Nigar Rəfibəylinin keşməkeşli

həyatı və yaradıcılıq yolu

Nə yaxşı ki, ölkə başçısının sərəncamları əsasında yaradıcı adamların yubileyləri layiqincə, toy-bayram kimi keçirilir, konfranslar, elmi sessiyalar təşkil edilir. Yazıçı və şairlərin yaradıcılığına təbii bir maraq oyanır. Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda üzvü olduğum Elmi şurada xalq şairi Nigar Rəfibəylinin anadan olmasının 100 illiyi ilə əlaqədar çapa təqdim etdiyim məruzəyə hazırlaşanda, bir şairənin çoxunun nəğməyə çevrilərək dillər əzbəri olan şeirlərini yenidən nəzərdən keçirdim və qəribə bir mənzərə ilə üzləşdim. Bir daha kəşf etdim ki, poeziya insanın hər yaş dövründə bir cür anlaşılır, duyulur, ayrı cür dərk edilir. Poeziyanın ölməzliyi bundaymış. Buymuş onun möcüzəsi. Buymuş onun həmişəyaşarlığı. Bənzərsiz aləm, canlı və zərif xilqət olan poeziyanı onun daxilində olan doğruluğa və saflığa görə oxuyur və sevirik.

Məna və dəyərinə görə lirik əsər heç şeydən, heç kimdən asılı olmur. O, özü bütün fikir kamilliyindən ibarət olan bir aləmdir. Nigar xanımın ölməz poeziyasını yenidən oxuduqca özümü bu aləmdə hiss etdim. Həqiqətən də Nigar xanımın poeziyası zərif duyğular aləmidir. İntellektual səviyyəsi ilə seçilən Nigar Rəfibəylinin poeziyası təkrarsızdır.

Nigar Rəfibəyli o taylı-bu taylı Azərbaycanımızın xalq şairi adına layiq görülən üç qadın şairəmizdən biridir. Nigar xanıma qədər bu fəxri ada Mirvarid Dilbazi və Hökumə Billuri layiq görülmüşdülər.

Nigar Rəfibəylinin xidmətləri sovet quruluşu laxlamağa başlayandan sonra qiymətləndirilməyə başladı. Azərbaycanın əməkdar mədəniyyət işçisi adına layiq görüldü. «Şərəf nişanı» ordeni ilə təltif edildi. Dalbadal kitabları, tərcümə əsərləri çıxmağa başladı. Bu, çoxlarının bəxtəvər deyərək ona həsəd aparanların hətta paxıllığını çəkməsinə səbəb oldu. Bu təbii haldır. İstedadlı adamlara həsəd aparanlar çox olub və olacaqdır. Alman filosofu Höte təsadüfi demirdi: «Yalnız ata oğlunun istedadına paxıllıq etmir».

Vaxtın yaddaşı zəif və unutqan olur. Çoxları unutmuşdular ki, Nigar xanımın həyat və yaradıcılığı necə əzab-əziyyətli, ağrılı-acılı, daşlı-kəsəkli, keşməkeşli olub. Nigar xanım cəmisi 68 il ömür sürüb (1913-1981). Lakin bu illərin yarıdan çoxunu qorxu-hürkü içərisində yaşayıb. Onun iztirabları 7 yaşından başlayıb. 1919-cu ildə atasını - Azərbaycanın ilk ali təhsilli cərrahı Xudadat bəyi heç bir günahı olmadan bolşeviklər suçlayaraq Bakıya etap etmiş, Nargin adasında güllələmişdilər. Nigar xanımın iki qardaşından biri Türkiyəyə, biri isə Rusiyaya mühacir etmişdi. Evləri müsadirə edilən balaca Nigar və anası Cəvahir xanım ağır günlər keçirirdilər. Hətta qohum-qonşu belə «xalq düşməni» damğası ilə damğalanan ailəyə kömək etməkdən belə çəkinirdi. Onların həyatını Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızı Sara xanımın 60-cı illərə qədər gözümüzün qabağında keçən acınacaqlı həyatıyla müqayisə etmiş olsaq, gerçəklik bizi dəhşətə gətirər.

Az sonra Cəvahir xanımla Nigarı Bakıya sürgün edirlər. Nigar artıq şeirlər yazırdı. İlk şeri 1928-ci ildə çap olunmuşdu. 1930-cu ildə Bakıda Pedaqoji Texnikumu bitirib. Daim nəzarətdə olan ailənin evini yoxlayanda çeksitlərin əlinə «Günəş Şərqdən doğub, Şərqdən doğacaq» şeri keçir. Mikayıl Rzaquluzadəyə məxsus bu şeir gənc şairəyə qarşı amansız hücumlara əsas verir.

Şairənin istedadının parladığı bir dövrdə haqqında tənqidi məqalələr yazılır. Cəfər Cabbarlı və Səməd Vurğunu çıxmaqla bir çoxları onu «ifşa edən» sənədə qol çəkirlər.

Nigar xanımı işdən çıxarırlar. Ana-bala ağır vəziyyətə düşürlər. Mikayıl Rzaquluzadə Moskvadan Yazıçılar Cəmiyyətinə məktub göndərərək «Günəş Şərqdən doğub, Şərqdən doğacaq» şerinin ona məxsus olduğunu təsdiq etsə də, olan olmuş, keçən keçmişdi. Bu hadisə Nigar xanımın istedadının qabağına hasar çəkmək kimi bir şey idi.

Deyirlər Nigar xanım az yazıb. Anar bütün günahı ailənin üzərinə götürür.

Burada bir həqiqət var. Üç övladı dünyaya gətirmək, böyütmək, Rəsul Rzanın bir şair kimi ruhi rahatlığını təmin etmək, fikir və qəlbini lüzumsuz qayğı və həyəcanlardan qorumaq da Nigar xanımın payına düşürdü. Lakin Nigar xanımın nisbətən az yazmasının səbəbi nə məişət qayğıları idi, nə də mətbəx divarları. Siyasi hürkülər idi. O, ürəyindəkiləri üzə çıxarmamaqla ərini də qoruyurdu.

Arxiv materialları göstərir ki, hətta 40-cı illərin ikinci yarısında Nigar xanım və anası Cəvahir xanımın sürgün edilməsi gerçəkləşibmiş. Xoren Qriqoryanın imzası ilə «hakimiyyətə düşmən münasibət bəslədiklərinə görə» onların sürgün edilməsi barədə sənəd M.C.Bağırovun dərkənarı üçün masasının üstünə qoyulmuşdu. Sənəddə M.C.Bağırovun dərkənarı var: «Ostavit», yəni «toxunmayın, qalsınlar».

Bununla belə Xoren Qriqoryanlar Nigar xanımı bir an belə gözdən qoymurdular.

1944-1945-ci illərdə Kinostudiyada işləyən İlyas Əfəndiyevin xatirəsi çox mətləblərdən xəbər verir:

…Kinostudiyada ssenari şöbəsinin rəisi işləyirdim. Unudulmaz dostum rəhmətlik Mehdi Hüseyn də studiyanın direktoru idi. Bir gün onun kabinetində söhbət elədiyimiz vaxt təhlükəsizlik idarəsinin bir polkovniki, bir kapitanın müşayətilə içəri girib şən əhval-ruhiyyə ilə salam verdi. «Bəlkə direktorla məxfi işləri var» - deyə fikirləşib otaqdan çıxdım. Onlar gedəndən sonra Mehdinin kabinetinə getdim ki, görüm polkovnik nə üçün təşrif gətirmişdi. Mehdi mənalı təbəssümlə mənə baxaraq dedi:

- Balam, bu polkovnik səni hardan tanıyır? Deyirdi İlyasın kefi necədir? Daha Mehdiyə heç bir sual vermədim, ancaq ürəyimdə gizli bir narahatlıq qaldı. Bir gün bacanağım, hərbi həkim, polkovnik Əli Axundovu həmin polkovniklə dayanıb söhbət eləyən gördüm. Sonra studiya əhvalatını bacanağıma danışaraq dedim ki, o polkovnikdən soruşsun görək məni hardan tanıyır. Bacanağım bunu soruşur. Polkovnik gülüb deyib ki, «gəlsin İmran Qasımovun qızının ad günündə Nigar xanım haqqında dediyi tostun mətnini İlyasa göstərim». Daha buna nə söz demək olardı. İmran Qasımovun qızı Səidənin ad gününü keçirirdik. Mən həmin məclisdə Nigar xanım haqqında sağlıq demişdim. Mən ki, hökumət əleyhinə, partiya əleyhinə bir kəlmə də deməmişdim. Demək həyatı zahirən sakit keçən Nigar xanım «Dəniz qırağının» (təhlükəsizlik orqanları nəzərdə tutulur) ciddi nəzarətindəymiş. Və yəqin ki, şairə də ürəyinin dərinliklərində bunu bilirdi».

Xalq düşməninin qızı damğası ilə damğalanan Nigar xanım qorxudan suyu üfürə-üfürə içən adamlar kimi şeirlərində sözləri çox diqqətlə seçirdi. İlhamının qabağına sipər çəkməli olurdu. Heç şübhəsiz, buna görədir ki, 1934-cü ildə çıxan ilk “Şeirlər” adlı kitabından başlamış 1957-ci ilə qədər çıxan 10 kitabının ən iri həcmlisi 64 səhifədən ibarətdir. Lakin ab-hava dəyişəndən, sovet rejimi laxlamağa başlayandan sonra Nigar xanımın kitabları böyük həcmdə, həm də tez-tez işıq üzü görməyə başladı. “Şeirlər” (1959, 204 s.), “Dənizin səsi gəlir” (1964, 180 s.), “Ana səsi” (1969, 246 s.), “İşıqlı dünyam” (1969, 102 s.) və vəfatından bir il sonra çıxan “Həzin bir axşamda düşsəm yadına” (1982, 192 s.) və s. Onu da deyək ki, o, 1965, 1966, 1968-ci illərdə balacalar üçün daha üç kitab çap etdirmişdi.

Bu dövrdə Nigar xanımın tərcüməçilik fəaliyyəti də çox məhsuldar olub. Onun Məhsətidən, Nizami Gəncəvidən, Şevçenkodan, A.Çexovdan, Herbet Uelsdən etdiyi tərcümələr oxucular tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb. Yaxşı yadımdadır, onun Uelsdən tərcümə etdiyi “Görünməz adam” Voyniçdən tərcümə etdiyi “Ovod” əl-əl gəzirdi. Ümumiyyətlə, Nigar xanımın 7 tərcümə kitabı işıq üzü görüb.

Nigar xanımın yaradıcılığı sovet ədəbiyyatının təşəkkül tapdığı illərdən başlamış və demək olar ki, 50 ildən artıq davam etmişdir. Onun poeziyasının ana xəttini elə-obaya, vətənə, xalqa, insana, təbiətə məhəbbət təşkil edir. Şairin arzusu insanları, xüsusən də o vaxtlar kölə vəziyyətində olan qadınları azad və xoşbəxt görmək idi. Ana mövzusu Nigar xanımın yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçir. Onun analarla bağlı şeirləri xüsusi tədqiqat mövzusudur. Şairin hər şeri bir kəşfdir. “Toy” adlı şerə fikir verin:

Deyirlər ki, qısqanırsan,

anasan, əlbət.

Oğlun bu gün toy eyləyib

səndən ayrılır.

Tapıntıya heyran olmamaq olmur.

Qoy cəbhələr ayırmasın

bizi övladdan.

Qoy aparsın oğulları

gözəl gəlinlər.

“Mətbəx şeirləri” silsiləsi də belədir. Bu şeirlər ədəbi ictimaiyyət arasında böyük marağa səbəb olmuşdu. Bu, ədəbiyyatımıza gətirilən yeni mövzu çaları idi:

Bütün günü yu, sil,

bişir-düşür

Birinin qismətinə

yüksək masa arxasında oturmaq,

Birinin qismətinə

qab-qacaq yumaq düşür.

Nə zərər,

Bəzən yüksək məclislərdən

daha parlaq,

daha təmiz olur.

Adi mətbəxlər...

Azərbaycan elminin korifeylərindən biri Nəsirəddin Tusi elm və qələm sahiblərindən danışarkən xüsusi vurğulayırdı ki, elm və qələm sahiblərini yazdıqlarının çoxluğu ilə deyil, əməllərinin faydalılığı, əxlaqlarının saflığı və özlərinin xeyirxahlığı ilə sınaqdan keçirmək lazımdır. Bu hikmətli kəlam sanki Nigar xanımın həyatına və yaradıcılığına işıq tutur. Nigar xanımın sadəliyi, arzularının səmimiyyəti və təvazökarlığı da öz yerində:

Heykəl də qoymayın şairə vaxtsız,

Zaman sınağından qoy qalib çıxsın.

Nə oxucu ona söyləsin baxtsız,

Nə dövran uçurub heykəli yıxsın.

Qəlblərdə yaşasın onun heykəli,

Şeri məşəl kimi illəri yarsın.

Gələcəyin xoşbəxt nəsillərinə

Əsrindən, dövründən salam aparsın.

Nigar xanımın poeziyası nəğmə qədər qəlbəyatandır. Çünki onun lirikası kövrək, ülvi duyğuları tərənnüm edən yüksək poeziya nümunələridir.

Ala gözlüm, səndən ayrı gecələr,

Bir il kimi uzun olur, neyləyim?!

Bu ikicə misranın çəkisi, təsir gücü adamı heyran edir. Nigar xanımın poeziyasının cazibə dairəsindən çıxmaq olmur.

Odur ki, görkəmli və tanınmış bəstəkarlarımız Nigar xanımın poeziyasından qədərincə bəhrələnmişlər.

Fikrət Əmirov, Səid Rüstəmov, Tofiq Quliyev, Polad Bülbüloğlu, Emin Sabitoğlu, Cavanşir Quliyev və başqaları Nigar xanımın şeirlərinə insanı haldan-hala salan mahnılar bəstələmişlər. Zeynəb Xanlarovanın “Dağları duman alanda”, Akif İslamzadənin “Ala gözlüm”, Xədicə Abbasovanın “Aman ayrılıq” və başqalarının oxuduqları mahnılar indinin özündə belə ən çox sevilən bəstələrdəndir. Son illərdə Güney Azərbaycanda bəstələnən “Ayrılıq” mahnısının sözləri Nigar xanımın “Ayrılıq” şerilə necə də səsləşir:

Nə olaydı bir gün durub yuxudan

Görəydim ki, olub yalan ayrılıq.

Saf məhəbbət, qadın səadəti, övlad, vətən sevgisi və s. Nigar Rəfibəyli poeziyasının qayəsinə çevrilmişdi.

Göründüyü kimi, Nigar xanımın əzablı, keşməkeşli tale yolunun sonu işıqlı oldu. Təsadüfi deyildir ki, o, son kitablarından birini “İşıqlı dünyam” adlandırıb.

Bu gün poeziyamızı Nigar xanımsız təsəvvür etmək çətindir. Onun poeziyası həmişəyaşar və təkrarsızdır, fikir aydınlığı, deyim tərzi, özünəməxsusluğu ilə seçilir. Odur ki, Nigar Rəfibəylinin yaradıcılığı həmişə qələm sahiblərinin və ədəbiyyatşünasların diqqət mərkəzində olub. Səməd Vurğun, Mirzə İbrahimov, Mehdi Hüseyn, Əli Kərim, Mirvarid Dilbazi, İlyas Əfəndiyev, Mikayıl Rzaquluzadə, Əzizə Cəfərzadə, Gülrux Əlibəyli, Rafael Hüseynov, Əliağa Kürçaylı, Abbas Zamanov, Balaş Azəroğlu, Hüseyn Abbaszadə, Nəbi Xəzri və başqaları onun yaradıcılığına sanballı məqalələr həsr etmişlər.

Nigar xanıma həsr olunan saysız-hesabsız şeirlər, onun təsiri altında yazılan poeziya nümunələri şairin böyük nüfuzundan xəbər verir. Baxmayaraq ki, zamanında repressiyaya məruz qalmış nəslin nümayəndəsi olan Nigar xanımı aşağılayanlar az deyildi. Lakin o, təzyiqlərə mətanətlə sinə gərdi. Nə yaxşı ki, onun tale yolunda Rəsul Rza dayanmışdı. Həyatdan, quruluşdan küskün, ürəyi nisgilli Nigar xanıma o vaxt arxa olmaq həqiqətən də qəhrəmanlığa bərabər idi. Rəsul Rza sovet rejiminin qəddarlığı tüğyan elədiyi 1937-ci ilin fevralında Nigar xanımla ailə həyatı qurmaqdan belə çəkinmədi.

Nigar xanım məşəqqətli ağır günlərini onunla eyni taleyi yaşamış gənclik dostu, görkəmli dilçi alim Nəzakət Ağazadəyə (AMEA-nın müxbir üzvü Əliheydər Orucovun həyat yoldaşı) həsr etdiyi şeirdə real boyalarla, inandırıcı şəkildə verə bilmişdir.

…Nə ata çörəyi yedik,

nə gördük qardaş sovqatı.

Qamçıladı bizi acı-acı

sərt üzlü yetimlik həyatı.

…Ömrün çətin yollarında

Bizə yar oldu Əli, Rəsul.

Onlar açıq ürəkli,

qaynar məhəbbətli

gənclər idi.

O zamanlar bizimlə

ünsiyyət bağlamaq,

Sadə sevgi deyil,

böyük hünər idi.

Onu da deyim ki, Rəsul Rzanın cəsarəti və sevgisi ona başucalığı gətirmiş, ictimaiyyət arasında onun qorxmazlığı, mərdliyi barədə fikir formalaşmışdı. Aradan 100 ilə yaxın vaxt keçsə də Rəsul Rzanın bu addımı unudulmur. Nümunə olaraq qalır.

Bu günlərdə Nigar Rəfibəylinin 100 illik yubileyi münasibətilə Türkiyədə “Ala gözlüm” adlı kitabı çıxıb. Kitaba Avrasiya Yazarlar Birliyinin sədri Yaqub Öməroğlu maraqlı ön söz yazıb. Bu yazıda iki məsələ diqqətimi daha çox çəkdi və məni sevindirdi. Məqalədən məlum olur ki, hələ o vaxtlar Nigar Rəfibəylinin şeirlərinə bəstələnmiş “Ala gözlüm”, “Dağları duman alanda”, “Əsən yellər” kimi məşhur mahnılar Türkiyə radiosunda tez-tez səsləndirilirmiş. Lakin onları “Qars türküsü” adı ilə verərmışlər ki, sovetlər bir oyun çıxartmasınlar. “Ön söz”də Yaqub Öməroğlunun etirafı da səmimi görünür:

“İllər sonra bizi başqa dünyaya aparan bu misraların da azərbaycanlı şair Nigar Rəfibəyliyə aid olduğunu öyrənəcəkdim.

Sevdiyim şeirlərin müəllifi olaraq tanıdığım Nigar Rəfibəylinin həyatı haqqında öyrəndiklərimdən sonra o mənim könül dünyamda narın, titrəyərək baxdığım kristal bir abidəyə çevrildi. Hətta bəzi dostlar məni anlamaqda çətinlik çəkəcəklər, amma Nigar xanımın həyat yoldaşı və Azərbaycanın böyük şairi Rəsul Rzanı ən çox Nigar xanımla evləndiyi üçün sevdim”.

Onu da xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, Rəsul Rzanın qorxmazlığı Nigar xanımın böyük ehtiramına, tükənməz məhəbbətinə səbəb olmuş, duyğuları, hissləri ölməz poeziya misralarına çevrilmişdi:

Sən olmasan baharın,

yazın ətri olmazdı.

Sən olmasan bir dünya

sevinc belə çox azdı.

Baharın çiçəkləri

açıb solmasın sənsiz.

Ömrüm sənsiz olmasın,

şerim olmasın sənsiz.

Nigar xanım bu ölümsüz sətirləri yazanda sanki şair fəhmi ilə duymuşdu ki, elə belə də olacaq. O, Rəsul Rzadan cəmi üç ay sonra, 1981-ci il iyulun 10-da dünyasını dəyişdi. Ömür-gün yoldaşının ölümündın xəbərsiz getdi. Anar, Fidan və Təranə bu ağır xəbəri analarına çatdırmağı rəva görmədilər.

Burada bir məsələni də demək zorundayam.

Vaxtilə Anarın ictimaiyyətin böyük marağına səbəb olan «Sizsiz» əsərini oxuyanda incə bir məsələyə görə ürəyimin dərinliyində ona etiraz etmişdim. Xalq şairi Nigar Rəfibəylinin yubileyinə məqalə yazmaq arzum gerçəkləşəndə bu əvəzsiz, örnək əsəri yenidən oxudum və etirazımın səbəbi daha da aydın oldu.

Ulu öndərimiz Heydər Əliyevin Gəncədə Xan bağında xalq şairi Nigar Rəfibəylinin abidəsinin açılışında iştirak etdikdən sonra seçicilər qarşısında çıxışındakı bir məqam da mənə dayaq oldu. Öndərimiz dedi ki, bu ailə Azərbaycana iki xalq şairi, bir xalq yazıçısı bəxş etmişdir. Rəsul Rza da, Nigar Rəfibəyli də, elə Anar özü də xalqa məxsusdur, xalqın mənəvi dəyərləridir. Qəlbimdən Anara qarşı qopan etiraz səsi də elə bununla bağlı idi. Nigar xanım dünyasını dəyişəndə Mərkəzi Komitə onun İkinci fəxri xiyabanda dəfn olunması barədə qərar qəbul etmişdi. Anarın fikri fərqli idi: “Anam ya atamın yanında I fəxri xiyabanda, ya da ümumi qəbiristanlıqda - anası Cəvahir xanımın yanında dəfn olunacaq”. Anarı hardasa başa düşmək olardı. Rəsul Rza cəmisi üç ay əvvəl dünyasını dəyişmişdi. Qəlbində yaralar hələ qövr eləyirdi. Bir də ki, sağlığında ehtiram qazanmış insan dünyasını dəyişəndə harada torpağa tapşırılmasından asılı olmayaraq, orada fəxri bir guşə yaranır. Bununla belə, təəssüflə deməliyəm ki, sağlığında rejimin ucbatından bir çox məhrumiyyətlərə məruz qalan Nigar xanım ümumxalq ziyarətindən də məhrum oldu. Bu da Nigar xanımın keşməkeşli taleyindən gələn qismət idi. Təsəllini onda tapırıq ki, Bakıda yaşadığı küçə, Gəncədə oxuduğu məktəb şairənin adını daşıyır. Gəncənin seyrangahı Xan bağında abidəsi ucalır. Hər gün yüzlərlə Gəncə sakini və qonaqlar onu ziyarət edirlər.

Yuxarıda dediyimiz kimi, sağlığında Nigar xanımın paxıllğını çəkən, ona qibtə edən, qapısına daş atanlar çox olmuşdur. Lakin xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə demişkən, onlar nə murada yetdi, nə kama çatdı. Onlardan toz izi qədər də bir şey qalmadı. Şanlı bir nəslin yadigarı olan Nigar Rəfibəyli isə gözəl poeziyası, ziyalılığı, yüksək mədəniyyəti və şəxsiyyətinin aliliyi ilə insanların qəlbinə yol tapdı, xalqın sevimlisinə çevrildi.

Qəzənfər Paşayev

filologiya elmləri doktoru, professor

Ədəbiyyat qəzeti.- 2013.- 1 noyabr.- S.5-6.