllərinin teatr vasitələri ilə təqdimini önə çəkir. Bu zaman dramaturgiya ədəbi qayğılarla yanaşı, səhnə sənəti qayğılarını da çəkir. Həmin dramaturgiya ədəbi-estetik konstruksiya etibarilə, mükəmməl olmaqla bərabər “səhnəlik”, “teatrallıq” kimi kateqoriyaları başlıca bədii prinsip kimi əsas götürür.

Elçin Əfəndiyevin müasirliyi ilə seçilən dramaturgiyası milli mədəniyyətimizdə yeni teatrın əsasına çevrildi. Yazıçının 1970-ci ildə yazdığı «Poçt şöbəsində xəyal» tragikomediyası yalnız XXI əsrin əvvəllərində böyük səhnədə göründü. Akademik Milli Dram Teatrında təcəssüm etdirilən bu pyes sayəsində teatrla dramaturqun bu günə qədər davam edən əməkdaşlığı başladı. Yazıçı-dramaturq Elçin «Poçt şöbəsində xəyal»dan sonra yazdığı üç pyesini («Ah, Paris, Paris...», «Mənim sevimli dəlim», «Diaqnoz D» («Mənim ərim dəlidir») milli klassik dramaturgiya ənənələrini komedi del-arte (italyan) və vəziyyətlər komediyası (fransız) ilə ustalıqla sintez edərək özünəməxsus bir üslub yaratmağa nail olmuşdur.

Elçinin dramaturgiyası milli səhnə ədəbiyyatımızda bu vaxta qədər rast gəlmədiyimiz yeni mövzuları, gözlənilməz süjet kombinasiyalarını, düşüncə və hisslərin stereotipdən uzaq bir formada ifadə edilməsi ilə fərqlənən yeni insan tiplərini, obrazlarını yaratdı. Bu pyeslərdə dramaturqun «mövcudluq effekti»nin parlaqlığı, maraqlı dramatik, lirik, komik subyektlərin varlığı, aktual mənəvi konflikt-qarşıdurmalar, yeni dövrə xas davranış tipi və ona adekvat dünyaduyumu yüksək peşəkarlıqla bir-birinə hörülüb. Ştrixləri, detalları, intonasiyaları, süjet gedişatlarını mükəmməl şəkildə seçən dramaturq, gah məişət motivləri ilə xəyali romantik çırpıntıların bir-birinə bağlandığı komediyalar yazır, gah da mənəviyyatını, ruhunu, özünü qoruma instinktini itirən obrazlar yaradır.

Məsələn, «Qatil» dramı insan tənhalığı və ondan xilas yollarının axtarılması mövzusuna həsr olunub və sərt daxili strukturu ilə fərqlənir. «Teleskop» tragikomediyasında bu sərtlik çox dərində gizlənibdir və pyes kompozisiya cəhətdən gözlənilməz qurulub.

«Qatil» dramında yaşanılmamış qadın ömrü, hədər gedən qadın taleyi, insanın intim və ictimai həyatı kəndirin bir-birinə möhkəm hörülmüş iki ucu kimi verilir. Dramaturq «Qatil»i sərt, amma mənəvi-əxlaqi rakursdan ibrətli qənaətlə bitirir. Yazıçının önə çəkdiyi problematik mövzu qadın tənhalığı, ümumiyyətlə isə insan mövcudluğunun bu kontekstdə var olmasıdır. Qadın və dünya, qadın və Allah, qadın və insanlıq (“dialoji personalizm”) özünün real boyalarla, estetik özəllikləri ilə, bununla yanaşı, üzücü yaşamı ilə gerçəkliyin ən acı nöqtələrindən biri olaraq qabardılmış olur.

Akademik Milli Dram Teatrının repertuarında layiqli yer qazanan, hər tamaşası anşlaqla oynanılan «Qatil» tamaşasının quruluşçu rejissoru Mehriban Ələkbərzadə Elçin dramaturgiyasının bədii-estetik həllini «psixoloji yaşam» janrında həll edir.

Elçinin Rus Dram Teatrının səhnəsində oynanan «Cəhənnəm sakinləri» dramında qəhrəmanın tragizmi ondadır ki, o, həmişə öz «mən»indən imtina edib, dövrün və şəraitin tələb etdiyi rolu oynamalı olubdur. Tarixi zamanın (1937-ci il) Kişi obrazına geydirdiyi maska onu şəxsi məsuliyyət, vicdan, namus, şərəf kimi əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərdən məhrum edərək (bu insan özünün «mən»inə sahib çıxmaq xoşbəxtliyindən məhrumdur) normal insana xas olan daxili təbəddülat və çırpıntılardan uzaqlaşdırır…

Elçinin qəhrəmanlar qalereyasında özünü axtaran, həyatda yerini tapmayan, azan, şübhələnən, həyatlarının ən ahıl çağlarında belə dəyişməyə hazır olan («Arılar arasında» - Dayə, Baba), daim sirli bir hadisənin baş verəcəyinə inanan insanlar çoxdur. Dramaturqun «Şekspir» pyesində hadisə xətti qəhrəmanların daxili hiss-həyəcanları, lirik-patoloji çırpıntıları ilə daha da mürəkkəb şəklə düşür, yeni bir məna qazanır. Beləliklə də «Şekspir» pyesində psixiatrik xəstəxananın pasiyentləri (biri Sara Bernar… biri İosif Stalin… biri…) «məşhur» adamların adlarını, qiyafətlərini, iç dünyalarını özəlləşdiriblər və «adi» reallıqdan «coşqun» romantikaya «sıçrayıb» birdən-birə qəhrəman olublar.

“Şekspir” əsəri ədəbi, elmi, dramaturji material olaraq təhlilə və müzakirəyə maraqlı olan dramaturji əsərdir. Söylədiklərim öz təsdiqini müxtəlif teatrların səhnələrində bu əsərin qoyulması, müxtəlif rejissorların səhnə quruluşu verməsi ilə tapır. Yazıçı tərəfindən önə çəkilən insanın daxili ilə fərdiyyətinin konflikti teatr üçün maraqlı təhlil və təcəssüm predmetidir. Yazıçının ədəbi-estetik təqdimi ilə verilən bir xəstəxananın divarları əhatəsindəki xəstələrin özəl dünyası müxtəlif hadisələr burulğanında, müxtəlif obrazların səhnə oyununu müəyyənləşdirir. Akademik Milli Dram Teatrının səhnəsində bu tamaşa tanınmış moldav rejissoru Petru Vutkereuya həvalə olundu. Teatrın təşəbbüsü ilə yaranan “GUAM-ın teatr məkanı” layihəsi çərçivəsində yaradılan bir əməkdaşlığın əməli nəticəsi olaraq ərsəyə gələn tamaşada quruluşçu rejissor Petru Vutkereunun yaradıcı işində dramaturji materialdan irəli gələn individual insan konsepsiyası - hərəkətin başlanğıcı, ruhun və hisslərin poetikliyi tamaşanın əsas ifadə formulu kimi işlənmişdir.

Elçinin pyeslərində güclü lirik, lirik-romantik, tragik, tragikomik zonalar mövcuddur və onlar çox bənzərsiz dramatik strukturun yaranması «Arılar arasında», «Cəhənnəm sakinləri», «Taun yaşayır», «Bolbolustan şahzadəsi, yaxud yaşasın imperator böyük Şir III Otibi Molimi Delembor Tır-tır», «Qatil», «Şekspir», «Sənətkarın taleyi» pyesləri onun müxtəlif janrlarda böyük ustalıqla işləmək istedadına ən bariz nümunəsidir.

Onun dramaturgiyasının başlıca xüsusiyyətlərinə diqqət yetirsək, burada mövzu, bədii konstruksiya, janr, konflikt və ali məqsəd kateqoriyalarının işlənməsi ustalığını qeyd etməliyik.

Elçinin dramaturji irsinin hələlik sonuncu nümunəsi olan «Sənətkarın taleyi» faciəsi Azərbaycan teatrının ölməz sənətkarı Hüseyn Ərəblinskiyə həsr edilib. Pyesin qəhrəmanı hər şeydən əvvəl güclü insan xarakterinə malik olan dahi aktyordur. Faciə qəhrəmanı kimi Hüseyn Ərəblinski obrazı maksimal gücə - istedada, ağıla, məqsədyönlülüyə və ən önəmlisi, əməli enerji potensialına malikdir. Bu obrazın mənəvi dünyasını xarakterizə edən və sonucda faciəyə səbəb olan əsas məziyyət onun buxova çevrilən köhnəlmiş təsəvvürləri dağıtmaq əzmi, teatrı xalqın mənəviyyatını saflaşdıran bir zərurətə çevirmək uğrunda apardığı mübarizədir. Pyesin baş qəhrəmanı kimi verilən H.Ərəblinski obrazı yenicə yaranan peşəkar Azərbaycan teatrının inkişafı, sosial ədalətsizliyin aradan qaldırılması uğrunda apardığı ictimai mübarizənin həm əzabkeşi, həm də qurbanıdır.

Çağdaş dövrümüzdə milli teatr prosesinin canlanması, repertuar işini yüksək ideya-estetik tələblər səviyyəsində qurmaq, kəmiyyət və keyfiyyət uğurları qazanmaq cəhdlərimizdə Elçinin dramaturji əsərlərinin əhəmiyyəti böyükdür.

Elçinin nəsr əsərlərinin xoşbəxt taleyi olduğu kimi, dramaturji əsərlərinin də xoşbəxt teatr və kino taleyi var. Onun pyesləri təkcə Azərbaycanda deyil, xarici ölkələrdə tanınır, sevilir və böyük həvəslə səhnəyə qoyulur. Məsələn, Londonun “Tristan Bates” teatrında Azərbaycanın Böyük Britaniyadakı səfirliyi və Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə Elçinin “Mənim sevimli dəlim” pyesi ingilis dilində oynanıldı. Əsas təşkilatçılar Londondakı Azərbaycan cəmiyyəti (AZICS) və ALOff teatrı idi. Tamaşanın quruluş-rejissoru Metyu Qoldun, bəstəkarı isə Mamed Ansaridir. Rolları Riçard Stirlinq, Oliver Madsley, Ralf Boqard, Daniel Robinson və b. ifa edirdilər.

Onun əsərlərinə dünyanın müxtəlif xalqlarının teatrları ehtiyac duyur. Bu pyeslərin əksəriyyəti Türkiyənin müxtəlif teatrlarında, eləcə də Sankt-Peterburqda, Krımda və s. yerlərdə tamaşaya qoyulub.

Elçin, əsl mənada, söz ustasıdır. O, auditoriyasını yaxşı tanıyan, fəhmində yanılmayan, bədii ideyası ilə gələcəyə üz tutan mütəfəkkir yazıçıdır. Diqqət edin: “Yazıçının başı olmayanda və o, yalnız ürəyi ilə yazanda zövqsüz ənlik-kirşana qarışmış göz yaşları damcılayıb aləmi bulaşdırır.” Bu sözləri yalnız Elçin yaza bilər. Ədəbiyyatın xalq qarşısındakı missiyasını dürüst dərk etməyənlərə bəzi hallarda, ümumiyyətlə, dərk etməyənlərə tutarlı cavab məhz onun dilindən eşidilə bilərdi.

Azərbaycan ədəbi-bədii mühitinin və mədəniyyətinin çağdaş mərhələsində əvəzsiz xidmətləri olan nasir və dramaturq, xalq yazıçısı Elçinin yaradıcılığı XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı, mədəniyyəti və teatrının inkişafını təmin edən ən önəmli faktora çevrilmişdir.

İsrafil İSRAfİLOV

Ədəbiyyat qəzeti.-2013.- 3 may.- S.4.