Həyat ətri

Yeni çap olunmuş "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" (2012) dərsliyimdə "Hekayə ədəbiyyatın diş ağrısıdır. Balaca bir diş əsəb sistemini oyadıb bədəni lərzəyə gətirdiyi kimi, hekayə də ədəbiyyatı hərəkətə gətirir" sözlərini yazmışam. Hekayəni bu tövr, romanı "ədəbiyyatın qocalıq şəkli" adlandırmağıma əsassız irad tutan bədxahlarıma cavab olaraq bir daha bildirirəm ki, hekayə həm dünya, həm rus, həm də Azərbaycan ədəbiyyatında milli şüuru oyadan ağrı yaddaşın bədii ifadəsidir. Bunun üçün Mopassanın "Kombul", Qoqolun "Şinel", Mirzə Cəlilin "Poçt qutusu", Ə.Haqverdiyevin "Şeyx Şaban", Y.V.Çəmənzəminlinin "Cənnətin qəbzi", Mir Cəlalın "Təzə toyun nəzakət qaydaları", S.Rəhimovun "Su ərizəsi", M.İbrahimovun "Mədinənin ürəyi", Ə.Məmmədxanlının "Karvan dayandı", İ.Əfəndiyevin "Apardı sellər Saranı" və s. hekayələri oxumaq kifayətdir.

Adətən, yazıçılar yaradıcılığa hekayə ilə başlayır, müəyyən təcrübə toplayandan sonra daha iri janrlara - povestə, romana keçirlər. Əlbəttə, bu, mütləq deyil. Belə bir yanlış qənaət formalaşıb ki, guya hekayə yazmaq nisbətən asandır. Bir çox ədiblər məhz hekayənəvis kimi məşhurlaşıb. Rus ədəbiyyatında A.P.Çexov, bizim ədəbiyyatda Mirzə Cəlil, Ə.Haqverdiyev, Y.V.Çəmənzəminli, Mir Cəlal hekayənin ustad yaradıcıları kimi şöhrət qazanıb. Avropalıların novella adlandırdıqları hekayə həcmcə kiçik olmasına baxmayaraq, əslində, yığcam bir mətndə epik növə məxsus bütün poetik arsenaldan istifadə edir. Hekayənin bu janr xüsusiyyətini - mən əyalətdə Şamaxıda yaşayıb-yaradan Əvəz Süleymanın "Qəhər yaşları" adlı lakonik novellavari hekayələrindən ibarət kitabının əlyazmasını oxuyanda bir daha müşahidə etdim. Ə.Süleymanın təbii-həyati müşahidələri, dərin yaşantıları, unudulmaz duyğular əsasında yazılmış lakonik hekayələri mənim diqqətimi kitabdakı surətlər aləminə çəkdi. Burada Şirvan mühitinin, elat camaatının yaşam tərzi, mənəvi-əxlaqi mühiti təsvirini tapıb. Bütün bunlar Qubanın dağətəyi qədim türk obası İspikdə doğulub böyümüş bir insan kimi mənə olduqca doğmadı. "Qəhər yaşları" hekayəsindəki bu epizodu oxuyanda elə bildim ki, uşaq vaxtlarımın qış gecəsidi: "…Kənddə adət idi, hamı hər gecə öz simsarına sarı qarı yara-yara oturmağa gedərdi. Söhbət çox xoş olardı. Belə gecədə süfrədə çaydan başqa qax-qoz olardı. Bəzən sıyıq da bişərdi, səməni halvası, səməni qazanı harda vardısa, o gecə bütün kənd orada olardı. Darvaza, qapı olmazdı, küçədən gələn də "Ay Hacı dayı, evdəsən?" - deyərdi. Ev yiyəsi də qaçıb itin qabağına çıxardı. Bəli, qardaş, el bir idi". Bu sətirlərdən səmimiyyət, xeyir-bərəkət tökülür. Burada nə iqtidar var, nə müxalifət, burada vahid Vətən hissi ilə birləşmiş bir el var. Və bu el ən ali qanunlarla - əxlaq qanunları ilə idarə olunur. Böyük fransız maarifçi, filosofu J.J.Russo deyirdi: "O şey ki, əxlaqi cəhətdən məqbul deyil, o heç bir baxımdan məqbul sayıla bilməz." Əvəz Süleyman öz hekayələrində məhz elin qüdrət mənbəyi olan bu mənəvi-əxlaqi dəyərləri gündəmə gətirir. "El içində - öl içində!" deyiblər. Bir də deyiblər ki, "Ellə gələn qada-bala toy-bayram olar!" Əvəz Süleymanın hekayələri el həyatının bədii təsviri, el mənəviyyatının fəlsəfi tərənnümüdür. Yazıçı öz yazılarında ata olmağa, usta olmağa çalışır. Sözə hörmətlə yanaşır, onun ətrini azalmağa qoymayır. Əzəl gündən "Mən hər bir vətəndaşın prezidenti olacağam" - deyən möhtərəm İlham Əliyevin regionların inkişafı haqqında Dövlət proqramı təkcə iqtisadiyyat - quruculuq məsələlərini əhatə etmir, həm də mədəniyyət və mənəviyyat problemlərini nəzərdə tutur. Mən bilmirəm, bu önəmli tarixi proqram iqtisadi-təsərrüfat sahələrində necə həyata keçirilir? Çünki mən bu sahələrin mütəxəssisi deyiləm. Məsələn, mənim dünyalar qədər rəğbət bəslədiyim Yazıçılar Birliyinin regional təşkilatları bərbad vəziyyətdədir. Xüsusilə, mənsub olduğum Quba regional təşkilatı. Bir vaxt mənim xahişim və təşəbbüsümlə bu regiona rəhbər təyin olunan adam antitürk xislətini göstərdi. Yalnız demoqogiya, regionun imkanlarını aşağılamaqla məşğul olan idbar bir kimsənədir.

Belə bir mühitdə Əvəz müəllimin Şamaxıda oturub ümummilli səviyyədə düşünməyi və mühakimə yürütməyi bir tənqidçi kimi mənə gözəl təsir bağışladı. Xaqaninin, Nəsiminin, Seyid Əzimin, Sabirin, A.Səhhətin Vətənində yaşayıb, zəif əsər yazmaq adı çəkilən dahilərə böyük hörmətsizlikdir. Mən həmişə, hər yerdə demişəm: Ədəbiyyatında Füzuli olan xalqın şairi olmaq çox çətindir. Vaxtilə 20-30-cu illərdə proletkulçular Füzulini tənqid edəndə M.Müşfiq yazırdı:

Özümüzü öyməyəlim,

Füzuliyə dəyməyəlim.

Utanmazmı Füzulini söyən

Özü bir heç ikən?

"Namusun intiqamı" hekayəsində Ə.Süleyman çox ciddi mənəvi-əxlaqi problem qaldırır. XX əsrin 90-cı illərində, ölkənin investisiya adı ilə alınıb-satıldığı dövrdə Azərbaycana gələn iş adamları həm də əxlaqi aşınmalara bais oldular. Ehtiyac üzündən Rusiyaya pul qazanmağa getmiş gənc ailə başçısı beş ildən sonra evinə qayıdanda uşaqları onu tanımır, o isə tamam dəyişmiş anasını və arvadını. Pozulmuş gəlin və qayınananın hərəkətlərini yazıçı ikrah hissi ilə təsvir edir. Atası öləndə - "Qaçın, özümü atacam balkondan, yaşamaq istəmirəm. Mən Əjdərsiz yaşamaram", - deyən ana indi modern geyinib, bəzənib, türk ofisinə işləməyə gedəndə, onun yolu ilə gedən gəlini görəndə oğlu Kamal dəhşətə gəlir: "Qaldım tək. Baxırdım kişiyə. Baxırdım atamın şəklinə. Məni tərifləyərdi həmişə: - Bundan əla kişi olacaq", - deyirdi.

İstədim çıxam şəhərə gəzməyə. Paltarıma əl vura bilmədim. Geymək istəmirdim daha kişi paltarı. Şkafın üstünə getməyimi, onu açmağımı, anamın, Adıgülün paltarını yerə tökməyim yadımda deyil. Onda özümə gəldim ki, anamın şalvarından birini geymişəm əynimə, üstündən də ona yaraşan qoftanı". Bəli, yazıçı demək istəyir ki, bu, mənəm-mənəm deyən kişilərə arvad paltarı geyindirən zəmanədi. Biz milli burjuaziya yaradanadək kapitalizm bizə xaricdən eksport olundu. Dünyanın ən dağıdıcı zirvəsi olan pul ailələrə daxil oldu, müqəddəs bağları gəmirdi, əxlaqi sərvətlər hərraca qoyuldu. Ana balanı satdı, insanlar bədən üzvlərinin alverinə başladı. Dahi M.Ə.Sabirin "Ay alan, məmləkəti - rey satıram?!" "Millət necə tarac olur-olsun nə işim var…" sözləri tarixdən gəlib müasirlik kürsüsünə oturdu, Sabirin cavan adaşı R.Sabirin hələ 70-ci illərin sonunda yazdığı:

"Nələr getdi, nə zaman.

Hansı darvazalardan

Vətən boyda bazardan?!"

poetik sualı bu gün də poeziyada açıq qalıb.

Əvəz Süleymanın ziyalı taleyindən bəhs edən olduqca lakonik "Yaşar müəllim" hekayəsi mənə xüsusilə təsir etdi. Bu gün əsl ziyalının əzişdirilmə hədəfi seçildiyi vaxtda orta məktəb bitirmiş sıravi polisin 800 manat, görkəmli alimin 200-300 manat maaş aldığı bir dövrdə bu hekayə xüsusi aktuallıq kəsb edir. Ailənin aclıq və səfalətin cəngindən xilas etmək üçün fizika İnstitutundakı işini atmağa məcbur olan istedadlı alim, fizika-riyaziyyat elmləri namizədi Yaşar müəllim adi bir bazar alverçisinə çevrilir. "On il dözdüm bu sıxıntıya, qohum-əqrəba mənə yazıq kimi kömək göstərirdi. Kənddə yaşayan qohumlarımın köməkliyindən daha bezmişdim… Axırıncı dəfə kəndə gedəndə heç kim yanıma gəlmədi, təkcə böyük bacım gəldi. Üst-başımı köhnə görəndə ağladı.

"Düyəni satıb verəcəm, üst-başını, təzələrsən, - dedi". Bu gün Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının və nazirliklərin sahə institutlarında minlərlə belə adam işləyir, elmlər doktorları 300, elmlər namizədləri, fəlsəfə doktorları 200 manat məvacib alır. Bu pul heç ölməməyə - quru çörəyə də bəs eləmir. Ə.Süleymanın Yaşar müəllimi çağdaş Azərbaycan mühütinin tipik obrazıdır.

Yazıçı həyatın işıqlı cəhətlərini axtarır, müasiri olan insanın romantikasını vəsf etməyə çalışır, insanı öz keçmişinə ehtiram göstərməyə çağırır. Qeyd edim ki, ümumiyyətlə, Əvəz müəllimin hekayələrində gerçəkliyin təsviri, həyat həqiqətinə sədaqət olduqca güclüdür. Üstəlik, o, daha çox bir sözdən ibarət yarımçıq cümlələrlə yazmağa çalışır, xarakteri əlahiddə təsvir etmir, hadisə özü xarakterin zahiri və psixoloji aləmini səciyyələndirir. Mənim fikrimcə, nisbətən irihəcmli "Torpaq" hekayəsi Əvəz müəllimin ən yaxşı əsərlərindən biridir. Bu hekayədə o ədəbi mövzuya yeni nəfəs, yeni həyat verib. Hekayəni oxuyanda məşhur "Torpaq uğrunda ölən varsa Vətəndir" sözlərini xatırladım. Bir də Abbas Səhhətin "Vətən" şeirindəki "Vətən övladımızın məskənidir, Vətən əcdadımızın mədfənidir" misralarını.

Ə.Süleyman XXI əsr üçün çox aktual olan bir mövzuya toxunub: ata-baba, əqrəba torpaqlarının satılması probleminə! Hesab edirəm ki, torpaqları zaman-zaman işğal olunmuş, yağmalanmış bir xalq üçün torpaq ən ağrılı bir problemdir. XXI əsrdə isə yeni kapitalistlər əhalinin acınacaqlı vəziyyətindən sui-istifadə edib, ucuz qiymətə xalqın son ümidi olan pay torpaqlarını alırlar. Ə.Süleyman Sərdar kişinin simasında ayağı torpaqdan üzülmüş bir şirvanlının faciəsini qələmə alır. Bu əsəri hekayə içində hekayə adlandırmaq da olar. Torpağını dəyər-dəyməzə satıb, atı turistlərə kirayəyə verib dolanan kişi öz ata-baba torpağında bir ağac kölgəsi tapmayan, bir alça ağacının altında səringah tapan el oğluna deyir:

"- Siz şükürlüsünüz, bax, o dikdəki iri daşı görürsüz?

- Bəli.

- Hünəriniz var, gedin o daşın üstünə çıxıb şəkil çəkdirin.

- Qoymazlar?

- Yox, qoymazlar. Bax, o oğlan orada oturub. Torpağı satın alanın işçisidir. Kim orada şəkil çəkdirsə bir "şirvan" əvvəlcədən ödəməlidir." Torpağı 80 min dollara satıb xarici maşın-filan alan Sərdar kişi yuxusunda gördüyü ata-baba qınağına dözmür, xüsusilə babasının "A papaqsız, o yana dur!" tənəsi onu son anda intihara - özündən qisas almağa vadar edir.

"Torpaq" hekayəsi torpaqları hərraca qoyulmuş yazıçı Əvəz Süleymanın Vətən haqqında elegiyasıdır.

Bu minvalla, Əvəz Süleymanın "Ata dünyası" "Ana işığı", "Qərib daş", "Kədərə qul", "Şəhidlər xiyabanında" və s. kimi hekayələrini təhlil etmək olar. Və bu təhlillərdən görünər ki, Əvəz Süleyman el qədrini bilən, millət təəssübü çəkən, sözə hörmətlə yanaşan qeyrətli bir ziyalı, zəhmətkeş bir yazıçıdır. Çünki onun hekayələrinin nəinki konkret mövzusu və məzmunu, həm də özünəməxsus poetikası var. Ən başlıcası: Əvəz Süleymanın oxucuya deməyə sözü, bölüşməyə dərdi, millətə etimadı var. O, hansı böyük ədəbiyyatın varisi olduğunu yaxşı dərk edir.

Ə.Süleymanın bir çox hekayələri essevari novellalardır. O, insanı həssaslıqla duyur, onun içinə - dərdinə aşina olmağı bacarır.

Əvəz müəllim həm də gözəl bir uşaq yazıçısıdır. Onun kitabının tən yarısını uşaq hekayələri zəbt edir.

Bu topluya daxil olan "Daş qocalanda ləl olur", "Qartal və palıd", "Nisyə çörək", "Minnətsiz çörək", "Yol böyüyündü" kimi miniatür hekayələri ondan müasir dövrün həssas qəlbli uşaq yazıçısı kimi danışmağa imkan verir. Onu bir uşaq yazıçısı kimi müasirlərindən fərqləndirən əsas cəhət, məncə, bundan ibarətdir ki, o, uşağın simasında gələcəyi görməyi bacarır.

Əvəz Süleymanın hekayələrindən həyat nəfəsi, həyat ətri gəlir. Bu sətirləri yazır və bir tənqidçi kimi əmin olduğumu bildirirəm ki, ədəbiyyata təmənnasız xidmət ehtirasından ortaya gəlmiş "Qəhər yaşları" kitabı bədii düşüncəmizdə öz layiqli yerini tutacaq.

Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 3 may.- S.8.