Nizamini yetirən xəlqi-milli

zəmin folklor mühiti

Nizami zəngin ədəbi mühütin yetirməsidir. Azərbaycan ağız ədəbiyyatının - folklorunun qaynaqları, əslində çox qədimlərdən axıb gəlir. Dünya ədəbiyyatının şah əsəri sayılan "Bılqamıs" "Gilqamış" dastanı məhz Azər-baycan torpağında ulularımızın yaratdığı ilk folklor əsəridir. Daha dürüst desək, qaya divarlara döyülüb dillərdə söylənib, yaddaşlara həkk olunub və gəlib dövrümüzə çıxıb.

Azərbaycan-türk ədəbiyyatı tarixində bu, ənənəvi şəkildə inkişaf edib gələn ədəbi prosesdir.

"Bılqamıs" dastanı Şumer hökmdarı Bılqamısın başına gəlmiş hadisələrin bədii təfəkkurdə formalaşması və folklorlaşmasıdır. Dastanda deyilir:

O hər sirri bilərdi, o hər şeyi görərdi,

Yeri su basmasından bizə xəbər verərdi;

Uzun yollar dolaşıb, yorulub əldən düşdu,

Başına gələnləri sal bir qayaya döydü,

Sonra hasara alıb adını Uruk qoydu.

Müqəddəs Eananın qalası oldu Uruk

Divarlara nəzər sal, bürcləri düzüm-düzüm,

Bu cür səddə bərabər sədd görməz əsla gözün...

Uruk Şumerin o vaxtkı paytaxt şəhərinin adıdır. Hasara alınmış şəhər (Ənənəvi olaraq Bakının əsası sayılan İçərişəhər də həmin üslubda tikilmişdir). Şəhər divarlarına "döyülmüş" dastan dillərə düşmüş, sinələrə həkk olunmuş - folklorlaşmış, ətraf Akkad və s. dillərə də tərcümə olunmuş, yazıya alınmışdır...

Misralara diqqət edin! Bılqamıs padşah başına gələnləri "qayaya döyür - həkk edir, sonra hasara alıb adını da Uruk qoyur; yəni sənin uruk-turuğun. Əsl-nəcabətin budur, sən busan, bunu həmişə yadında saxla!

Bu gün də dilimizdə uruk uruq-turuq sözü var və əsil-nəcabət, kök-əsas mənasında işlənir. Bu, çox önəmli və diqqət edilməli haldır...

Bılqamıs Urukun hakimi, sərkərdəsidir, o, "qamısını- hər şeyi bilir, tarixdən yaxşı xəbəri var, o həm də yazıçıdır, başına gələnləri dastan şəklində Urukun qala divarlarına həkk edib-etdirib, o, ədəbi şəxsiyyətdir. Buradan da onun başına gələn əhvalatlar folklora düşüb - dillər əzbəri olub, başqa dillərə də keçib, tərcümə edilib... buradan da iki adı meydana çıxıb: İlk adı "Bılqamıs"- qamısını (hamısını), hər şeyi bilən adam. Qonşu Akkad dilinə tərcümədə "Gilqamış" - yəni qamış (qələmlə) gil lövhəyə cızılmış (yazılmış) dastan". Bu da yenə önəmli və diqqət edilməli haldır ki, hər iki vəziyyətdə dastan öz adında türk kökünü saxlamışdır...

Digər Şumer dastanları da beləcə yol keçib gəlib...

"Dədə Qorqud" dastanları da bu yolu keçib gəlmiş, dillərdə söylənən əhvalatlar yazıya alınmış və bizə yazılı şəkildə gəlib çatmışdır.

Dastanlar belə başlanır:

"Rəsul əleyhissəlam zamanına yaxın Bayat boyundan Qorqud ata deyərlər bir ər qopdu. Oğuzun ol kişi tamam bilicisiydi - nə deyərsə olardı. Gaibdən dürlü xəbər söylərdi. Haqq-taala anın könlünə ilham edərdi".

Diqqət edin! Burada da eyni, üslubdur. Dastanın təqdimatıdır:

"Bılqamış"da:

O hər sirri bilərdi, o hər şeyi görərdi,

Yeri su basmasından bizə xəbər verərdi...

"Dədə Qorqud"da:

Oğuzun ol kişi tamam bilicisiydi

Nə deyərsə olardı, ğaibdən durlu xəbər söylərdi.

Bunu təsadüfi hal saymaq olmaz. Bu, necə deyərlər, doğmalıqdır. Ənənəvi olaraq davam edib gəlirdi. Belə anlaşılır ki, Azərbaycan folkloru və yazılı ədəbiyyatı doğuluşundan bir-birilə əlaqəli olmuş, biri digərini tamamlamışdır...

Nizami əsərlərinin el variantları (Bakı, Azərnəşr, 1941) kitabında 34 folklor əsəri - rəvayət, hekayə, nağıl, dastan var. Bunlar eldən toplanıb "xalqın sinəsindən gəlib bizə çatıb. Bu əsərlər Nizaminin ruhuna da hopub. Nizami bu el ədəbiyyatından yetərincə istifadə edib, bəhrələnib". Buradakı "Leyli və Məcnun", "Fərhad və Şirin" rəvayətləri əsasında isə eyni adda ölməz "Leyli və Məcnun", "Xosrov və Şirin" dastanları yaranıb. Buradakı "Nüşabə padşahın nağılı", "İsgəndərnamə"nin mühüm bir qolu qələmə alınıb. Bu folklor materialından məharətlə istifadə edilib, "İsgəndərin Bərdəyə gəlməsi və Nüşabə ilə görüşməsi" bölməsi məhz bu "nağılın" parlaq ifadəsidir. Ümumən türk-Azərbaycan folklorunda İskəndərə olan əsl münasibət, onun işğalçı siması aydın olur. Nizami sənətkar ustalığı ilə xalqın mövqeyində dayanır, bəzən eyhamla, bəzən açıq şəkildə, İsgəndərin öz etirafı onun işğalçı simasını açır, çağrılmamış qonaq olduğunu təsdiq edir.

Burada haqlı olaraq sual ortaya çıxa bilər. Bu qədər zəngin Azərbaycan-türk ruhlu şairi nə məcbur etmiş ki, əsərlərini türk yox, fars dilində yazmışdır? Buna səbəb nə idi?

Bu suala Nizaminin özü "Leyli və Məcnun" dastanının "Giriş"ində cavab verir.

Nizami Şirvanşah Əxsutandan beb bir sifariş almışdı:

Bu təzə gəlinə çəkəndə zəhmət

Fars-ərəb dililə vur ona zinət...

Türk dili yaraşmaz şah nəslimizə

Əskiklik gətirər türk dili bizə.

Nizaminin mənliyinə bərk toxunulmuş, o, təhqir olunmuşdu. Şah özü türk əsilli ola-ola, "Türklülük ona əskiklik gətirir" - deyirdi. Bu təhqirə Nizami necə dözə bilərdi?!

Qulluq həlqəsinə düşdü qulağım,

Qan vurdu beynimə əsdi dodağım.

Nə cürətim vardı ki, evdən qaçam,

Nə də gözüm vardı xəzinə açam.

Ömrüm viran oldu, solub-saraldım,

Bu əmrin önündə cavabsız qaldım.

"El variantları"nda bilavasitə İskəndərlə bağlı onlarca rəvayət, hekayə, nağıl toplanıb. Bunlar çox qiymətli bədii əsərlərdir. Bir neçəsi üzərində dayanaq.

"İsgəndər və Fəqir" rəvayəti.

Hekayənin məzmunu belədir:

"Bir gün böyük İsgəndər söhbət məqamında öz vəziri Ərəstundan xəbər aldı ki:

- Vəzir, bu qədər ki, mən kasıblara, əlsiz-ayaqsızlara, dul arvadlara, yetim uşaqlara kömək edirəm, görəsən yenə də mənim məmləkətimdə fəqir, aciz, dilənçi varmıdır?

Ərəstun dedi:

- Şah sağ olsun, gərək ki, olmaya.

İsgəndər ilə vəzir bu barədə çox danışdılar, axırda İsgəndər dedi:

İndi ki, belə oldu, hazırlaş çıxaq şəhərləri gəzək, görək qabağımıza nə çıxacaqdır.

Hər ikisi dərviş libası geyib çıxdı, şəhərbəşəhər, kəndbəkənd gəzdi, qabaqlarına çıxan fəqirlərin, zəlillərin siyahısını tutub şəhərə qayıtdı. Səhər tezdən İsgəndər əmr verdi ki, həmin siyahı üzrə bu adamlar ədalət meydançasına cəm olsunlar.

Adamlar kənd və şəhərlərə dağılışdılar. Çox çəkmədi ki, şəhərlərdə olan fəqirlər, dilənçilər, əlsiz-ayaqsızlar, dul arvadlar, yetimlər ədalət meydançasına cəm oldular. İsgəndər qırmızı geyinib taxta çıxdı, üzünü fəqirlərə tutub dedi:

- Ey fəqirlər, mənim məmləkətimdə əlsiz-ayaqsız, fəqir tapılmamalıdır. Dilək diləyiniz, nə istəyirsiz verim!

Hərə bir şey istədi, İsgəndər də yetimləri yetim evlərinə göndərdi, dul ar-vadlara, şikəstlərə pul verdi, evsizlərə ev verdi. Xalq İsgəndəri alqışlaya-alqışlaya meydandan dağılıb evlərinə qayıtdı!

Camaat gedəndən sonra meydanın lap ortasında bir fəqir ağzını günə verib böyrü üstə uzanmışdı, buna o qədər milçək daraşmışdı ki, ulduzların sayı var idi, milçəklərin sayı yox. İsgəndər xəbər aldı:

- Daha qalan olmadı?

Dedilər:

- Bir nəfər meydanın ortasında özünü günə verib uzanıbdır.

İsgəndər:

- Gedin onu buraya çağırın.

Fərraş getdi həmin fəqirə dedi:

- İsgəndər səni çağırır.

Fəqir cavabında dedi:

- İsgəndər kimdir?

Dedilər:

- Bütün dünyanı qarış-qarış gəzib ölkələrdən xərac alan böyük İsgəndər!

Fəqir dedi:

- Mənim yerdən tərpənməyə halım yoxdıır; gedin ona deyin ki, özü gəlsin.

Fərrac dönüb İsgəndərə dedi ki,

- Qibleyi-aləm sağ olsun, qəzəbin tutmasın, Fəqir deyir: "Mənim yerdən tərpənməyə halım yoxdur, özü zəhmət çəkib gəlsin".

İsgəndər elə fıkir etdi ki, bu adam yəqin iflicdir, yerindən qalxıb onun yanına gəldi. Dedi:

- Fəqir, mənə zülmətləri gəzən, xəzinələrinin hesabı olmayan böyük İsgəndər deyirlər, sən bu küllükdən qalxmaq, yaxşı yaşamaq istəyirsənsə, mal istə, pul istə verim, dərdini de, əlac edim.

Fəqir dedi:

- Ey ədalətli böyük İsgəndər, eşitmişəm ki, sənin qolun güclü olan kimi, sözün də qılınc kimi kəskindir, əmr ver, bu milçəklər məndən əl çəksinlər, ya da qoşun göndər, qoy qoşunların bu milçəkləri qırsınlar, mənim də canım qurtarsın.

İsgəndər dedi:

- Kişi, sənə dedim məndən mal-dövlət istə verim, milçək Allahın heyvanıdır, mən ona nə edə bilərəm ki?

- Mənə ancaq bu gərəkdir, bundan başqa sizdən heç bir təmənnam yoxdur.

İsgəndər dedi:

- Fəqir, özünə yazığın gəlsin.

Fəqir dedi:

- Elə sizdən istədiyim budur.

İsgəndər əl elədi, milçəklər toza-dumana dönüb göyə qalxdılar, yenə də yerə enib fəqirin üstünə qondular.

İsgəndər dedi:

- Hə, gördünmü Allahın heyvanı ilə bacarmaq olmaz.

Fəqir dedi:

- İndi ki, sən milçəklə də bacara bilmirsən, niyə özünü yer üzünün Allahı adlandırırsan?

İsgəndər pərt oldu, başını aşağı salıb öz imarətinə döndü. Bu dərd bir ağrı olub ürəyinə düşdü, tədbir istədi. Bunun bir abidi vardı. Abid həmin saat gəldi fəqirin dediyi sözün mənasını belə yozdu ki:

- Ey ədalətli padşah, nə qədər ki, sənin darğan və bu küllik üstü vardır, bizi qızıla da tutsan, elə bu olacaq. Milçəklə də onda bacararsan ki, bizə zülm edənin cəzasını verəsən.

İsgəndər əmr verdi küllükləri yığışdırıb yerinə bağ saldılar, körpülər, evlər tikdirdi, neçə-neçə darğalar asdırdı, həmin fəqiri də öz imarətində saxladı".

Hekayədə hər şey yerli-yerindədir, dolğun məzmun, fikir, estetik ideal! Əsərin qayəsi, demək istədiyi fikir xalqın nümayəndələri olan fəqirin və digər yerli sakin Abidin dilindəndir.

İbrətli və mənah səhnədir: İsgəndər bu sözlərdən mənən sarsılır, ürəyi sancır, çıxılmaz vəziyyətdə qalır. Yenə onu ağır vəziyyətdən çıxaran digər bir sakin, ibadətlə məşğul olan müdrik bir şəxs olur. "Abid həmin saat gəldi. Fəqirin dediyi sözün mənasını belə yozdu ki: "Ey ədalətli padşah, nə qədər ki, sənin darğan və bu küllük üstü vardır, bizi qızıla da tutsan, elə bu olacaq. Milçəklə də onda bacararsan ki, bizə zülm edənin cəzasını verəsən".

Abidin, dili ilə İsgəndərə deyilən bu sözlər - "yozum" xalqın səsidir; bütün dövrlərdə hakimiyyətdən tələbi, arzu və istəyidir. Bu mənada da rəvayətin sonu nikbindir. Bu təbb, arzu və istək reallaşır.

Xalqın aşağı təbəqəsindən olan adi adamlar o qədər açıq danışmır, ədəb-ərkanla, eyhamla öz səviyyəsində sözlərini deyir və qalib çıxırlar.

"Nüşabə padşahın nağılı" rəvayətində İsgəndər ölkənin hökmdarı ilə qarşılaşır, o daha ağır zərbə alır. Nüşabə onunla bir padşah kimi qəti rəftar edir, onun mahiyyətini, iç üzünü açır; İsgəndər pərt edilir, daha ağır və çıxılmaz vəziyyətə düşür. Nüşabə padşah öz ağlı, ardıcıl məntiqi ilə onu tamam "mat" edir. Bu səhnə rəvayətdə gözəl ifadə olunub.

İsgəndər Nüşabədən yeddi ilin xəracını və qoşununun bir illik xərcini tələb edir. Nüşabə buna razı olur. Amma ağlı və məntiqi ilə onu susdurur, elə sarsıdır ki, İsgəndər bu tələbindən əl çəkməli olur.

"İsgəndər, mən bu gözəl şəhərimi dağıtdırmaq, əhalini qırdırmaq istəmirəm. Dünya malı nə olan şeydir, sabah düşüb öləndən sonra sənə bir qarış yer, beş arşın kəfən qalacaqdır...

Nüşabənin sözü İsgəndərə böyük təsir etdi. Bu şəhərdən heç bir şey aparmadı".

Bu, artıq xalqımızın "Dünya malı dünyada qalar" dahiyanə kəlamının, xalqın mənəvi toxluğunun Makedoniya fatehinə real təsdiqi idi, İsgəndəri qandan-qadadan, qarətdən çəkindirmək üçün ona ibrət dərsi idi, Nüşabə padşahın sözü və əməli ilə təsdiq olunurdu.

"İsgəndər və fəqir" hekayəsində xalqın içindən - yoxsul təbəqənin dilindən İsgəndərə cavab verilir və o pərt edilir. Rəvayətin məzmunu, ideyası hər şeyi deyir, xalqın İsgəndərə olan münasibəti aydın olur: yoxsul kəndli İsgəndərin ona eləmək istədiyi köməyi, ona vermək istədiyi mal-dövlətdən imtina edir; bu ona işarə və eyham idi ki, sənin mənə vermək istədiyin var-dövlət halal deyil, qarətdir, "ölkələr dağıdıb, qanlar axıdıb yığdığın mal-dövlətdir, o mənə gərək deyil, "sən mənim cibimi qoru!". Heç demə, əslində sən buna da qadir deyilmişsən!

Bu mənada adi kəndli ilə ölkənin padşahının - Nüşabənin fikri bir-birini tamamlayır. İsgəndər qəsbkardır, işğalçıdır, çağırılmamış qonaqdır, o, bu torpağa dost kimi, insan kimi yox, soyğunçu kimi, qəsbkar kimi qılıncla ayaq basıb, ona görə ancaq nifrətlə qarşılana bilər...

Nizaminin İsgəndərə münasibəti də əslində belədir. Sarayda - məclisdə Nüşabənin plov əvəzinə onun qabağına "almaz, yaqut, dürr" dolu kasalar qoyması elə bu demək idi ki, ye! Bunun üçün bu torpağa gəlmisən!

Nüşabə dedi: "Ey böyük hökmüran,

Yeyiniz, ən dadlı bu xuruşlardan."

İsgəndər söylədi: "Ey sadə dilbər,

Ölçüsüz söyləmə tökməyəsən tər,

Düzmüsən süfrəmə almaz, yaqut, dürr

Daş-qaş yeyilərmi, bu nə deməkdir?

Daşı da yeyərmi ağıllı insan?

Bu rəngi təbiət həzm etməz, inan!

Eylə bir yemək ver mədəmiz dolsun,

Rəğbətlə ona əl uzatmaq olsun".

Nüşabə gülərək söylədi şaha:

"Daşın ki, boğaza yolu yox daha,

faydasız, yaramaz belə daş üçün

Bu qədər vuruşmaq, çarpışmaq neçün?

İndi ki, yeməyə yaramaz bu daş,

Dünyada onunla ucalarmı baş?

Dəyərsiz bir daş ki, olmayır yemək

Onunçün bu qədər zəhmət nə gərək?"

Bu sözlərlə Nüşabə İsgəndəri tamam tərksilah edir, İsgəndər etiraf etməli olur ki:

Sözlərin yerlidir, doğrudur məncə.

Eşq olsun bu fıkri sağlam qadına.

Mərdliyin yolunu göstərir mana.

Nüşabə padşah öz ağlı, düşüncəsi, dünyagörüşü ilə makedoniyalı fatehi sarsıtmışdı. Bu, artıq tam qələbə idi.

Diqqət edin! "İsgəndər və fəqir" hekayəsində xalqın aşağı təbəqə nümayəndələrinin ağlı, düşüncəsi, "Nüşabə padşahın nağılı"nda padşahın ağlı, düşüncəsi - hər ikisi bir nöqtəni vurur və tamamlayır. Dahi Nizami bu tarixi hadisələri qələmə alıb möhür vurub. Bu həqiqətin tarixi reallığına necə inanmamaq olar? Bunlar Azərbaycan xalqının miladdan öncəki mövqeyi, ağlı, zəkasının bədii ifadəsidir, onun ədəbiyyatıdır, həm şifahi, həm də yazılı şəkildə ifadəsini tapıb...

"Buynuzlu İsgəndər" rəvayəti. Bu rəvayət-hekayədə daha bir maraqlı ilahi həqiqətdən söz açılır, həqiqəti gizlətməyin heç cür mümkün olmadığı məsələsi qoyulur, burada ona qoyulan "buynuzun" özü mənalıdır, o buynuzlu olduğunu dana bilmir.

Rəvayət-hekayə belədir:

"Belə nağıl edirlər ki, yer üzünün böyük padşahı, sudan, torpaqdan, bütün heyvanlardan xərac alan İsgəndərin buynuzu varmış".

İsgəndər bu sirri belə saxlamış: hər hansı bir dəllək gəlib onun başını qırxardı, gərək o saat boynunu vurdurardı ki, bu sirri gedib başqa bir yerdə deməsin. Beləliklə, bu sirr çox vaxt gizlin qalmışdı.

Bir gün İsgəndər vəzirini yanına çağırıb deyir:

- Vəzir, mənim üçün yaxşı bir dəllək tap, gəlib başımı qırxsın. Vəzir şəhərə çıxır, nə qədər axtarırsa da, heç bir dəllək tapmır. Bütün şəhərləri gəzir, ən axırda bir şəhərə gəlib çıxır, car çəkir ki, "Padşaha yaxşı bir dəllək lazımdır". Eşidən ağzını günə tutub getmək istəmir, çünki İsgəndərin yanına gedən dəlləyin bir daha evinə qayıtmadığını hamı eşitmişdi. Vəzir bir də car çəkdi, bir dəllək yerindən qalxıb vəzirin yanına gəlir, neçə dəfə salam verdikdən sonra torpağa düşüb dedi:

- Mən gedirəm.

Vəzir dedi:

- Çox yaxşı, hazırlaş gedək.

Dəllək dükanını bağlayıb evinə getdi. Arvad-uşaqları ilə halallaşıb evdən çıxdı. Vəzir öz mənzilində gözləyirdi, dəlləyin gəldiyini görüb çox şad oldu, hər ikisi İsgəndərin hüzuruna gəldi.

Vəzir dəlləyi şahın yanına apardı. İsgəndər gördü ki, dəlləyin üst-başı yoxdur, əmr verdi ki, buna paltar verilsin. Dəlləyə paltar verib hamama göndəribdir. Dəllək yaxşıca geyinib İsgəndərin yanına gəldi.

İsgəndər dedi:

- Hazırlaş, başımı qırxacaqsan.

Dəllək hazırlaşdı. Ülgücünü, bülövünü tarazladı. İsgəndər xəbər aldı:

- Usta hazırsan?

Dəllək dedi:

- Bəli, hazıram.

İsgəndər tacın başından götürən kimi dəllək gördü ki, bəs bunun iki xırda buynuzu varmış. Bildi iş nə yerdədir, başını islatmağa başladı, elə ki, qurtardı, ülgücü İsgəndərin başına çəkdi, dəllək yerə düşən tükləri bir-bir ağzına alıb uddu. İsgəndər çox arif adam idi.

Gördü, dəllək baş tüklərini udur, qoymur yerə tökülsün. O öz-özünə dedi: "İndi bildim ki, bu sirr saxlayan olacaqdır, daha bunu öldürməməliyəm".

Dəllək İsgəndərin başını qırxıb qurtardı, İsgəndər dedi:

- Hər həftə gəlib mənim başımı qırxmalısan. Amma bu tükləri udub qarnında saxladığın kimi, bu sirri də eləcə möhkəm saxlamalısan.

Dəllək "Baş üstə!" - deyib ədəblə eşiyə çıxdı.

Beş gün, on gün, hər ay, habelə bir il keçdi, dəllək vaxtlı-vaxtında İsgəndərin başını qırxıb gedərdi. Amma içəridən ürəyi davam gətirə bilmədi, qorxusundan da sirri açıb kimsəyə deyə bilmirdi.

Bir gün dəllək daha səbr edə bilmədi. Səhər tezdən qoltuğuna bir parça çörək qoyub evdən çıxdı. Düz üz qoydu çölə. Bir qədər yol getdi, gördü çölün düzündə qoca bir ağac, ağacın altında da dərin bir quyu vardır. Dəllək öz-özünə dedi: "Bu sirr qarnımda qalib kiflənməkdənsə qoy quyuya deyim, bəlkə canım rahat ola".

Dəllək qorxa-qorxa bir o yana, bir bu yana göz gəzdirdi, çöldə quş quşluğu ilə belə yoxdu. Dəllək ağzını quyuya tutub yavaşcadan "İsgəndərin buynuzu var, buynuzu" - deyib, yaşar qulunlar kimi qaça-qaça gəlib evinə çıxdı. Dəllək öz ürəyini boşaldıb bir az yüngülləşdi.

Aradan az bir vaxt keçmişdi, bir çoban sürüsünü otlada-otlada həmin ağacın altına çəkdi, qoyunlarını yatırdı, özü də vedrəni alıb su çəkmək üçün quyunun ağzına gəldi, gördü ki, quyunun divarlarında qəşəng qamışlar çıxıb. Suyu çəkdi, əl-üzünü yudu, doyunca su içdikdən sonra həmin qamışdan birini kəsib tütək düzəltdi. Papağını yastıq kimi başının altına qoyub uzandı. Damaqla tütəyi çalmağa başladı. Çoban gördü ki, bu çaldıqca tütək səslənir. "İsgəndərin buynuzu var, buynuzu". Çobanın acığı tutdu, vurub tütəyi qırdı. Təzədən qamışı kəsdi, tütək düzəltdi yenə də başqa bir hava çalmağa başladı. Gördü ki, tütək elə öz dediyini deyir: "İsgəndərin buynuzu var, buynuzu".

Çoban dedi:

- Nə eybi var, qoy belə çalsın, gedərəm, başqa bir yerdən qamış kəsib tütək qayıraram; hələlik bu tütəklə günümü keçirib axşam edərəm.

Çoban burada qalsın, sizə deyim İsgəndərdən. İsgəndər ovdan qayıdırdı. Yolu həmin çobanın yanından düşdü. Gördü ki, çoban tütəklə çalır: "İsgəndərin buynuzu var, buynuzu". İsgəndər təəccüblənib dedi: "Bu çoban mənim buynuzumun olduğunu hardan bilir?!" Əmr etdi ki, çoban gəlsin. Fərraşlar çobanı şahın yanına gətirdilər. İsgəndər dedi:

- Çoban, bu tütəyi haradan və kimdən aldın?

Çoban dedi:

- Almamışam, budur bu quyuda bir neçə qamış bitib, özüm onlardan düzəltmişəm.

İsgəndər çobanın adını, yerini xəbər alıb öz imarətinə döndü. Sabahısı gün səhər tezdən dəllək üçün adam göndərdi. Dəllək İsgəndər adını eşidən kimi cəld başmağını geyib çuxasını əyninə çəkdi, özünü İsgəndərə yetirdi. Bir neçə dəfə baş əydi, keçib bir yanda dayandı ki, görək İsgəndər bundan nə xəbər alacaqdır.

İsgəndər dedi:

Mənim əmanətimi nə elədin?

Dəllək dedi:

- Saxlamışam.

İsgəndər dedi:

- Mən filan yerdə bir çoban gördüm, o, tütəyində çalırdı ki, "İsgəndərin buynuzu var, buynuzu". Bu necə olan şeydir? Sənə demədimmi sirri möhkəm saxla?

Dəllək qorxusundan yarpaq kimi əsirdi. İsgəndərin ayağına düşdü, yalvarıb dedi:

Şah, qurbanın olum, mən bu sirri neçə vaxt idi ki, ürəyimdə saxlayırdım; belə ki, sirdən ürəyim şişib partlamaq dərəcəsinə gəlmişdi. Axırda özümü saxlaya bilmədim, filan yerdə bir ağac, onun altında bir quyu var, gedib ağzımı o quyuya dayadım, dedim: "İsgəndərin buynuzu var, buynuzu". Canım rahat oldu. Daha başqa bir adama deməmişəm.

Dəllək olanını söylədi. Amma İsgəndər inanmadı, fərras göndərib həmin çobanı çağırtdırdı. Çoban "harsı-parsı" bilmirdi, içəri girən kimi çomağını bir tərəfə atıb izinsiz oturdu. İsgəndər dinmədi, sonra üzünü çobana tutub dedi:

- O tütəyi bəri ver.

Çoban tütəyi İsgəndərə verdi. İsgəndər çobana dedi:

- Danış görüm, bu tütəyi haradan tapdın?

Çoban əhvalatı ona nağıl etdi. İsgəndər bu dəfə tütəyi özü çaldı, gördü ki, tütəkdə hər hansı hava çalmaq istəyirsə yenə də tütək: "İsgəndərin buynuzu var, buynuzu" - deyir.

İş aşkar oldu. İsgəndər bildi ki, dəllək sirri quyuya deyib, sonradan bu quyuda qamışlar əmələ gəlib, əllərini bir-birinə vurub dedi:

- Ey dad, indi mənə məlum oldu ki, çeşmənin gözünü nə qədər möhkəm tutsan, bir vaxt olacaq, ondakı su başqa bir yol tapıb aşkara çıxacaqdır. Mənim sirrim bu gündən bütün dünyaya yayılacaqdır.

İsgəndər bu sözdən sonra dəlləyin günahından keçib onu azad etdi.

Hekayədə çox incə, həyati mətləblərə toxunulur. Əvvəlcədən hekayənin adı maraqlıdır: "Buynuzlu İsgəndər". Ad öz sözünü deyir, "buynuz" özünəməxsus əlamətdir. Xalq arasında "buynuz çıxarmaq", "buynuz qoymaq" ifadələri də var, mənfi mənalara çəkir. İsgəndərin də buynuzu var. Yəni müəmmalıdır, onun istəyi başqadır, bizə yaddır, o bu ölkəyə yaxşı niyyətlə gəlməyib. Amma bu sirri çox gizli saxlayır, istəmir ki, bunu bilsinlər. Sirr açılmasın deyə, başını qırxdırdığı neçə-neçə günahsız dəlləyin dərhal boynunu vurdurub...

Rəvayət-hekayədə daha incə bir mətləb də diqqəti cəlb edir. Düşünən beyin, insan beyni çeşmə ilə müqayisə edilir, daim axıb gələn qaynama bulağa bənzədilir; çeşmənin-qaynamanın qabağını kəsmək mümkün olmadığı kimi, düşünən beynin də qarşısını almaq olmaz. Amma İsgəndər buna qadağa qoymuşdu.

Xalqın etirazı bundadır ki, çeşmənin gözünü bağlamaq, tutmaq mümkün olmadığı kimi, beynin də yolunu kəsmək, onu qapamaq olmaz. Amma İsgəndər bunu qapamaq istəyir... Onun buynuzu budur. Yəni o, özünü nə qədər ədalətli, xeyirxah saysa, özünü təbliğ edirsə də, o "buynuzludur". Burada o, çobanla, dəlləklə qarşılaşdırılır.

Hekayənin ümumi ruhundan alınan nəticə belədir: İsgəndər dünyanı tutmaq istəyir, amma bu mümkün deyil, bütün padşahları ram etmək, özünə tabe etmək istəyir, amma bu da mümktin olan iş deyil. Bu fikir eyhamla deyilir, onun öz etirafı, sözləri ilə nəticə olaraq verilir: "Ey dad, indi mənə məlum oldu ki, çeşmənin gözünü nə qədər möhkəm tutsan, bir vaxt olacaq, ondakı "sirr" başqa bir yol tapıb aşkara çıxacaqdır!"

Xalq zəkasının təntənəsinə bax! Xalq İsgəndərin başına ağıl qoyur. İsgəndər öz buynuzunu - işğalçılığını, qarətçiliyini, günahsız başlar kəsdiyini nə qədər gizlətsə, sirr saxlasa da, bu açılacaqdır, bu həqiqəti xalq onun özünə etiraf etdirir.

Makedoniyalı İsgəndərin Qafqaza yürüşü və müvəqqəti hökmranlığı dövründə yaranmış el ədəbiyyatı - rəvayətlər, nağıllar, əfsanəyə dönmüş söhbətlər olmuş həyati hadisələrin bədii əksidir. Xalqın yaddaşında gəlib bizə çatıb; bunlar xalqın ictimai-siyasi həyatı və güzəranının, habelə mənəvi-əxlaqi dəyərlərinin əks-sədasıdır. Buna görə də indi bizə "Xalq həyatının və mənəviyyatının güzgüsü" kimi təqdim olunur. Bu, çox doğru qiymətdir...

"İsgəndər və heyvanlar" adlı rəvayətdə Azərbaycan-türk xalqının ona mənfi münasibəti, ikrah hissi son həddə çatır.

Həmin kiçik, miniatür rəvayəti eynilə veririk:

"Bir gün İsgəndər öz arvadı ilə səyahətə çıxmışdı. Gözəl yaylaqların birində çadır qurub eyş-işrətlə məşğul idilər, bu vaxt Sabah xanım ərinə dedi:

- İsgəndər, indi ki, sən heyvanat dili bilirsən, əmr ver, heyvanlar sənin üçün barat gətirsinlər.

İsgəndər arvadının xatirini çox istəyirdi, odur ki, onun sözünü yerə salmadı, at minib quşlara, qoyunlara, bütün heyvanlara əmr verir ki, gərək mənə barat gətirəsiniz! Yenə də gəlib öz hərəmi ilə oturdu.

Kasıbın olduğundan, heyvanlar hərə özünə layiq, gücü çatdığı qədər İsgəndər üçün barat gətirdilər. İsgəndər də gətirilən baratları alıb çadıra yığmaqda olsun, sənə deyim kimdən, qarışqadan.

Qarışqa eşitdi ki, bütün heyvanlar İsgəndər üçün barat aparır, dedi:

- Mən də İsgəndər üçün barat aparmalıyam.

Qarışqa yuvasından çıxdı, əyri getdi, üyrü getdi, at çapdı, saman çöpünə batdı, axırda zor-güc gəlib dərya kənarına çatdı, dedi:

- Gərək İsgəndərə elə bir şey aparım ki, vəzində yüngiil, qiymətdə ağır olsun.

Qarışqa qatırləpirindən at ləpirinə, at ləpirindən dəvə ləpirinə aparıb, axır gəlib keçi ləpirinə endi, gördü ki, bir çəyirtkə cəmdəyi bu keçi ləpirində bir böyrü üstdə uzanıb, qarışqa çəyirtkənin bir budunu qırıb iki qabaq dişi ilə möhkəm tutaraq dərələrdən yel kimi, təpələrdən sel kimi, badeyi-səlsəl kimi, çox getdi, az dayandı, az getdi, çox dayandı, ləpirlər aşdı, kollara ilişdi, özünü İsgəndərə yetirdi.

İsgəndər gördü ki, bir qarışqa çəyirtkə budunu dişində tutub gətirir.

İsgəndər güldü.

Qarışqa dedi:

- Buyur, bu da mənim baratım.

İsgəndərin arvadı dedi:

- Bu nədir?

İsgəndər dedi:

- Bu barat onların gətirdikləri baratdan qiymətlidir, daha mənim gözüm xəracdan doydu.

Bunu deyib heyvanları azad etdi və imarətinə qayıtdı".

Xalqın təsəvvüründə qarışqa zəhmətkeş, işgüzar heyvandır. Rəvayətdə onun dililə deyilir: "Gərək, İsgəndərə elə bir şey aparım ki, vəzindən yüngül, qiymətdən ağır olsun!"

Nədir bu İsgəndərə layiq "vəzindən yüngül, qiymətdən ağır olsun?"; Ölmüş çəyirtkə cəmdəyinin bir budu! Qarışqanın gücü buna çata bilərdi. Çox çətinliklə bunu tapıb, əzab-əziyyətlə, yıxıla-dura aparıb İsgəndərə verir.

"Budur, bu da mənim baratım!"

Azərbaycanın padşahı Nüşabə İsgəndərin qabağına yemək üçün plov əvəzinə kasalar dolu "almaz, yaqut, dürr"- daş-qaş qoyub onu mat edir; xalqın bir fəqir övladı üstünə qonan milçəkləri qovmağı bacarmayanda "İndi ki, sən milçəklə bacara bilmirsən, niyə özünü yer üzünün Allahı adlandırırsan?" - deyə onu pərt edir, Qarışqa da ona bəxşiş-xərac olaraq çəyirtkə cəmdəyinin bir budunu gətirir. Bu, çox ibrətlidir, mənası ağırdır. Heyvanlardan da pay uman, xərac alan bir qəsbkara hələ bu da azdır, o, elə buna layiqdir. Bu mənada hekayənin sonluğu daha ibrətli və kəskindir. "Bu nədir?!"- deyə İsgəndərin arvadı qəzəb və təəccüblə soruşıır. İsgəndər arvadının yanında özünü sındırmaq istəmir. "Bu barat onların (başqa heyvanların) gətirdikləri baratdan qiymətlidir" - deyə vəziyyətdən çıxmaq istəyir. Burada yenə sətiraltı məna var: başqa heyvanların gətirdikləri "baratlar" nə imiş ki, "çəyirtkənin bir budu" onlarınkından qiymətli olsun?!

"Xalqın gözü tərəzidir" - deyiblər. Hər şeyi düz çəkir. Bütün bu hekayələrdə deyilən fikirlər qəsbkar İsgəndərə verilən qiymətdir, ona olan münasibətdən doğur, xalqın ona olan nifrət və qəzəbinin bədii ifadəsi, son həddidir.

Dünya tarixində İsgəndər şişirdilir, necə deyərlər, göyə qaldırılır: "dahi sərkərdə", "ədalətli hökmdar" və s.

İsgəndərə, onun fəaliyyətinə ən doğru, ədalətli-insani qiyməti xalq verir, bədii təfəkküründə onun kim olduğunu, niyyətini açıqlayır və təsdiq edir.

Elməddin ƏLİBƏYZADƏ

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 1 noyabr.- S.1; 4-5.